|
पु. बुध , शुक्र , पृथ्वी , मंगल , गुरु , शनि , युरेनस व नेपच्यून .
वि. आठ संख्या ; सामाशब्द - अष्टगुण , अष्टादश , अष्टविंशति व पुढील शब्द . [ सं . अष्टन ]
०बंध पु. ( महानु .) अष्टकुल चलपर्वत . ' अष्टबंध पृथ्वीस '. ' अष्टकुलाचळे पर्वतें मेरुमेखला बंध ' - प्रमेय .
०क न.
आठ पदार्थांचा समुदाय .
०भोग पु. सुंगध , वनिता , वस्त्र , गायन , तांबूल , भोजन , शय्या , द्रव्य . - व्यवको .
०वर्ग पु. आपल्या कुलांतील आठ मनुष्यांचा सत्कार ; विवाहसमयीं दांडार्‍या वेली शेज ( पहा ) नंतरक करतात . उपनयनांतक मातृभोजनाचे वेळीं आठ मुंजे जेऊं घालतात .
पाणिनीच्या व्याकरणाचे ( सूत्रपाठाचे ) आठ विभाग आहेत त्यांतील प्रत्येक .
०विकृति ( ऋग्वेदाच्या )- पद , क्रम . चजे , माला - शिखर रेखा - ध्वज , दंडक्रम , रथक्रम धन ( सं .)
ऋग्वेदसंहितेचे पठणाच्या सोयीकरतां आठ भाग केले आहेत , त्यांतील प्रत्येक .
आठ श्लोकांचा समूह ; एक काव्यरचनापध्दति . उ० मंगलाष्टकें , करुणाष्टके . [ सं . ] - वि . आठ किंवा आठवा .
०कपाळ्या वि.
अष्टांगें - दोन हात , दोन पाय , दोन गुडघे , वक्ष : स्थळ आणि कपाळ इतक्यांचा उपयोग करुनहि ज्यास कांहीं मिळत नाहीं तो .
( ल . ) पूर्णपणें दुर्दैवी ; आपदग्रस्त ; भद्र्या ; कपाळकरंटा .
०कर्णिका स्त्री. कमळाच्या पाकळ्या . माझें ह्रदय दिव्य कमळ । जें तेजोमय परम निर्मळ । अष्टकर्णिका अतिकोमळ । मध्यें घननीळ विराजे । - ह ३५ . १ .
०कुलाचल पु. मेरुच्या चारी दिशांस जे भारतादि वर्ष आहेत या प्रत्येकाची मर्यादा करणारे ( नील , निषध , विंध्याचल , माल्यवान , मलय , गंधमादन , हेमकूट , हिमालय इ० ) आठ पर्वत .
०अष्टकोन नी ण णी वि . आठ सुगंधीं द्रव्यें ( चंदन , अगरु , देवदार , कोष्टकोलिंजन , कुसुम , शैलज , जटामांसी , सुरगोरोचन ) एकत्र करुन केलेलें गंध ; ( सामा , ) उटणें .
०गुण वि. आठपट . - पु . आठगुण . ब्राह्मणाचे आठ गुण - दया , क्षांति , अनसूया , शौच , अनायास , मंगल , अकार्पण्य , अस्पृहा . बुध्दीचे आठ गुण - शुश्रूषा श्रवण , ग्रहण , धारण , चिंतन , ऊहापोह , अर्थविज्ञान , तत्त्वज्ञान .
०गोल गोली - वि . - कांठापदरांवर वेलबुट्टी काढलेला ( चौपदरी शेला ). कोणासी पागोटें परकाळा । कोणी मागती अष्टगोली शेला - भक्तवि . ३० . ४१ . [ सं . अष्ट + गोल ].
०गोळी क्रिवि . सर्वतर्‍हेनें ; एकंदर .
०घाण स्त्री. अतिशय दुर्गंधी - घाण . [ अष्ट + घ्राण ].
०ताल झंपाताल पहा . दल ळ वि . आठ पाकळ्यांचें ; आठ पानांचें ; अष्टकोनी ; अष्टभुज . - न .
कमळाच्या आकाराची काढलेली आठ पाकळ्यांचीं किंवा भागांची आकृति . गर्भे रचिलीं उदंडें । अष्टदळें । - ऋ ७३ .
एक प्रकारची रांगोळी .
( ना . ) ताम्हण ; संध्यापात्र ; एक अष्टदळ आणवा .
०दानें न. अव . आमान्न , उदकुंभ , भूमि , गोदान , शय्या , वस्त्र , छत्र , आसन हीं आठ वस्तूंचीं दानें और्ध्वदेहिकांत द्यावयाचीं असतात .
०दिकपाल पु. अंतरिक्षाच्या आठ दिशा पालन करणार्‍या देवता . जसें - पूर्वेचा इंद्र , आग्नेयीचा अग्नि , दक्षिणेचा यम , नैऋत्येचा नैऋत , पश्चिमेचा वरुण , वायव्येचा मारुत , उत्तरेचा कुवेर ( सोम ), ईशान्येचा ईश ; अष्टदिग्पाल . इयेवरी सप्तसागर । मध्यें मेरु महाथोर । अष्टदिग्पाळ तो परिवार । अंतरें वेष्टित राहिले ॥ - दा ४ . १० . ४ .
०दिग्गज पु. ऐरावत , पुंडरीक , वामन , कुमुद , अंजन , पुष्पदंत , सार्वभौम , सुमतीक असे अष्ट दिशांस पृथ्वीचे आधारभूत आठ हत्ती आहेत . [ सं . ]
०दिशा स्त्री. आठ दिशा ; दिकचक्राचे आठ भाग - पूर्व , आग्नेय , दक्षिण , नैऋत्य , पश्चिम , वायव्य , उत्तर , ईशान्य .
०देह पु. देहाचे आठ प्रकार - पहिले चार पिंडीं व पुढील चार ब्रह्मांडीं . स्थूल , सूक्ष्मकारण । महाकारण , विराट , हिरण्य । अयाकृत , मूलप्रकृति जाण । ऐसे अष्ट देह । - दा ८ . ७ . ४० .
०धा वि. आठ प्रकारचे ; भूतें गुण मेळविजे । त्यासी अष्टधा बोलिजे । [ सं . ]
०धामूर्ति स्त्री. आठ प्रकारच्या मूर्ती . शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्याच सैकती । मनोमयी मणीमयी प्रतिमा अष्टधा स्मृता ॥ - एभा २७ . ९८ - १०३ ; शैली , दारुमयी , लेप्या , लेख्या , सैकती अथवा सूर्यमंडळीं , जळीं , स्थळीं , अष्टमूर्तिस्वरुप श्रीहरीसी पूजावें । - अमृतध्रृव ६ . अष्टमूर्ति पहा .
( देह ) प्रकृति - स्त्री . पृथ्वी , पाणी , अग्नि , वायु , आकाश मन , बुध्दि आणि अहंकार मिळून आठ प्रकारे विभागलेली ..... प्रकृति . - गीर ७१५ .
( विध ) प्रकृति - असाहि वाक्यप्रचार आहे . सत्व , रज , तम , व मूळ पांच तत्त्वें मिळून आठ प्रकारची प्रकृति पंच भूतें आणि त्रिगूण । ऐसी अष्टधा प्रकृति जाण । - दा ६ . २ . १४ .
०धातू पु. सोनें , रुपें , तांबे , कथील , शिसें , पितळ , लोखंड , तिखें ( पोलाद ). कोणी पोलादाच्या ऐवजी पारा धरतात . अष्टधातु सायासें । जेवि वेधिजेति स्पर्शे । - ऋ २० .
०धार वि. आठ धारा असलेलें . तंव तेणें साधकें एक अष्टधार आड धरिलें । - कृमुरा २२ . ९६ .
०नायका नाईका स्त्री .
अव . श्रीकृष्णाच्या आठ आवडत्या पत्न्या - रुक्मिणी , सत्यभामा , जांबवंती , कालिंदी ( सूर्यकन्या ), मित्रवृंदा ( अवंतिराजसुता ), याज्ञजिती ( यज्ञजितकन्या ), भदा ( कैकेयनृपकन्या ), लक्ष्मणा ( महेंद्रनाथकन्या ).
इंद्राच्या आठ नायका - उर्वशी , मेनका , रंभा , पूर्वचिती , स्वयंप्रभा , भिन्नकेशी , जनवल्लभा , घृताची ( तिलोत्तमा ). अष्टनायिका येऊनि । सर्वां घरीं नृत्य करिती । - ह २६ . २२८ .
( साहित्य ) वासकसज्जा , विरहोत्कंठिता , स्वाधीनभर्तृका , कलहांतरिता , खंडिता , विप्रलब्धा , प्रोषितभर्तृका , अभिसारिका .
०नाग पु. आठ जातीचे सर्प - अनंत , वासुकी , तक्षक , कर्कोटक , शंख , कुलिक , पद्म , महापद्म .
०पत्री वि.
कोणत्याही विशिष्ट आकाराच्या ( क्राऊन , डेमी ) छापावयाच्या कागदाचीं आठ पृष्ठें होतील अशा तर्‍हेनें घडी पडणारें छापलेलें ( पुस्तक ) ( इं . ) ऑक्टेव्हो . पांच पांचशें पानांचें अष्टपत्री सांचाचें एक एक पुस्तक .
०पद पु.
कोळी वर्गांतील प्राणी - गोचीड , सूतकिडे , विंचू , कातीण वगैरे . ( इं . ) अर्कनिडा .
आठ पायांचा काल्पनिक प्राणी .
०पदरी वि. आठ पदरांचा ( शेला ), आठसरांची ( माळ ), आठ पेडांचीं , धाग्यांची ( दोरी ) [ सं . अष्ट + पल्लव ]
०पदी स्त्री.
आठ पदांचा समुदाय .
आठ चरणांचें एक कवन ; कविताप्रकार .
०पाकूळ न. ( लुप्त ). आठ पाकळ्याचें फूल .
०पाद अष्टपद पहा .
०पुत्रा वि. आठ पुत्र आहेत जिला अशी ( स्त्री ). सौभाग्यवती स्त्रीला असा आशीर्वाद देतात .
०पुत्री स्त्री. विवाहामध्यें वधूला , काठाला हळद लावून नेसावयास दिलेलें शुभ्र वस्त्र . तिला पुष्कळ अपत्यें व्हावींत या इच्छेचें द्योतक . फेडिलें मायेचें वधूवस्त्र । अष्टपुत्र्या पीतांबर । नेसली कृष्णमय स्वतंत्र । तेणें सुंदर शोभली । - एरुस्व १६ . १५ . म्ह० अष्टपुत्री मेहुणीकुत्री .
०पैलू वि.
ज्याला आठ पैलू ( बाजू ) आहेत असा ( हिरा , रत्न ).
( ल . ) हुषार ; कलाभिज्ञ ; व्यवहारचतुर ( इसम ).
०पैलू - ( गोफ ) स्त्री . घोड्याच्या गळ्यांतील दागिना ; आठ पैलू असलेल्या मण्यांची माळ किंवा आठ पदर असलेली माळ .
माळ - ( गोफ ) स्त्री . घोड्याच्या गळ्यांतील दागिना ; आठ पैलू असलेल्या मण्यांची माळ किंवा आठ पदर असलेली माळ .
०प्रकृति
०विधप्रकृति अष्टधाप्रकृति पहा .
०प्रधान पु. राज्यकारभारांतील आठ प्रधान - प्रधान , अमात्य , सचीव , मंत्री , डबीर , न्यायाधीश , न्यायशास्त्री , सेनापति . अष्टप्रधानांची पध्दत शिवाजीनें सुरु केली . कांहीं जण वैद्य , उपाध्याय , सचीव , मंत्री , प्रतिनिधी , राजाज्ञा , प्रधान , अमात्य हे आठ मंत्री समजतात प्रधान अमात्य सचीव मंत्री । डबीर न्यायाधिश न्यायशास्त्री ॥ सेनापती त्यांत असे सुजाणा । अष्टप्रधानीं नृप मुख्य जाणा ॥ हा श्लोक रुढ आहे .
०फली ळी ,
०फळ फल स्त्रीन . अटोफळी पहा .
०भार पु. ८००० तोळ्यांचा एक भार . असे आठ भार . नित्य प्रसवे अष्टभार सुवर्ण । सूर्यासम प्रभा परिपूर्ण । - ह २५ . १५ .
०भाव पु. अव . ( साहित्य . ) शरीराचे सत्त्वगुणाचे आठ भाव , प्रकार - स्तंभ , स्वेद , रोमांच , स्वरभंग किंवा वैस्वर्य , कंप किंवा वेपथु , वैवर्ण्य , अश्रुपात , प्रलय . पर्याय - कंप , रोमांच , स्फुरण , प्रेमाश्रु , स्वेद , हास्य , लास्य , गायन . - हंको . आठवीया दिवशीं नाश अष्टभावा । अद्वयानुभवासुखें राहे ॥ - ब ११० . अष्टभावें होऊनि सदगद । आनंदमय जाहला ।
०भैरव पु. भैरव ही शिवगणांतील स्वतंत्र देवता असून तिचीं पुढील आठ स्वरुपें आहेत - असितांग , संहार , रुरु , काल , क्रोध , ताम्रचूड , चंद्रचूड , महा . यांतील कांहीं नांवांऐवजीं कपाल , रुद्र , भीषण , उन्म्त्त , कुपति इत्यादि नांवें योजेलेलीं आढळतात .
०भोग पु. आठ प्रकारचे भोग :- अन्न , उदक , तांबूल , पुष्प , चंदन , वसन , शय्या , अलंकार .
०म वि. आठवा . - स्त्री . अष्टमा .
०मंगल वि. ( विरु ) अष्टमंगळ .
ज्याचें तोंड , शेपूट , आयाळ , छाती व चार खूर शुभ्र आहेत असा ; कित्येकांच्या मतें ज्याचे पाय , शेपूट , छाती व वृषण शुभ्र आहेत व जो कटिप्रदेशीं भोवर्‍यांनीं युक्त ( नवांकित ) असून ज्याच्या कपाळावर कमलाकृति केसांचें वेटोळें असतें असा ( घोडा ).
( सामा . ) आठ शुभलक्षणांनीं युक्त असा ( घोडा ). - न . पुढील आठ मंगल वस्तूंचा समुदार - ब्राह्मण , अग्नि , गाय , सुवर्ण , घृत , सूर्य , जल व राजा . कांहींच्या मतें सिंह , वृषभ , गज , पूर्णोदककुंभ , व्यजन , निशाण , वाद्यें व दीप ( राज्याभिषेकाच्या समयीं या अष्ट मंगलकारक वस्तू लागतात ).
०मंगलघृत न. वेखंड , कोष्ट , ब्राह्मी , मोहर्‍या , उपळसरी , सेंधेलोण , पिंपळी व तूप या औषधांच्या मिश्रणानें विधियुक्त बनविलेलें तूप . हें बुध्दिवर्धक आहे . - योर २ . ६७० .
०महारोग पु. आठ मोठे रोग - वातव्याधि , अश्मरी , कृछ्र ( किंवा कुष्ठ ), मेह , उदर , भगंदर , अर्श ( मूळव्याध ). संग्रहणी , महारोग पहा .
०महासिध्दि
अणिमा = शरीर अत्यंत सूक्ष्म होणें ;
महिमा = शरीर मोठें होणें ;
लघिमा = शरीर वजनांत हलकें होणें ;
प्राप्ति = सर्व प्राण्यांच्या इंद्रियाशीं त्या त्या इंद्रियांच्या अधिष्टात्री देवतांच्या रुपानें संबंध घडणें ;
प्राकाश्य = ऐकून ठाऊक असलेल्या व स्वर्गादि पारलौकिक स्थानीं , व दिसण्याजोगे इहलोकाच्या स्थानीं भोग व दर्शनाचें सामर्थ्य येणें ;
ईशिता = शक्तीची , मायेची व तिच्या अंशाची ईशाच्या ठिकाणीं व इतरांच्या ठिकाणीं असणारी प्रेरणा ;
वशिता = विषय भोगीत असूनहि त्यांच्या ठिकाणीं आसक्त न होणें ;
प्राकाम्य = ज्या ज्या सुखाची इच्छा करावीं तें तें सुख अमर्याद प्राप्त होणें . - एभा १५ . ४२ ते ४७ .
०मर्यादागिरी पु. आठ मोठे पर्वत - हिमालय , हेमकूट , निषध , गंधमादन , नील , श्वेत , शृंगवान व माल्यवान . हे जंबुद्वीपांत असून ते त्यांतील नऊ वर्षां ( भागां ) च्या मर्यादा आहेत .
०मांगल्य न. त्रैवर्णिकांचा एक संस्कार . अठांगुळें पहा .
०मातृका स्त्री. आठ ईश्वरी शक्ती - ब्राह्मी , माहेश्वरी , कौमारी , वैष्णवी , वाराही , इंद्राणी , कौबेरी , चामुंडा . सामान्यत : कौबेरी सोडून या सात असतात . विवाहादि मंगलप्रसंगीं यांची पूजा करतात . वेगे आल्या अष्ट मातृका । एकी चढिन्नली वृश्चिका । वाराही ते सूकरमुखा । वर्‍हाड देखा निघालें ॥ - एरुस्व १४ . ५८ .
०मांश पु.
आठवा अंश ; भाग .
( वैद्यक ) ज्वर नाहींसा होण्यासाठीं आठभाग पाण्याचे सात भाग आटवून एक अंश उरवितात तो काढा .
०मी स्त्री. चांद्रमासांतील प्रतिपदेपासून आठवी तिथि ; या महिन्यांतून दोन येतात - शुध्द व वद्य .
०मूर्ति स्त्री. पृथ्वी , जल , तेज , वायु , आकाश ; सूर्य , चंद्र व ऋत्विज या परमेश्वराच्या आठ मूर्ति ; शंकर ; महादेव ; अष्टधामूर्ति पहा .
०योगिनी स्त्री. अव . आठ योगिनी ; पार्वतीच्या सख्या ; या शुभाशुभ फल देणार्‍या आहेत - मंगला , पिंगला , धन्या , भ्रामरी , भद्रिका , उल्का , सिध्दा , संकटा . दुसरा पाठ - मार्जनी , कर्पुरा तिलका , मलयगंधिनी , कौमुदिका , भेरुंडा , माताली , नायकी , जया ( शुभाचारा ). यांत कधीं कधीं सुलक्षणा , सुनंदा हींहि नांवें आढळतात .
०वक्र अष्टावक्र पहा .
०वर्ग पु.
आठ औषधींचा समुदाय - ऋषभ , जीवक ; मेद , महामेद , ऋध्दि , वृध्दि , काकोली , क्षीरकाकोली .
मौजीबंधनांत मातृभोजनांत भोजनाच्या वेळीं आठ मुंज्या मुलांना भोजनास बोलावितात तें कर्म
०वर्ग्य र्ग्या पु . अष्टवर्गास जेवणारा बटु ; उपनयनाच्या दिवशीं मातृभोजनाच्या वेळीं आठ बटू भोजनास बोलावितात ते प्रत्येक .
०वर्षा वि. आठ वर्षे वयाची ( कुमारिका ); ( त्यावरुन लग्नाला योग्य झालेली ) उपवर .
०वसु पु. अव . प्रतिमन्वंतरांतील आठ वसू . चालू मन्वंतरांतील धर्मऋषि व दक्षकन्या वसु यांचे पुत्र - धर , ध्रुव , सोम , आप , अनिल , अनल , प्रत्यूष , प्रभास . भागवतांत द्रोण . प्राण , ध्रुव , अर्क , अग्नि , दोष , वसु , विभावसु अशीं नांवें आढळतात . इंद्र चंद्र वरुण कुबेर । अष्टवसु गंधर्वकिन्नर । - ह २५ . १४१ .
०वायन न. आठ वस्तूंचे दान ; हळकुंड , सुपारी , दक्षिणा , खण , सूप , कंकण , धान्य , कांचमणी , या आठ पदार्थांचे वायन ( वाण ) सौभाग्यसंपादनार्थ लग्नांत आठ ब्राह्मणांपैकीं प्रत्येकाला वधूकडून दिलें जातें .
०विध - स्त्री . समाधियोगाचे आठ प्रकार - यम , नियम , आसन , प्राणायाम , प्रत्याहार , धारणा , ध्यान व समाधि .
समाधि - स्त्री . समाधियोगाचे आठ प्रकार - यम , नियम , आसन , प्राणायाम , प्रत्याहार , धारणा , ध्यान व समाधि .
०विधा - ( साहित्य ) अष्टनायका पहा .
शृंगारनायका - ( साहित्य ) अष्टनायका पहा .
०विनायक पु. अव . गणपतीचीं आठ स्थानें - १ मोरेश्वर गणनाथ , ( जेजुरी नजीक मोरगांव जिल्हा पुणें ). २ बल्लाळेश्वर ( मूळ मुरुड हल्लीं पाली , खोपवली नजीक - जिल्हा कुलाबा ). ३ विनायक ( कर्जत नजीक मढ - जिल्हा कुलाबा ). ४ चिंतामणी ( लोणी नजीक थेऊर - जिल्हा पुणें ). ५ गिरिजात्मक ( जुन्नर नजीक लेण्याद्रि - जिल्हा पुणें ). ६ विघ्नेश्वर ( जुन्नरनजीक ओझर - जिल्हा पुणें ). ७ गणपति ( नगर सडकेवर रांजणगांव - जिल्हा पुणें ). ८ गजमुख ( दौंड नजीक सिध्दटेक - जिल्हानगर ).
०विवाह पु. विवाहाचे आठ प्रकार - १ ब्राह्म = सालंकृत कन्यादान ; २ गांधर्व = उभयतांच्या अनुमतीनें ; ३ राक्षस = जबरीनें कन्या हरण करुन ; ४ दैव = यज्ञप्रसंगीं ऋत्विजास कन्यादान करुन ; ५ आर्ष = गाय , बैल घेऊन कन्यार्पण ; ६ प्राजापत्य = धर्माचरणार्थ कन्यार्पण ; ७असुर = शुल्क घेऊन ; ८ पैशाच = कन्या चोरुन आणून पत्नी करणें . सविस्तर माहिती धर्मसिंधु परिच्छेद ३ पूर्वार्ध पहा .
०सात्विक - अष्टभाव पहा .
भाव - अष्टभाव पहा .
०सावध वि. पुष्कळ गोष्टींकडे एकदम लक्ष पुरविणारा - देणारा ; अष्टावधानी .
०सिध्दि अष्टमहा सिध्दि पहा . अष्ट सिध्दि चामरें घेऊनी । वरी वारिती अनुदिनीं । - ह १ . १५ .
०सृष्टि स्त्री. काल्पनिक , शाब्दिक , प्रत्यक्षा , चित्रलेपा , स्वाप्नी ( स्वप्नसृष्टि ), गंधर्वा , ज्वरिका ( ज्वरसृष्टि ), दृष्टिबंधना . - दा ६ . ६ . ५१ . [ सं . ].
०क्षार पु. पळस , निवडुंग , सज्जी , अघाडा , रुई , तीळ , जव व टांकणखार .
|