|
वि. ( प्र . ) तीन ; संख्यावाचक उपसर्ग , प्रत्यय ; जसेः - तिमजला , तिकोनी = तीन मजल्यांचा , तीन कोपर्यांचा . [ सं . त्रिः ; प्रा . ति ] सामाशब्द - तिकटणे - न . १ शेतामध्ये तीन बांध ( वरोळ्या ) एका ठिकाणी असतात ते ठिकाण . २ तीन रस्ते एकत्र मिळतात ते ठिकाण . ३ तीन काठ्या वगैरे एकत्र बांधून केलेली रचना ; तिकटी . [ त्रिकूट ] तिकटी - स्त्री . १ तीन काठ्या जुळवून केलेली एक त्रिकोणाकृति रचना . २ त्रिकोण . [ सं . त्रिकाष्ठ ; प्रा . तिकठ्ठ . त्रिकूट ] तिकटे - न . १ लांकडी त्रिकोण ( स्मशानांत अग्नि नेण्यासाठी , विहिरीतून पदार्थ काढण्यासाठी इ० केलेला तीन कामट्या , लांकडे यांचा ). २ त्रिदळ ; त्रिखंड पान ( पळस , बेल , निगुडी इ० चे ). ३ तीन पानांची पत्रावळ . ४ ( पंढरपूरकडे ) तिफण ; तीन नळकांड्यांची पाभर . ५ लाकडाची तिवई . ( गो . ) तीन काठ्यांची घडवंची .[ सं . त्रिकाष्ठ ; प्रा . तिकठ्ठ . तुल . त्रिकूट ] तिकडी - वि . तीन कड्यांची . जै कही अवचटे । हे तिकडी सांखळ तुटे । - ज्ञा १६ . ४ . ३८ . [ ति = तीन + कडी ] तिकळा - ळी - ळे - वि . तिखुळा पहा . तिकांडी - स्त्री . एक गवत . तिकांडी घोडेकुसळी । - गीता २ . ५२८६ . [ ति = तीन + कांडे = पेर ] तिकांडे - ड्या - न . मृगशीर्ष नक्षत्रपुंजातील तीन तारे ; शिवाचा बाण . लुब्धक पहा . [ सं . त्रिकांड ] तिकुटी - स्त्री . त्रयी ; तिघांची जोडी ; त्रिकूट . गुणी देवां त्रयी लाविली । गुणी लोकी तिकुटी पाडिली । - माज्ञा १८ . ८१७ . [ सं . त्रिकूट ] तिकोनी - वि . तीन कोपर्यांचा - कोरांचा - कोनांचा . [ सं . त्रिकोण ] तिक्कई - स्त्री . तिर्खई ; एकदम तीन तीन खडे घेऊन सागरगोटे ; खडे इ० खेळण्याचा मुलींचा खेळ . याप्रमाणे दुर्खई ; पांचखई इ० संज्ञा . [ सं . त्रिक ; म . तिक + ई प्रत्यय ] तिक्कल - स्त्री . गंजिफांच्या खेळांत अनुक्रमाने लागलेली एकाकडे आलेली तीन पाने . तिक्का - पु . तीन चिन्हे असलेले गंजिफांचे पान ; तिव्वा . तिखणी - स्त्री . ( घराचे ) तीन खण , भाग . - वि . तीन खण असलेले ; तीन खणी ( घर इ० ). [ ति = तीन + खण ] तिखळा - ळी - ळे - तिखुळा - ळी - ळे पहा . तिखुळा - ळी - ळे - वि . तीन खण असलेले ; तीन मुलगे अथवा मुलीच्या पाठीवर झालेला ( मुलगा , मुलगी किंवा सामान्यतः मूल ). तिगस्त - न . १ गेल्या वर्षाच्या मागचे वर्ष . तिगस्त बाकी - वहिवाट इ० . २ गंजिफांच्या खेळांतील एक संज्ञा , डांवातील एक विशिष्ट काल ; गंजिफांच्या खेळांत तिन्ही खेळणारांचा एक तरी हात होणे . [ तीन + फा . गस्त = गत ] तिगस्तां - क्रिवि . गेल्याच्या मागील साली . [ तिगस्त ] तिगुण - वि . १ त्रिगुण . २ तिप्पट . [ सं . त्रिगुण अप . ] तिगुणी - वि . १ तिहेरी ; त्रिगुणात्मक . जो अविद्येचिया चिंधिया । गुंडूनि जीव बाहुलिया । खेळवीतसे तिगुणीया । अहंकाररज्जु । - ज्ञा १८ . ९१५ . तिघई - वि , तीन गस्ते असलेले , एकापुढे एक तीन वठारे असलेले ( घर ). तिघड - पु . ( राजा ) तीन आंबे , नारळ इ०चा घड . तिघड - वि . ( को . ) दर तीन लोटे बांधून झाले म्हणजे एक खापेकडाची जुळी वगळावी अशा रीतीने लोटे बांधलेली ( रहाटाची माळ ). - क्रिवि . माळ तिघड होईल अशा रीतीने ( बांधणे ). तिघडी - स्त्री . १ तिहेरी घडी ( कापड , कागद इ० ची ). २ तिहेरी घडी घातलेली , तिपदरी वस्तु . - वि . तीन घड्या घातलेली . [ ति = तीन + घडी ] तिघस्त - न . तिगस्त अर्थ २ पहा . तिजवर - पु . १ तिसर्यांदा लग्न करीत असलेला माणूस . २ तीन लग्ने लेलेला मनुष्य . [ तीजा + वर ] तिघारा - री - वि . १ तीन धारा - कडा असलेला . तिधारां अंदु फीटलियां । चरणीचिआ । - शिशु ७१६ . २ तीन कांठ किंवा काड्या असलेले ( धोतर इ० ). [ ति + धारा ] तिधारी निवडुंग - पुन . एक जातीचा निवडुंग . याच्या पेरास तीन कांट्यांच्या रांगा असतात ; याच्या उलट फड्यानिवडुंग . तिधारे - न . नकसगाराचे एक हत्यार . तिपट - वि . ( सामा . ) तिप्पट पहा . तिपटी - स्त्री . तिप्पट संख्या अथवा परिमाण . तिपडे - न . ( नाट्य ) बकर्याचे केस वळून गंगावनाच्या आकाराची स्त्री नटाकरितां तयार केलेली तीनपदरी वेणी . - पौराणिक नाटकाचा काळ . तिपदरी - वि . तीन घड्यांचे किंवा तीन पदर असलेले ( कापड ; दोर इ० ). तिपाई - ( व . ) तीन पायांची घडवंची ; तिवई . ( बिडाचा कारखाना ) डेरा तयार करण्यासाठी मातीत रोवण्याचे लाकडी धीरे व गोलाकार लोखंडी गज . तिपाठी - वि . तीन वेळां वाचून , ऐकून पाठ म्हणणारा . तिपांडी - स्त्री . ( को . ) तीन पांड भातजमीनीची प्रत्येक वीस पांडांच्या बिघ्यामागे रयतेस दिलेली जमीनीची सूट . - वगु ४ . १ . - वि . तीन पाने असलेले ; त्रिदल ( झाड , अंकुर ). [ सं . त्रिपर्णी ] तिपायी - स्त्री . तिवई . - वि . तीन पाय असलेले ( जनावर ; वस्तु ). [ तीन + पाय ] तिपिकी - वि . १ वर्षातील पिके देणारी ( जमीन ). तिपुडी - वि . १ तीन कप्पे , खण असणारी ( पेटी ). २ तीन पूड असलेला मृदंग . [ सं . तिपुटी ] तिपेडणे - सक्रि . तीन पेड देणे ; वळणे . तिपेडी - ढी - वि . तीन पेडांनी केलेली ( दोरी , वेणी इ० ). तिपेरी - स्त्री . नाचणीची एक हळवी जात . हिच्या काडास तीन पेरे आली म्हणजे कणीस येते . वि . तीन सांधे , पेरी असलेले ( बोट इ० ). तिप्पट - स्त्री . तीन पट संख्या ; तिप्पटपणा . - वि . १ तीनदां जमेस धरलेली ( संख्या ) त्रिगुणित . २ तीन घड्यांचे ; तिपदरी ( कापड इ० ) तिफण - णी - न . स्त्री . तीन पट संख्या ; तिप्पटपणाअ . - वि . १ तीनदा जमेस धरलेली ( संख्या ) त्रिगुणित . २ तीन घड्यांचे ; तिपदरी ( कापड इ० ) तिफण - णी - न . स्त्री . तीन नळ्या , फण असलेली पाभर , पेरण्याचे यंत्र . [ ति + फण ] तिफण - स्त्री . ( व . ) चार एकर ( जमीन ). तिफांटा - पु . जेथे रस्ता , नदी किंवा झाडाच्या खोड्याच्या तीन बाजूस फुटतात ती जागा . तिफांशी - सी - वि . १ तीन फाशांना खेळावयाचा ( सोंगट्याचा एक खेळ ). २ तीन फाशांनी युक्त ( दोरी इ० ). [ ति + फास ] तिबक - स्त्री . खेळांत विटी उडली असतां खाली पडण्यापूर्वी दांडूने तीनदां मारणे . हबक दुबक तिबक पोरा त्रिगुण खेळ मांडूं । खेळ विटी दांडू । - भज ११३ . [ ति + ध्व . बक ? ] तिबंदी - स्त्री . दोन वरखां ( पानां ) चा एक बंद याप्रमाणे तीन बंदांची केलेली कागदाची घडी . तिब्राद - वि . ( पोर्तु . ) तिप्पट . [ पोर्तु . त्रेस्दो ब्रादो ] तिमजला - ली - वि . १ तीन मजल्यांची ( इमारत ). २ तीन , तिहेरी काठांचा ( शेला , धोतर इ० ). ३ तीन तळ ( डेक ) असलेले ( जहाज ). तिय्यम - वि . तिसर्या दर्जाचे . दुय्यम , तिय्यम अधिकारी . - सूर्यग्न ३४ . तिय्या - पुस्त्री . ( पत्त्यांचा खेळ ). तिर्री ; तीन ठिपक्यांचे पान . [ ति = तीन ] तिरकानी - रेघ - ओळ - स्त्री . कागदाच्या पाडलेल्या चार मोडीपैकी तीन मोडींमध्ये काढलेली रेघ . [ सं . त्रि - तिर + कान , रेघ ] तिवई - स्त्री . १ तीन पायांची घडवंची ; तिपाई . २ ( को . ) तिवटे ; भाताची रोपे उपटतांना शेतांत बसण्यासाठी घेतात ती पायांची तीन घडवंची . तिपाई पहा . [ सं . त्रिपदी ; प्रा . तिवई ] तिवटणा - ( महानु ) तीन वाटा मिळतात ती जागा ; चौक ; नाका ; तिवठा . कलियुगाचा तिवटणां . - भाए १०९ . [ सं . त्रि + वर्त्मन ; प्रा . तिवट्ट ] तिवट - स्त्री . ( गो . को . ) अवयवाची वक्रता . पाय तिवटी पडला . [ सं . त्रिवर्कि ; प्रा . तिवट्टि ] तिवटे - वितई अर्थ २ पहा . तिवठा - पु . १ तीन रस्ते मिळतात ती जागा . २ तिवडा अर्थ १ , २ पहा . [ सं . त्रि + वर्त्मन ; प्रा . तिवट्ट ] तिवडा , तिवंडा - पु . १ मळणी करण्याकरितां खळ्याच्या मध्यभागी पुरलेला खांब . हनुमंत तिवडा मध्ये बळे । पुच्छ पाथी फिरवितसे । - रावि २० . १९५ . ३ शेतांत धान्य वारवण्यासाठी उपयोगांत आणावयाची एक तीन पायाची घडवंची . ३ एक ताल अथवा गति . [ सं . त्रि + पद ] तिवण - १ त्रिदळ . २ तिहेरी घडी , पदर ( कापड , कागद वगैरे ). तिवणा - वि . तीन पानांचा ; त्रिदळ . त्रिविध अहंकारु जो एकु । तो तिवणा अधोमुखु । डिरु फुटे । - ज्ञा १५ . ९५ . - एभा ११ . १८८ . [ सं . त्रिपर्ण ; प्रा . तिवण्ण ] तिवंधा - पु . अनेक गांवांच्या सीमा ज्या ठिकाणी मिळतात ती जागा . [ सं . त्रि + बंध किंवा वृंद ; प्रा . तिबंद ] तिवनी - स्त्री . ( व . ) ( पळसाचे ) त्रिदळ ; तिवण . तिवने - न . तिघांचा समुदाय . तिवने - वि . तीन पानांचे . तिवण - णा पहा . [ सं . त्रिपर्ण ; प्रा . तिवण्ण ] तिवल - पु . ( तीन वेळ ) दीड आणा . [ तीन + वेळ = अर्धा आणा ] तिवळी - स्त्री . ( गो . ) पोटावर पडणारी तीन वळ्यांची आठी . त्रिवळी पहा . [ सं . त्रि + वली ] तिंवा - पु . ( गो . ) दगडाचा अगर मातीचा केलेला चुलीचा पाय . २ तिव्हा ; तिवई ; तिनपायी ; तिवारी ( ज्यावर उभे राहून उपणतात ती ). तिवडा अर्थ २ पहा . [ सं . त्रि + पदा ; प्रा . तिवय ] तिवाट - ठा - पु . तीन रस्ते एकत्र मिळण्याची जागा . तिवठा पहा . फाटाफूट ; ऐक्यभंग . केला तुवां देखत भर्तृघात । क्षणे तिवाटा रचिल्या तिघांत । - वामन , भरतभाव ७ . [ त्रि + वर्त्मन ; प्रा . तिवट्ट ; म . तिवाट ] तिवारा - पु . ( माळवी ) तीन दारे असलेला दिवाणखाना . [ सं . त्रि + द्वारिका ; प्रा . ति + वारिआ ; हिं . तिबारा ] तिवारी - स्त्री . ( व . ) तिवडा अर्थ २ पहा . तिन पायी ( जीवर उभे राहून उपणतात ती ) तिवा पहा . तिवाशी - वि . तीन वाशांचे केलेले ( घर , खोपट इ० उपहासार्थी ). [ तीन + वांसा ] तिवाळ - स्त्री . एकसंध विणलेले तीन पंचे ; तीन पंच्यांचे कापड ; चवाळे पहा . तिवाळी - स्त्री . एक कापडाची जात . - मुंब्या १२३ [ ति + आळे ] तिवेती - वेत - वि . तीनदां व्यायलेली ( गाय इ० ) [ ति + वेत ] तिवेळा - ळां - ळी - क्रिवि . तिन्हीवेळां ; सकाळी , दुपारी , संध्याकाळी ; त्रिकाळ . तिव्वा - वा - पु . ( गंजिफा , पत्त्यांचा खेळ ) तिर्री ; तीन ठिपके असलेले पान . तिव्हडा , तिव्हा - पु . तिवडा अर्थ २ पहा . तिव्हाळ - पु . ( महानु . ) तीन रस्ते एकत्र होतात ती जागा ; तिवाठा . तेथचि तिव्हाळां प्रकासदर्शन । - ऋ ११४ . तिशिंगी - वि . तीन शिंगांचा ( पशु ). [ तीन + शिंग ] तिशेंड्या - पु . ( डोक्यावरच्या तीन शेंड्यांवरुन ) मारवाडी ( निंदाव्यंजक शब्द ). [ ति + शेंडी ] तिसड - स्त्री . १ तीन वेळां अथवा तिसर्यांदा तांदूळ कांडणे . तिसडीने सडणे . २ ( ल . ) बारीक चौकशी ; छडा . [ तीन + सडणे ] तिंसड - डा - डी - वि . तीन वेळ सडलेले ( तांदूळ ). [ ति = तीन + सडणे ] तिसढ - स्त्री . तिसर्यानदा करणे ( काम इ० ) तिसड - वि . तीन थानांचे ( जनावर ). [ तीन + सड ] तिखाला - लां - विक्रिवि . लागोपाठ तीन वर्षांसबंधी ; तीन वर्षांकरिता ; त्रैवार्षिक ( हिशेब , बाकी इ० ). [ हिं . ] तिसरणी , तिसारणी - स्त्री . तिसारणे पासून धातुसाधित नाम . - क्रिवि . तिसर्यांदा करणे . - अक्रि . ( कोंबडा ) तिसर्यांदा आरवणे . [ तिसरा ] तिसुती - स्त्री . १ तिहेरी , तीन पदरी - फेरी दोरा ; दोरी ( जानवे इ० चा ). तिसुतीला पीळ भरुन झाला आहे , आतां नऊसुती करावयाची आहे . २ तीन कुटुंबांचा आपापसांतील लग्नसंबंध . तिरकूट अर्थ ३ पहा . - वि . तीन सुतांची , धाग्यांची , पदरांची ( दोरी ). [ तीन + सुती ] तिस्ती - स्त्री . ( प्र . ) तिसुती . ( को . ) ( जानव्याचे ) पातीवर मोजलेले सूत गुंडाळून ठेवतात ती गुंडाळी . [ सं . त्रि + सूत्र , त्रिसूती ] त्रिहोत्रा - पु . दरमहा दरशेकडा तीन असा व्याजाचा दर . [ तीन + उत्तर ]
|