धर्मः [dharmḥ] [ध्रियते लोकोऽनेन, धरति लोकं वा धृ-मन्; cf.
[Uṇ 1.] 137]
Religion; the customary observances of a caste, sect, &c.
Law, usage, practice, custom, ordinance, statue.
Religious or moral merit, virtue, righteousness, good works (regarded as one of the four ends of human existence); अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्ग- सारः प्रतिभाति भाविनि
[Ku.5.38,] and see त्रिवर्ग also; एक एव सुहृद्धर्मो निधनेऽप्यनुयाति यः
[H.1.63.] Duty, prescribed course of conduct; षष्ठांशवृत्तेरपि धर्म एषः
[Ś.5.4;] [Ms.1.114.] Right, justice, equity, impartiality.
Piety, propriety, decorum.
Morality, ethics
Nature. disposition, character; उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा
[Māl.1.6;] प्राणि˚, जीव˚.
An essential quality, peculiarity, characteristic property, (peculiar) attribute; वदन्ति वर्ण्यावर्ण्यानां धर्मैक्यं दीपकं बुधाः
[Chandr.5.45;] [Pt.1.34.] Manner, resemblance, likeness.
A sacrifice.
Good company, associating with the virtuous
Devotion, religious abstraction.
Manner, mode.
An Upaniṣad q. v.
N. N. of Yudhiṣṭhira, the eldest Pāṇḍava.
N. N. of Yama, the god of death.
A bow.
A drinker of Soma juice.
(In astrol.) N. of the ninth lunar mansion.
An Arhat of the Jainas.
The soul.
Mastery, great skill; दिव्यास्त्रगुणसंपन्नः परं धर्मं गतो युधि
[Rām.3.31.15.] -र्मम् A virtuous deed. -Comp.
-अक्षरम् (pl.) holy mantras; a formula of faith; धर्माक्षराण्युदाहरामि
[Mk.8.45-46.] -अङ्गः (-ङ्गा f. f.) the Indian crane. -अधर्मौm. (du.) right and wrong, religion and irreligion; धर्माधर्मौ सपदि गलितौ पुण्यपापे विशीर्णे. ˚विद् m. a Mīmāṁsaka who knows the right and wrong course of action.
अधिकरणम् administration of the laws.
devoted to virtue.
observing duty or right.
कायः an epithet of Buddha.
a Jaina saint.-कारणम् Cause of virtue.
कीलः a grant, royal edict or decree.
husband.
-कृत् a. a. observing duty, acting justly. (-m.)
N. N. of Viṣṇu.
a pious man. धर्मा- धर्मविहीनोऽपि धर्ममर्यादास्थापनार्थं धर्ममेव करोतीति धर्मकृत् Bhāg.-केतुः an epithet of Buddha.
-कोशः, -षः the collective body of laws or duties; धर्मकोषस्य गुप्तये
[Ms.1.99.] -क्रिया, -कृत्यम् any act of religion, any moral or religious rite.
क्षेत्रम् Bhāratavarṣa (the land of religion).
N. N. of a plain near Delhi, the scene of the great battle between the Kauravas and Pāṇḍavas; धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः
[Bg.1.1.] (-त्रः) a virtuous or pious man.
-गुप्त a. a. observing and protecting religion. (-प्तः) N. of Viṣṇu.
-ग्रन्थः a sacred work or scripture.
-घटः a jar of fragrant water offered daily (to a Brāhmaṇa) in the month of Vaiśākha; एष धर्मघटो दत्तो ब्रह्माविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रदानात् सफला मम सन्तु मनोरथाः ॥
-घ्न a. a. immoral, unlawful.
चक्रः The wheel or range of the law; Bhddh. Jain.
a Buddha. ˚मृत् m. a Buddha or Jaina.-चरणम्,
-चर्या observance of the law, performance of religious duties; शिवेन भर्त्रा सह धर्मचर्या कार्या त्वया मुक्तविचारयेति
[Ku.7.83;] वयसि प्रथमे, मतौ चलायां बहुदोषां हि वदन्ति धर्मचर्याम्
[Bu. Ch.5.3.] चारिन् a. practising virtue, observing the law, virtuous, righteous; स चेत्स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्त- रायो भवसि
[R.3.45.] (-m.) an ascetic.
चारिणी a wife.
a chaste or virtuous wife. cf. सह˚; इयं चोर्वशी यावदायुस्तव सहधर्मचारिणी भवत्विति
[V.5.19] /2.
-चिन्तक a.
studying or familiar with duty.
reflecting on the law.
-चिन्तनम्, चिन्ता study of virtue, consideration of moral duties, moral reflection.
-च्छलः fraudulent transgression of law or duty.
जः 'duly or lawfully born', a legitimate son; cf.
[Ms.9.17.] N. N. of युधिष्ठिर;
[Mb.15.1.44.] -जन्मन् m. m. N. of युधिष्ठिर.
-जिज्ञासा inquiry into religion or the proper course of conduct; अथातो धर्मजिज्ञासा Jaimini's Sūtra.
-जीवन a. a. one who acts according to the rules of his caste or fulfils prescribed duties. (-नः) a Brāhmaṇa who maintains himself by assisting other men in the performance of their religious rites; यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः
[Ms.9.273.] -ज्ञ a.
knowing what is right, conversant with civil or religious law;
[Ms.7.141;8.179;1.127.] just, righteous, pious.
-त्यागः abandoning one's religion, apostacy.
-दक्षिणा a fee for instruction in the law.-दानम् a charitable gift (made without any self-interest.) पात्रेभ्यो दीयते नित्यमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्ध्या यद् धर्मदानं प्रचक्षते ॥
[Ms.3.262.] -दुघा a cow milked for religious purposes only.
-द्रवी N. N. of the Ganges. -दाराm. (pl.) a lawful wife; स्त्रीणां भर्ता धर्मदाराश्च पुंसाम्
[Māl. 6.18.] -द्रुह् a. a. voilating the law or right; निसर्गेण स धर्मस्य गोप्ता धर्मद्रुहो वयम्
[Mv.2.7.] -द्रोहिन् m. m. a demon.-धातुः an epithet of Buddha.
-ध्वजः -ध्वजिन् m. m. a religious hypocrite, an impostor;
[Bhāg.3.32.39.] -नन्दनः an epithet of युधिष्ठिर.
-नाथः a legal protector, rightful master.
-नाभः an epithet of Viṣṇu. -निबन्धिन्a. pious, holy.
-निवेशः religious devotion.
-निष्ठ a. a. devoted to religion or virtue; श्रीमन्तः पान्तु पृथ्वीं प्रशमित- रिपवो धर्मनिष्ठाश्च भूपाः
[Mk.1.61.] -निष्पत्तिः f. f.
a court of justice. (-णः) a judge.
-अधिकरणिकः, -अधिकारिन्m. a judge, magistrate, any judicial functionary.-अधिकरणिन् m. a judge, magistrate.
discharge or fulfilment of duty.
moral or religious observance;-पत्नी a lawful wife;
[R.2.2,2,72;8.7;] [Y.2.128.] -पथः the way of virtue, a virtuous course of conduct.-पर a. religious-minded, pious, righteous.
-परिणामः rise of righteous conduct in the heart (Jainism); cf. also एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः
[Yogadarśana.] -पाठकः a teacher of civil or religious law;
[Ms.12.111.] -पालः 'protector of the law', said metaphorically of (दण्ड) 'punishment or chastisement', or 'sword'.
-पाडा transgressing the law, an offence against law.
पुत्रः a lawful son, a son begotten from a sense of duty and not from mere lust or sensual pleasure.
an epithet of युधिष्ठिर.
any one regarded as a son for religious purposes, a spiritual son.
-प्रचारः (fig.) sword.
-प्रतिरूपकः a counterfeit of virtue;
[Ms.11.9.] -प्रधान a. a. eminent in piety; धर्मप्रधानं पुरुषं तपसा हतकिल्बिषम्
[Ms.4.243.] -प्रवक्तृ m. m.
an expounder of the law, a legal adviser.
a religious teacher, preacher.
प्रवचनम् the science of duty;
[U.5.23.] expounding the law. (-नः) an epithet of Buddha.-प्रेक्ष्य a. religious or virtuous (धर्मदृष्टि);
[Rām.2.85.16.] बाणिजिकः, वाणिजिकः one who tries to make profit out of his virtue like a merchant.
one who performs religious rites with a view to reward, like a merchant dealing in transactions for profit.
-बाह्यः a. a. contrary to religion or what is right.
भगिनी a lawful sister.
a daughter of the spiritual preceptor.
a spiritual sister, any one regarded as a sister or discharging the same religious duties एतस्मिन्विहारे मम धर्मभगिनी तिष्ठति
[Mk.8.46] /47.
-भागिनी a virtuous wife.
-भाणकः a lecturer or public reader who reads and explains to audiences sacred books like the Bhārata, Bhāgavata, &c.
-भिक्षुकः a mendicant from virtuous motives;
[Ms. 11.2.] 'a preserver or defender of justice,' a king.
a virtuous person.
a fellow religious student, a spiritual brother.
any one regarded as a brother from discharging the same religious duties. वानप्रस्थयतिब्रह्मचारिणां रिक्थभागिनः । क्रमेणाचार्यसच्छिष्य- धर्मभ्रात्रेकतीर्थिनः ॥
[Y.2.137.] -महामात्रः a minister of religion, a minister in charge of religious affairs.
-मूलम् the foundation of civil or religious law, the Vedas.-मेघः a particular Samādhi.
-युगम् the Kṛita age; अथ धर्मयुगे तस्मिन्योगधर्ममनुष्ठिता । महीमनुचचारैका सुलभा नाम भिक्षुकी
[Mb.12.32.7.] -यूपः, -योनिः an epithet of Viṣṇu.
-रति a. a. 'delighting in virtue or justice', righteous, pious, just; तस्य धर्मरतेरासीद् वृद्धत्वं जरसा विना
[R.1.23.] -रत्नम् N. N. of a Jaina स्मृतिग्रन्थ prepared by Jīmūtavāhana.
-राज् -m. an epithet of Yama.-राज a. धर्मशील q. v.; धर्मराजेन जनकेन महात्मना (विदेहान् रक्षितान्)
[Mb.12.325] 19.
-राजः an epithet of
Yama.
Jina.
युधिष्ठिर.
a king.
-राजन् m. m. N. of युधिष्ठिर.-राजिका a monument, a stūpa (Sārnāth Inscrip. of Mahīpāla; Ind. Ant. Vol.14,
[p.14.] )
opposed to law, illegal, unlawful.
immoral.
अधिकारः superintendence of religious affairs; Ś1.
administration of justice.
the office of a judge.
-अधि- ष्ठानम् a court of justice.
लक्षणम् the essential mark of law.
the Vedas. (-णा) the Mīmāṁsā philosophy.
लोपः irreligion, immorality.
violation of duty; धर्मलोपभयाद्राज्ञीमृतुस्नातामिमां स्मरन्
[R. 1.76.] -वत्सल a. a. loving piety or duty.
-वर्तिन् a. a. just, virtuous.
-वर्धनः an epithet of Śiva.
-वादः discussion about law or duty, religious controversy; अनुकल्पः परो धर्मो धर्मवादैस्तु केवलम्
[Mb.12.165.15.] वासरः the day of full moon.
yesterday.
वाहनः an epithet of Śiva.
a buffalo (being the vehicle of Yama). -विद्a. familiar with the law (civil or religious). ˚उत्तमः N. of Viṣṇu.
-विद्या knowledge of the law or right.
-विधिः a legal precept or injunction; एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः
[Ms.1.131.] -विप्लवः violation of duty, immorality.
विवेचनम् judicial investigation; यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्मविवेचनम् । तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्के गौरिव पश्यतः ॥
[Ms.8.21.] dissertation on duty.
-वीरः (in Rhet.) the sentiment of heroism arising out of virtue or piety, the sentiment of chivalrous piety; the following instance is given in R. G.: सपदि विलयमेतु राज्यलक्ष्मीरुपरि पतन्त्वथवा कृपाणधाराः । अपहरतुतरां शिरः कृतान्तो मम तु मतिर्न मनागपैतु धर्मात् ॥ स च दानधर्मयुद्धैर्दयया च समन्वितश्चतुर्धा स्यात्
[S. D.] -वृद्धa. advanced in virtue or piety; न धर्मवृद्धेषु वयः समीक्ष्यते
[Ku.5.16.] -वैतंसिकः one who gives away money unlawfully acquired in the hope of appearing generous.-व्यवस्था m. judicial decision, decisive sentence.
शाला a court of justice, tribunal.
any charitabla institution.
-शासनम्, शास्त्रम् a code of laws, jurisprudence; न धर्मशास्त्रं पठतीति कारणम्
[H.1.17;] [Y.1.5.] [मनुर्यमो वसिष्ठोऽत्रिः दक्षो विष्णुस्तथाङ्गिराः । उशना वाक्पतिर्व्यास आपस्तम्बोऽ थ गौतमः ॥ कात्यायनो नारदश्च याज्ञवल्क्यः पराशरः । संवर्तश्चैव शङ्खश्च हारीतो लिखितस्तथा ॥ एतैर्यानि प्रणीतानि धर्मशास्त्राणि वै पुरा । तान्येवातिप्रमाणानि न हन्तव्यानि हेतुभिः ॥]
-शील a. a. just, pious, virtuous.
-शुद्धिः a correct knowledge of the law; प्रत्यक्षं चानुमानं च शास्त्रं च विविधागमम् । त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता ॥
[Ms.12.15.] -संहिता a code of laws (especially compiled by sages like Manu, Yājñavalkya, &c.).
संगः attachmet to justice or virtue.
hypocrisy.
संगीतिः discussion about law.
(with Buddhists) a council.
-सभा a court of justice.-समयः a legal obligation; यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः
[Ms.9.273.] -सहायः a partner or companion in the discharge of religious duties.
-सूः m. m. the fork-tailed shrike.
-सूत्रम् a book on पूर्वमीमांसा written by Jaimini.-सेतुः an epithet of Śiva.
-सेवनम् fulfilment of duties.-स्थः a judge; धर्मस्थः कारणैरेतैर्हीनं तमिति निर्दिशेत्
[Ms.8.57.] -स्थीय a. Concerning law; धर्मस्थीयं तृतीयं प्रकरणम्
[Kau.A.3.] -स्वामिन् m. m. an epithet of Buddha.
अध्यक्षः a judge.
-अनुष्ठानम् acting according to religion, virtuous or moral conduct.
-अनुसारः conformity to virtue or justice.
-अपेत a. a. deviating from virtue, wicked, immoral, irreligious. (-तम्) vice, immorality, injustice.
-अयनम् course of law, law-suit.
-अरण्यम् a sacred or penance grove, a wood inhabited by ascetics; धर्मारण्यं प्रविशति गजः
[Śi.1.32.] -अर्थौः religious merit and wealth; धर्मार्थौ यत्र न स्याताम्
[Ms.2.112.] -अर्थम् ind.
for religious purposes.
justly, according to justice or right.
-अलीक a. a. having a false character.
-अस्तिकायः (with Jainas) the category or predicament of virtue; cf. अस्तिकाय.
-अहन् Yesterday.-आगमः a religious statute, lawbook.
आचार्यः a religious teacher.
a teacher of law or customs.-आत्मजः an epithet of Yudhiṣṭhira q. v.
-आत्मता religiousmindedness; justice, virtue.
-आत्मन् a. a. just righteous, pious, virtuous. (-m.) a saint, a pious man.-आश्रय,
-आश्रित a. a. righteous, virtuous; धर्माश्रयं पापिनः (निन्दन्ति)
[Pt.1.415.] -आसनम् the throne of justice, judgmentseat, tribunal; न संभावितमद्य धर्मासनमध्यासितुम्
[Ś.6;] धर्मासनाद्विशति वासगृहं नरेन्द्रः
[U.1.7.] -इन्द्रः, -ईशः an epithet of Yama; पितॄणामिव धर्मेन्द्रः
[Mb.7.6.6.] -ईप्सुa. wishing to gain religious merit;
[Ms.1.127.] -उत्तरa. 'rich in virtue,' chiefly characterized by justice, eminently just and impartial; धर्मोत्तरं मध्यममाश्रयन्ते
[R.13.7.] -उपचायिन् a. a. religious; यच्च वः प्रेक्षमाणानां सर्व- धर्मोपचायिनाम्
[Mb.5.137.16.] उपदेशः instruction in law or duty, religious or moral instruction. आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना । यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः ॥
[Ms.12.16.] the collective body of laws.
उपदेशकः a teacher of the law.
a spiritual teacher, a Guru.
-कथकः an expounder of law. -कर्मन्n.,
कार्यम्, क्रिया any act of duty or religion, any moral or religious observance, a religious act or rite.
virtuous conduct.
-कथादरिद्रः the Kali age. -कामa.