चतुर्दशाक्षरी मंत्र (अर्वाचीन) (अ) अवधूतचिंतन श्रीगुरुदेवदत्त.
(आ)"स्वराज्य हा माझा जन्म सिद्ध हक्क आहे."(लो. टिळक).
चतुर्दश प्रयाग १ प्रयाग राज - गंगा - यमुना - सरस्वती,
२ देवप्रयाग - अलकनंदा - भागीरथी,
३ रुद्रप्रयाग - अलकनंदा - मंदाकिनी,
४ कर्णप्रयाग - पिंडारगंगा - अलकनंदा,
५ नंदप्रयाग - अलकनंदा - नंदा,
६ विष्णुप्रयाग - विष्णुगंगा - अलकनंदा,
७ सूर्यप्रयाग - अलसतरंगिणी - मंदाकिनी,
१० भास्कप्रयाग - भटवारी,
११ हरिप्रयाग - हरिगंगा - भागीरथी,
१२ श्यामप्रयाग - श्यामगंगा - भागीरथी,
१३ गुप्तप्रयाग - नीलगंगा - भागीरथी व
१४ केशवप्रयाग - अलकनंद - सरस्वती. (
[कल्याण तीर्थांक])
चतुर्दश भुवनें १ अतल, २ वितल, ३ सुतल, ४ तलातल, ५ रसातल, ६ महातल, व ७ पाताळ असे सात अधोलोक आणि आपण सर्व वास करतो तो ८ भूलोक ; त्यावर ९ भुवर्लोक, १० स्वर्लोक, ११ महर्लोक, १२ जनलोक, १३ तपोलोक व १४ सत्यलोक असे ऊर्ध्व लोक आहेत.
हीं चतुर्दश भुवनें होत. (वेदांत विचार दर्शन)
चतुर्दशांगलोह १ रास्ना, २ कापूर, ३ तालीस पत्र, ४ ब्राम्ही, ५ शिलाजित, ६ सुंठ, ७ मिरी, ८ पिंपळी, ९ हिरडा, १० वेहडा, ११ आवळकठी, १२ नागर मोथे, १३ वावडिंग व १४ चित्रकमूळ हीं चौदा औधधें आणि लोहभस्म.
चौदा अंगें (चर्चेचीं) १ संशय, २ प्रयोजन, ३ द्दष्टांत, ४ सिद्धांत, ५ अवयव, ६ तर्क, ७ निर्णय, ८ वाद, ९ जल्प, १० वितंडा, ११ हेत्वाभास, १२ छल, १३ जाति व १४ विग्रहस्थान, हीं चचेंचीं चौदा अंगें अथवा विषय न्यायदर्शनांत मानले आहेत.
चौदा अंगें (शरीराचीं) १ दोन मिंवया, २ दोन नाकपुडया, ३ दान डोळे, ४ दोन कान ; ५ दोन ओंठ, ६ दोन कोंपरे, (हाताचे) ७ दोन मनगटें, ८ दोन गुडघे, ९ दोन घोटे, १० दोन ढोपर, ११ दोन पाय, १२ दोन हात, १३ दोन खांदे आणि १४ दोन गाल हीं प्रत्येकीं दोन दोन अशीं चौदा अंगें आहेत. (
[वा. रा. सुंदर, ३५-१९])
चौदा अंगें (ज्ञानाचीं) १ सत्, २ चित, ३ आनंद, ४ अस्ति, ५ भाति, ६ प्रिय, ७ रूप, ८ नाम, ९ आत्मा, १० ब्रह्म, ११ अनंत, १२ तत् १३ त्वम् व १४ असि.
चौदा अद्वैतमतप्रतिपादक प्रमुख ग्रंथ १ शारीरकमाष्य, २ पंचपादिका, ३ बृहदारण्याभाष्यावरील वार्तिक, ४ नैष्कर्म्यसिद्धि, ५ भामती, ६ संक्षेपशारीरक, ७ खंडनखंडखाद्य, ८ पंचदशी, ९ वेदांतसार, १० वेदांतपरिभाषा, ११ सिद्धान्तलेश, १२ सिद्धांतबिंदु, १३ अद्वैतसिद्धि आणि १४ अद्वैतामोद.
"चतुर्दशात्र रत्नानि शाङ्‌‍करे स्युर्मतार्णवे"(
[ब्र. सूत्र, भाष्यप्रस्तावना])
चौदा अन्नामध्यें सांपडणारीं पोषक द्र्व्यें १ सोडियम्, २ पोटॅशियम्, ३ कॅल्‌‍शियम्, ४ मॅग्नेशियम्, ५ लोह, ६ ताम्र, ७ मँगनीझ, ८ जस्त, ९ क्लोरीन, १० ब्रोमीन, ११ आयोडिन, १२ फ्लोरीन, १३ फॉस्फरस आणि १४ गंधक, (Modern Diatory Treatment)
चौदा इंद्र १ यश, २ रोचन, ३ सत्यजित, ४ त्रिशिख, ५ विभु, ६ मंत्रद्रुम, ७ पुरंदर, ८ बलि, ९ अद्‌‍भुत, १० भारद्वाज, ११ वत्स, १२ वासिष्ठ, १३ विष्णुवृद्ध व १४ शांडिल्य (
[म. वा. को.])
चौदा इंद्रियांच्या चौदा देवता १ अंतःकरण - महाविष्णु, २ अहंकार - रुद्र, ३ मन - चंद्रमा, ४ बुद्धि - ब्रह्मा, ५ कान - दिशा, ६ त्वचा - वायु, ७ नेत्र - सूर्य, ८ जीभ - वरुण, ९ नाक - अश्चिनीकुमार, १० मुख - अग्नि, ११ हात - इंद्र, १२ पाय - उपेंद्र (
[वामन]), १३ लिंग - प्रजापति व १४ गुद - यम. (
[पंचग्रंथी]).
चौदा इंद्रियांचे चौदा विषय पंच ज्ञानेंद्रियें - १ श्रोत्र - शब्द, २ त्वाच - स्पर्श, ३ चक्षु - रूप, ४ जिह्ला - रस, ५ घ्रान - गंध ; पंच - कर्मेद्वियें, ६ वाक् - वचन, ७ पाणि - आदान, ८ पाद - गमन, ९ उपस्थ - रतिमोग १० गुद - मलत्याग ; चार अंतःकरणें, ११ मन - संकल्पविकल्प, १२ बुद्धि - निश्चय, १३ चित्त - चिंतन व १४ अहंकार - अहंपणा, (विचारचंद्रोदयदर्शन)
चौदा कामिनी १ शांति, २ क्षमा, ३ दया, ४ उन्मनी, ५ उपरति, ६ सद्धिद्या, ७ तितिक्षा, ८ स्वरूपस्थिति, ९ मुमुक्षा, १० निष्कामना,
११ प्रतीति, १२ सुलीनता, १३ समाधि व १४ निर्वाणदीक्षा, (
[हरिविजय])
चौदा कुलमातृका १ गौरी, २ पद्मा, ३ शची, ४ मेघा ५ सावित्री, ६ विजया, ७ जया, ८ देवसेना, ९ स्वधा, १० स्वाहा, ११ मातर, १२ धृति, १३ पुष्टि व १४ तुष्टि. (पुण्याहवाचन)
चौदा कुलें अप्सरांचीं १ ब्रह्मदेवाची मानससृष्टि, २ वेदापासून, ३ अग्नि, ४ वायु, ५ अमृतापासून, ६ जलापासून, ७ सूर्यकिरण, ८ चंद्र - किरण, ९ पृथ्वी, १० विद्युत, ११ मृत्यु, १२ मदन, १३ मुनि आणि प्रजापतिकन्या यांपासून व १४ अरिष्टा. यांपासून झालेलीं हीं चौदा अप्सरकुलें होत. (बाणभट्ट कादंबरी)
चौदा गुण महत्त्वाचे १ देशकालज्ञता, २ दाढर्य - बळकटपणा, ३ सर्वक्लेशसहिष्णुता, ४ सर्वज्ञता, ५ दक्षता, ६ बल, ७ गुप्तमसलत, ८ मागल्यापुढल्या स्वतःच्या वर्तनाचा मेळ, ९ शौर्य, १० भक्तिज्ञच, ११ कृतज्ञता, १२ शरणागतावर दया, १३ क्रोधराहित्य व १४ स्थैर्य, हे गुण महत्त्वाचे मानले आहेत. वालिपुत्र अंगद हा या चौदा गुणांनीं संपन्न होता. (
[वा. रा. किष्किंधा सर्ग, ५४])
चौदा जागतिक आश्चर्यें १ विनतारी तारायंत्र, टेलिफोन, २ रेडिओ टेलिव्हिजन व बोलपत, ३ विमान, ४ क्ष - किरणें आणि अल्ट्रा व्हॉयोलेट किरणें, ५ स्पेक्ट्र्म अनॉलिक्सिस, ६ रेडियमचा शोध, ७ ऑटोमोबाईल आणि लोकोमोटिव्ह, ८ रॉकेटपॉपल्‌‍शन, ९ जेट पॉप्ल्‌‍शन, १० पेनसिलीन आणि स्ट्रेप्टो मायसीन, ११ इतर ऍन्टिबॉयाटिक्स, १२ राडरचा शोध, १३ इन्टकॉनिनेंटल बॅलिस्टिक् , १३ मिसिलिज, व १४ ऑटम बाँब, हैड्रोजन बाँब व पृथ्वीचे उपग्रह. (
[Bharat year 1960])
चौदा टाळकरी (तुकारामाचे) १ निळोबाराय, २ रामेश्वरभट, ३ गंगाराम मवाळ, ४ महादजी कुलकर्णी, ५ कोंडोपंत लोहकरे, ६ मालजी गाडे, ७ गवरशेट वाणी, ८ मल्हारपत कुळकर्णी, ९ अंबाजीपंत लोहगांवकर, १० कान्होबा, ११ संताजी जगनाडे, १२ कोड पाटील, १३ नावजी माळी व १४ शिववा कासार. (तुकारामचरित्र)
चौदा तंतु वाद्यें १ वीणा, २ बीन, ३ रुद्रवीणा, ४ एकतारी, ५ सारंगी, ६ सतार, ७ सारमंडळ, ८ तंबूरी, ९ सरोद, १० कोका, ११ रखब, १२ मदनमंडळ, १३ ताउस व १४ तुणतुणें, (
[म. श. को.])
चौदा दानें १ अन्नदान, २ उदकपान, ३ दीपदान, ४ तांबूलदान, ५ कमंडलुदान, ६ चर्मी जोडादान, ७ छत्रीदान, ८ काठीदान, ९ वस्त्रदान, १० लोहदंडदान, ११ शेगडीदान, १२ तिळदान, १३ चंदनदान आणि १४ पुष्पदान, असे चौदा प्रकार.
चौदा देवनक्षत्रें १ कृत्तिका, २ रोहिणी, ३ मृग, ४ आर्द्रा, ५ पुर्नवसु, ६ पुष्य, ७ आश्लेषा, ८ मघा, १० उत्तरा, ११ हस्त, १२ चित्रा, १३ स्वाति व १४ विशाखा. (
[तै. ब्रा.])
चौदा दोष (गायनाचे) १ शंकित, २ भीषण, ३ भीत, ४ उदूदुष्ट, ५ आनुनासिक, ६ काकस्वर, ७ मूर्द्धगत, ८ स्थान - विवर्जित, ९ विस्वर, १० विरस, ११ विश्लिष्ट, १२ विषमाहत, १३ व्याकुल व १४ तालहीन.
"व्याकुलं तालहीनंज तालहीनं च गीतिदोषाश्चतुर्दश"(
[बृहन्नादीय - पूर्वखंड. ५०-४५])
चौदा दोष (राज्यशासकांस) १ नास्तिकता - ईश्वर व धर्म नाहीं असें मानणें, २ अनृत, ३ क्रोध, ४ प्रमाद (लक्ष न ठेवणें), ५ दीर्घसूत्रता (चेंगटपणा), ६ तज्ज्ञांचा सल्ला न घेणें, ७ आळस, ८ इंद्रियसुखाविषयीं आसक्ति, ९ अनावर द्रव्यलोभ. १० मूर्खांशीं मसलत, ११ निश्चय करून तें न करणें, १२ गुप्तता न राखणें, १३ उत्सव वगैरे न करणें व १४ एकाच वेळींज अनेकांशीं शत्रुत्व करणें. (
[म. भा. सभा. ५-११२])
चौदा नांवें चांगदेवाचीं चांगदेव एक महायोगी होते. योग सामर्थ्थानें दर शंभर वर्षांनीं जुना देह टाकून नवा देह धारण केल्यावेळीं घेतलेलीं निरनिराळें चौदा नांवें :- १ चांगदेव, २ वटेश्वर चांगा, ३ चक्रपाणी, ४ चांगासिद्ध, ५ शिवयोगी चांगा, ६ मणी सिद्धचांगा, ७ अनकर चांगा, ८ नाहमा, ९ नागेश, १० मुघेश, १११ सत्यसिद्ध चांगा, १२ निश्चलदास, १३ चिंधादवीचांगा व १४ वुटीचांगा (निळोवाचा नाथा)
चौदा नांवें चित्रगुप्ताचीं १ यम, २ धर्मराज, ३ मृत्यु, ४ अन्तक, ५ वैवस्वत, ६ काल, ७ सर्वभूतक्षय, ८ औदुम्बर, ९ दघ्नाय, १० नील, ११ परमोष्ठिन्, १२ वृकोदर, १३ चित्र आणि १४ चित्रगुप्त (
[क्षत्रियांचा इतिहास])
चौदा नांवें मूळमायेचीं १ चैतन्य, २ गुणसाम्य, ३ अर्धनारी - नटेश्वर, ४ षड्‌‍गणेश्वर, ५ प्रकृतिपुरुष, ६ शिवशक्ति, ७ शुद्धसत्त्व, ८ गुण - क्षोमिणी, ९ सत्त्व, १० रज, ११ तम, १२ मन, १३ माया आणि १४ अंतरास्मा.
मन माया अंतरात्मा। चौदा जीनसांची सीमा।
विद्यमान ज्ञानात्मा। इतुकें ठाई (
[दा. बो. २०-५-१०])
चौदा पत्री (अनंत पूजेस) १ अपमार्ग, २ जाई, ३ मोगरा, ४ जास्वंद, ५ विष्णुक्रांत, ६ शतपत्र, ७ अश्चत्थ, ८ औदुंबर ९ आंबा, १० वड, ११ पारिजात, १२ करवीर, १३ आवळी व १४ केतकी,
चौदा परम भागवत (पुराणान्तर्गत) १ प्रह्लाद, २ नारद, ३ पराशर, ४ पुंडरीक, व्यास, ६ अंबरीष, ७ शुक्र, ८ शौनक, ९ भीष्म, १० दाल्भ्य, ११ अर्जुन, १२ रुक्मांगद, १३ वसिष्ठ व १४ विभीषण,
चौदा पार्षदगण श्रीविष्णूचे १ नंद, २ सुनंद, ३ बल, ४ प्रबल, ५ आर्हण, ६ विधाता, ७ जय, ८ विजय, ९ चंड, १० प्रचंड, ११ मद्र, १२ सुमद्र, १३ कुसुद व १४ कुमुदाक्ष,
चंड प्रचंड सुशीला मद्र सुमद्र, पुण्याशील।
कुमुद कुमुदाक्ष सकळ हा पार्षदमेळ श्रीहरीचा ॥ (
[चतुः श्लोकी भागवत])
चौदा पुष्पें (अनंत पूजेस) १ पद्म, २ जाति, ३ चंपक, ४ कल्हार, ५ केतकी, ६ बकुळ. ७ शतपुष्प, ८ पुंनाग, ९ करवीर, १० धत्तुर, ११ कुंद, १२ मल्लिका, १३ मालती व १४ कर्णिका.
हीं चौदा पुष्पें अनंत पूजेस लागतात.
चौदा प्रकारचे जप १ नित्यजप, २ नैमित्तिक, जप, ३ कम्यजप, ४ निषिद्ध जप, ५ प्रायश्चित्त जय, ६ अचल जप, ७ चल जप, ८ वाचिक जप, ९ उपांशु जप, १० भ्रमर जप, ११ मानस जप, १२ अखंड जप, १३ अजपा जप, आणि १४ प्रदक्षिणा जप.
चौदा प्रकारचा भूतसमुदाय १ सिद्ध, २ गुह्मक, ३ गंधर्व, ४ यक्ष, ५ राक्षस, ६ सर्प, ७ विद्याधर, ८ पिशाच - या आठ देवयोनि आणि ९ सरीसृप, १० वानर, ११ पशुअ, १२ मृग (जंगली प्राणी) १३ पक्षी - या पांच तिर्यग् योनि व १४ मनुष्य योनि.
असा चौदा प्रकारचा भूतसमुदाय अथवा प्राणिमात्र होत. (
[वि. पु. अंश ३])
चौदा प्रकार यज्ञाचे १ अग्निष्टोम, २ अत्यग्निष्टोअम, ३ उक्थ, ४ षोडशी, ५ वाजपेअय, ६ अतिरात्र, ७ आप्तोर्याम, ह्मा सात सोमसंस्था आणि ८ अग्निहोत्र, ९ दर्शपूर्णमास, १० आग्रयण, ११ पिण्डपितृयज्ञ, १२ चातुर्मास्य, १३ निरूढ पशुबंध आणि १४ सौत्रामणि.
अशा सात हवियज्ञ संस्था मिळून चौदा प्रकार होत.
चौदा प्रकार रुद्राक्षांचे एक ते चौदा मुखें असलेल्या रुद्राक्षांचीं चौदा नांवें क्रमानें :- १ शिव. २ देवदेवेश्वर, ३ अनल, ४ ब्रह्मा, ५ कालाग्निरुद्र, ६ कार्तिकेय, ७ अनङ्‌ग, ८ विनायक, ९ मैरव, १० नजार्दन, ११ रुद्र, १२ आदित्य, १३ विश्चेदेव व १४ परम - शिव.
(शिव. पु. विद्येश्वर संहिता अ. परम - शिव.
चौदा प्रकारच्या शालिग्राम शिला १ प्रलंबघ्न, २ पुंडरीक, ३ वैकुंठ, ४ मधुसूदन, ५ सुदर्शन, ६ नर ७ राम, ८ लक्ष्मीनारायण, ९ वीरनारायण, १० क्षीराव्धिशयन, ११ माधव, १२ हयग्रीव, १३ परमेष्ठी व १४ विष्वक्सेन.
असे एक चक्र असलेले शालिग्रामाचे चौदा प्रकार. माध्व संप्रदायांत शालिग्रामपूजनाचें विशेष महत्त्व मानलें आहे.
"विष्वक्‌सेनश्च विज्ञेयो एकचक्राश्चतुर्दश।"(द्वैतसिद्धान्त केसरी)
चौदा प्राकृत भाषा १ शौरसेनी, २ महाराष्ट्री, ३ मागवी, ४ अर्धमागधी, ५ प्राच्य किंवा गौडी, ६ अवन्तिका ७ दाक्षिणात्य ८ शाकरी, ९ बाल्हिकी, १० द्राविडी, ११ आभीरी, १२ चाण्डाली, १३ शाबरी व १४ पैशाची. (
[भारतीय साम्राज्य])
चौदा प्रांत भाषा १ आसामी, २ बंगाली, ३ गुजराथी, ४ हिंदी, ५ कानडी, ६ काश्मिरी, ७ मल्याळी, ८ मराठी, ९ ओरिया, १० पंजाबी, ११ संस्कृत, १२ तामिळ, १३ तेलगु व १४ ऊर्दू.
या चौदा प्रमुख भाषा प्रांतभाषा म्हणून भारतीय घटनेनें मान्य केल्या आहेत. (हिंदी राज्यघटना) खेरीज साहित्य अकॅडमीनें इंग्रजी व सिंधी या दोन भाषांस कांहीं प्रमाणांत मान्य्ता दिली आहे.
चौदा प्रमुख नाडया १ सुषुम्ना, २ इडा, ३ पिंगला, ४ कुहु, ५ गांधारी, ६ हस्तिजिव्हा, ७ सरस्वती, ८ पूषा, ९ पयस्विनी, १० शंखिनी, ११ यशस्विनी, १२ करुणा, १५ विश्बोदरा आणि १४ अलम्बुषा. (
[योगशास्त्र])
चौदा प्रमुख स्त्रोतसें (कलाघटित सूक्ष्म च्छिद्रावयव) १ प्राणवह २ उदकवह, ३ अन्नवह, ४ रसवह, ५ रक्तवह, ६ मांसवह, ७ मेदोवह, ८ अस्थिवह, ९ मज्जावह, १० शुक्रवह, १२ आर्तववह, १३ पुरीषवह, व १४ स्वेदवह,
शरीरांत उत्पन्न होणार्‍या असंख्य भावांचें उत्पादन व वहन करणार्‍या अंसख्य स्त्रोतसांत चौदा प्रमुख खोतसें शास्त्रकारांनीं वर्णिलीं आहेत.
चौदा बलें राज्यशासकांचीं (अ) १ देश, २ दुर्ग, ३ रथ, ४ हत्ती, ५ घोडे, ६ योद्धे, ७ राज्याधिकारी, ८ अंतःपुर, ९ अन्नव्यवस्था, १० अश्वरथादिकांचा पुरवठा, ११ नीति, १२ आयव्यय, १३ द्वव्य - पुरवठा आणि १४ गुप्तशत्रु,
हीं चौदा राज्यशासकांचें बलाबल अजमावण्याचीं स्थानें होत.
(आ) १ अंगबल, २ स्वतःचें शरीरबल. ३ सेनाबल, ४ कोशबल, ५ दुर्गबल, ६ कोटकिल्ले, ५ शक्तिबळ, ६ मंत्रबळ, ९-१०-११ वेदत्रयबळ (
[आयुर्वेद, धनुर्वेद व गांधर्ववेद]) १२ बुद्धिबळ, १३ ब्राह्मणशेष सुकृतबळ आणि १४ अन्य राज्यांचें साह्मबळ (
[मुक्तेश्वर समा. ३-१९ व ३८])
चौदा ब्रह्में १ शब्दब्रह्म, २ नित्येकाक्षरब्रह्म, ३ खंब्रह्म, ४ सर्वब्रह्म, ५ चौतन्यब्रह्म, ६ सत्ताब्रह्म, ७ साक्षिब्रह्म, ८ सगुणब्रह्म, ९ निर्गुणब्रह्म १० वाच्याब्रह्म, ११ अनुभवब्रह्म, १२ आनंदरब्रह्म, १३ तदाकारब्रह्म व १४ अनिर्वाच्यब्रह्म. (
[दासबोध ७-३])
चौदा मनु १ स्वायंभुव, २ स्वारोचिष, ३ उत्तमननु, ४ तामसमनु, ५ रैवत, ६ चाक्षुष, ७ वैवस्वत, ८ सावर्णि, ९ दक्षसावर्णि, १० ब्रह्मा सावर्णि, ११ धर्मसावर्णि, १२ रुद्रसावर्णि, १३ देवसावर्णि व १४ इंद्रसावर्णि.
सृष्टिचक्रांत असलेली, कोकस्थिति कांहीं कालानें बिघडते व पुन्हां ती ताळ्यावर आणण्यासाठीं जुळबाजुळव होते. हा जो जुळवाजुळव होऊन मोडेपर्यंतचा काल त्यास मन्वन्तर म्हणतात.
त्या मन्वन्तराचा अधिपति तो मनु. असे चौदा मनु आहेत, अशी कल्पना आहे. (
[भागवत स्कंध ८-१३])
चौदा मन्वन्तरें १ स्वायंभुव, २ स्वारोचिष, ३ उत्तम, ४ तामस, ५ रैवत, ६ चाक्षुष, ७ विवस्वत, ८ सावर्णी, ९ धर्म, १० सावर्णिक, ११ पिशंग, १२ अपिशंगाम, १३ शबल आणि १४ वर्णक.
ब्रह्मदेवाचें एक अहोरात्र म्हणजे कल्प, असे तीस कल्प सांगितले आहेत. एका कल्पांत चौदा मन्वन्तरें होतात.
सध्यां चालू असलेल्या वाराह कल्पांतल्या सातव्या मन्वन्तराचें नांव वैवस्वत आहे. (
[लिंगपुराण अ. ७-२२-२३])
चौदा मन्वतरावतार १ यज्ञ, २ विभु, ३ सत्यसेन, ४ हरि, ५ वैकुंठ, ६ अजित, ७ वामन, ८ सार्वभौम, ९ ऋषभ, १० विष्वक्सेन, ११ धर्मसेतु, १२ सुदामा, १३ योगेश्वर व १४ बृहद्भानु. (
[कल्याण - भक्ति - अंक])
चौदा माहेश्वरी सूत्रें १ अ इ उ ण्, २ ऋ लृ क्, ३ ए ओ ङ्, ४ ए ओ च् , ५ ह य व र ट् , ६ ल ण्, ७ ञ म ङ ण न म्, ८ झ भ ञ्, ९ घ ढ ध ष्, १० ज ब ग ड द श्, ११ ख फ छ ठ थ च ट त व्, १२ क प य्, १३ श ष स र् आणि १४ ह ल् .
हीं मूळ सूत्रें पाणिनीनें अठ्ठावीस दिवस तप करून शंकराकडून मिळविलीं. (भ. प्रतिसर्ग ४-३०)
पाणिनीच्या कठोर तपामुळें भगवान् शंकरानें प्रसन्न होऊन ताण्डव नृत्य करीत असतांना जो डमरू वाजबिला त्यांतून निघालेल्या चौदा ध्वनि - नादामुळें हीं मूळ चौदा सूत्रें ध्वनिरूपानें निघालीं.
"नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नव पञ्चवारम् ॥ ' (नन्दिकेश्वर कारिका)
चौदा यज्ञ (गीतोक्त) १ ब्रह्मयज्ञ, २ द्र्व्यज्ञ, ३ देवयज्ञ, ४ ज्ञानेंद्रिययज्ञ, ५ विषययज्ञ, ६ स्वाध्याय - ज्ञानयज्ञ, ७ प्राणयज्ञ, ८ अपानयज्ञ, ९ प्राणापानयज्ञ, १० आंतरपानयज्ञ, ११ योगयज्ञ, १२ तपोयज्ञ, १३ जपयज्ञ व १४ इंद्रियप्रान - कर्मयज्ञ.
या सर्वांत जपयज्ञ महत्त्वाचा होय. (
[भ. गी. अ. ४ श्लोक २४ ते ३३])
चौदा यमधर्म १ यम, २ धर्मराज, ३ मृत्यु, ४ अंतक, ५ वैवस्वत, ६ नील, ७ दध्न, ८ काल, ९ सर्वभूत, १० षरमेष्ठी, ११ वृकोदर १२ औदुंबर, १३ चित्र व १४ चित्रगुप्त. (तत्त्व - निज - बोध)
चौदा रत्नें (अ) देव आणि दानव यानीं समुद्र्मंथन करून चौदा रत्नें अथवा मूल्यवान् वस्तु काढल्या त्या - १ लक्ष्मी, २ कौस्तुभ, ३ पारिजातक, ४ सुरा, ५ धन्वंतरी, ६ चंद्र, ७ कामधेनु, ८ ऐरावत, ९ रंमा (आदि अप्सरी), १० उच्चैःश्रव नामक सप्तमुखी अश्व (हा श्चेतवर्ण व उन्नतकर्ण असा होता), ११ कालकूट विष, १२ शाङ्‌‍र्ग धनुष्य, १३ पांचजन्य शंख व १४ अमृत होय. पंधरावें रत्न - दाता.
लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वतरिश्चंद्रमाः
गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्मादिर्देवाङ्‌‍गनाः।
अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्‌‍खोऽमृतं चांबुधेः
रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मङ्र्लम् ॥ (मंगलाष्टक)
(आ) प्रत्येक जातींतील श्रेष्ठं वस्तूला रत्न अशी संज्ञा आहे. अशी चौदा प्रकारचीं रन्तें पुराणांत वर्णिलीं आहेत तीं :- १ हत्ती, २ घोडा, ३ रथ, ४ स्त्री, ५ पुरुष, ६ कोश (धन), ७ पुषमाला, ८ वस्त्र, ९ वृक्षराजि, १० शक्ति, ११ पाश, १२ मणि, १३ छत्र व १४ विमान.
गजवाजिरथस्त्रीषु निधिमाल्यांवरद्रुमाः।
शक्तिः पाशं मणिं छत्रं विमानानि चतुर्दश ॥ (
[सु.])
जातौ यदुत्कृष्टं तद्रत्नमभिधीयते। (मल्लिनाथ)
चौदा रत्नें वेदाब्धिमंथनांतून विघालेलीं १ विष - काम, २ मणि - अर्थ, ३ रंभा - नरकप्रदवेश्या, ४ वाजी - उच्चैःश्रवा (गमनशील सूर्य), ५ श्री - शक्ति, ६ वारुणी - अभिमान, ७ धन्वतरि - विष्णु, ८ शंख - मोक्ष, ९ धेन - धर्म, १० धनु - मर्न्य - युद्ध - संघंर्ष, ११ चंद्र - आल्हाद तत्त्व शिव, १२ कल्पवृक्ष - खर्ग (त्रिवर्गभोग), १३ गज ऐरावत - गणेश गजानन आणि १४ अमृत - कथा. (
[कल्याण नोव्हेंबर १९६०])
चौदा रोगभेद १ सहजरोग, २ गर्मजरोग, ३ जातज्ञातरोग, ४ पीडाजनितरोग, ५ कालरोग, ६ प्रभावजरोग, ७ स्वभावजरोग, ८ देशजरोग ९ आगंतुकरोग, १० कायिकरोग, ११ आंतररोग, १२ कर्मजरोग, १३ दोषजरोग आणि १४ कर्मदोषजरोग. (
[नूतनामृतसागर])
चौदा लाभ शिखा धारणानें प्राप्त होणारे १ निष्णातता, २ जीवनशक्तिन, ३ दीर्घायुष्य, ४ बल, ५ तेज, ६ अन्न, ७ धन, ८ सुमन, ९ द्दष्टि, १९ देवताप्रसाद, ११ यश, १२ प्रजननशक्ति, १३ सुप्रजा आणि १४ उत्तम वीर्य. (प्रेरणा शके १८७१ अंक २)
चौदा वाचा दोष १ पद्यांतील प्रयोग गद्यांत व गद्यांतील प्रयोग पद्यांत करणें, २ नाददोष, ३ क्रमदोष, ४ पददोष, ५ वाक्यदोष, ६ शक्तिदोष, ७ सामर्थ्यदोष, ८ गुणदोष, ९ प्रसाददोष, १० माधुर्य व ओजदोष, ११ अर्थदोष, १२ उपदेशदोष, १३ क्रियादोष व १४ अकांक्षा दोष. (चातुर्यचंद्रोदय)
चौदा विद्या (अ) १ ऋग्वेद, २ यजुर्वेद, ३ सामवेद, ४ अथर्ववेद हे चार वेद व १ छंद, २ शिक्षा ३ व्याकरण, ४ निरुक्त, ५ ज्योतिष व ६ कल्प - हीं सहा वेदांगें आणि १ न्याय, २ मीमांसा, ३ पुराणें व ४ धर्मशास्त्र - हीं सर्व मिळून चौदा विद्या होत.
अङ्‌गानि वेदाश्वत्वारी मीमांसा न्यायविस्तरः।
पुराणं धर्मशांस्त्र च विद्यास्त्वेता चतुर्दश ॥ (भ. ब्राह्म. २-६)
(आ) १ आत्मज्ञान, २ वेदपठण, ३ धनुर्विद्या, ४ लिहिणें, ५ गणित, ६ पोहणें, ७ विणणें, ८ शस्त्र धरणें, ९ वैद्यक, १० ज्योतिष, ११ रमलविद्या, १२ सूपशास्त्र, १३ गायन व १४ गारुड. (मूळ स्तंभ,)
(इ) १ ब्रह्मज्ञान, २ रसायन, ३ श्रुतिकथा, ४ विद्यक, ५ नाटय, ६ ज्योतिष, ७ व्याकरण, ८ धनुर्विद्या, ९ जलतरण, १० कामशास्त्र, ११ सामुद्रिकशास्त्र, १२ तन्त्रशास्त्र, १३ मंत्रशास्त्र आणि १४ परस्वहरण (चौर्य)
ब्रह्मज्ञानं रसायनं स्वरग्रं वैद्यं नटं ज्योतिषं।
व्याकरणं च धनुर्धरं जलतरं कामं च सामुद्रिकम्।
तन्त्रं मन्त्रं तथा परस्वहरणं एतं च चातुर्द्शम् ॥ (
[सु.])
चालू युगांत जाहिरात ही पंधरावी विद्या आहे. (केळकर)
चौदा वेग मानव शरीरांतले १ अधो वायुवेग, २ रेचन (मल) वेग, ३ मूत्रवेग, ४ ढेकर, ५ शिंक, ६ तृषा, ७ क्षुधा, ८ निद्रा, ९ खोकला. १० श्रमजनित श्वासवेग, ११ जांभई, १२ अश्रुवेग, १३ वमन (ओकारी) आणि १४ कामवेग. या वेगांच अवरोअध केला असतां शरीरांत विकृति निर्माण होते. (
[नूतनामृत सागर])
चौदा शिलाशासन लेख व विषय (अशोकाचे) १ अहिंसा, २ धार्मिक कृत्यें, ३ अधिकार्‍याची पंचवार्षिक फिरती, ४ धर्माचरण, ५ धर्म महासभा, ६ कामाचा उरक, ७ धार्मिक गुण, ८ धर्मयात्र, ९ मंगल समारंभ, १० यश व कीर्ति, ११ दानधर्म, १२ परमतसहिष्णुता, १३ धर्मविजय व १४ उपसंहार, असे चौदा महत्त्वाचे शिलाशासन लेख सर्व भारतांत अनेक ठिकाणीं आढळले असून त्यावरून भारताच्या प्राचीन इतिहासाची महत्त्वाची माहिती मिळते. (
[म. ज्ञा. कोश. विभाग ७])
चौदा शुभयोग १ आनंद, २ प्रजापति, ३ सौम्य, ४ घ्वज, ५ श्रीवत्स, ६ छत्र, ७ मित्र, ८ मानस, ९ सिद्धि, १० शुभ, ११ अमृत, १२ मातंग, १३ स्थिर व १४ वर्धमान. हे चौदा संपूर्ण शुभयोग मानले आहेत. (
[ज्योतिष])
चौदा शैव (वेदकालीन) १ दुर्वास, २ विश्वामित्र, ३ चतुरानन, ४ मार्कंडेय, ५ इंद्र, ६ बाणासुर, ७ नारायण, ८ कार्तिकेय, ९ दधिचि, १० श्रीराम, ११ कण्व, १२ भार्गव, १३ बृहस्पति व १४ गौतम. (दे. मा. अ. १)
चौदा समाधिस्थानें चांगदेवाचीं १ ब्रह्मगिरि, २ पुण्यस्तंभ, ३ नारायण डोह, ४ गिरनार, ५ निर्मळ, ६ प्रयाग, ७ निर्गुंद, ८ सेतुबंध, ९ जगन्नाथपुरी, १० मणिपुरी, ११ चंद्रगिरि, १२ शरय़ूतीर, १३ अविमुक्त क्षेत्र (वाराणशी) व १४ गोदातीरां पुणतांबें, चांगदेव महायोगी होतो.
दर शंभर वर्षांनीं योगसामर्थ्यांनें जुना देह टाकून नवा देह धारण करीत. अशा रीतीनें ते चवदाशें वर्षें जगले. शेवटची समाधि पुणतांबे येथें गोदातीरीं आहे.
चौदा सहजप्रवृत्ति व त्यांच्या जोडीनें प्रगट होणार्‍या भावना १ विमोचन प्रवृत्ति - भीति, २ युद्ध प्रवृत्ति - राग, ३ जुगुप्सा प्रवृत्ति - तिटकारा, ४ वात्सल्य प्रवृत्ति - मृदुभाव, ५ याचना प्रवृत्ति - आर्तभाव, ६ संभोग, प्रवृत्ति - कामभाव, ७ आत्मसमर्पण प्रवृत्ति - हीनभाव, ८ जिज्ञासा प्रवृत्ति - आश्वर्य, ९ आत्मविधान प्रवृत्ति - अहंभाव, १० संध प्रवृत्ति - एकाकी भाव, ११ अन्नसंशोधन प्रवृत्ति - क्षुधा, १२ निर्माण प्रवृत्ति - कर्तृभाव, १३ संपादन प्रवृत्ति - स्वाम्यभाव व १३ हास्य प्रवृत्ति - विनोदभाव, (मानसशास्त्र - प्रवेश)
चौदा हेर प्राणिमात्रांच्या वर्तनावर देखरेख करणारे १ सूर्य, २ चंद्र, ३ बायु, ४ अग्नि, ५ आकाश, ६ भूमि, ७ जल, ८ अंतःकरण, ९ यम, १० दिवस ११ रात्र, १२ सूर्योदय व १३ सूर्यास्त समयींचे संधिकाल आणि १४ धर्म.
आदित्यचंद्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्मूमिरापो ह्र्दयं यमश्च।
अहश्व रात्रिश्च उभे च संध्ये धर्मो हि जानाति नरस्य वृत्तम६ (
[म. भा. आदि. ७४-३०])
चौदा प्राचीन निरुक्त ग्रंथकार १ आग्रायण, २ औपमन्यव, ३ औदुम्बरायण, ४ और्णवाम, ५ काथक्य, ६ क्रौष्टकि, ७ गार्ग्य, ८ गालव, ९ तैटीकि, १० वार्षायणि, ११ शाकपूणि, १२ स्थौलाष्ठीवि, १३ शतबलाक्ष आणि १४ यास्क. निरुक्तं चतुर्दश प्रमेदम्‌ (दुर्गवृत्ति १-१३)