चित्त

{ citta }

हिन्दी (hindi) WN

adjective  पीठ के बल पड़ा हुआ   Ex. चित्त पहलवान की बुद्धि काम नहीं कर रही थी ।

MODIFIES NOUN:

वस्तु

ONTOLOGY:

अवस्थासूचक (Stative) ➜ विवरणात्मक (Descriptive) ➜ विशेषण (Adjective)

SYNONYM:

चित उत्तान उतान सीधा

Wordnet:

asm চিত

bd खांग्रां

ben সোজা

guj ચત્તુ

kan ಮೇಲ್ಮುಖನಾದ

kok उदारें

mal മലര്ന്നു കിടക്കുക

mar उताणा

mni ꯆꯞꯇꯤꯡꯅ

nep सिधा

ori ଚିତପଟାଙ୍ଗ

pan ਚਿੱਤ

san उत्तान

tam நேரான

tel వెల్లకిలా

urd چت , پشت کےبل , سینےکےرخ

See : मन, चित

कोंकणी (Konkani) WN

See : मन

A dictionary, Marathi and English

The faculty of reasoning; the discursive faculty; the reason, the mind. The heart considered as the seat of sentiment, affection, or passion. चित्त पुरविणें To pay attention; to mind or heed. चित्तांत खाणें impers. or in. con. To feel remorse or compunction.

Aryabhushan School Dictionary

n   The faculty of reasoning; the mind.
चित्त पुरविणें   To pay attention; mind.
चित्तांत खाणें   To feel remorse.
चित्ताची आर्द्रता   Tenderness of heart.

मराठी पर्यायी शब्दकोश

ना.  अंतःकरण , अंतर्याम , दिल , मन , मानस , स्वान्त .

मराठी (Marathi) WN

See : मन, लक्ष, अंतःकरण

महाराष्ट्र शब्दकोश

वि.  क्षणिक बुध्दीचा ; लहरी ; अस्थिर मनाचा ; कमकुवत . [ सं . ]
 न. मन ; अन्त : करण ; बुध्दि ; वृत्त्यात्मक अन्त : करण पंचकांतील चवथा अवयव ; मनोवृत्ति , विकार , भावना , राग इ० कांचें अधिष्ठान मानलेलें हृदयस्थान . जे वस्तुचा निश्चयें केला । पुढें तेंचि चिंतूं लागला । तें चित्त बोलिल्या बोला । येथार्थ मानावें । - दा १७ . ८ . ८ . [ सं . ] ( वाप्र . ).
०उडून   अक्रि . १ घाबरणें , उदास होणें ; मन न रमणें . ( कर्त्याची षष्टी असते ). तें ऐकून महाराजांचें चित्त उडून गेले . - चंद्र १३४ . २ एखाद्या गोष्टीविषयीं मन विटणें ; नावड उत्पन्न होणें .
०पणा  पु. चंचलता ; अस्थिरता ; स्वैरपणा . बोलण्यांत चंचलपणा असण्याचें कारण विचारांत चंचलपणा असतो ... तो कृतींतही उतरतों . - शिवपावित्र्य ७० .
जाणें   अक्रि . १ घाबरणें , उदास होणें ; मन न रमणें . ( कर्त्याची षष्टी असते ). तें ऐकून महाराजांचें चित्त उडून गेले . - चंद्र १३४ . २ एखाद्या गोष्टीविषयीं मन विटणें ; नावड उत्पन्न होणें .
०पुरविणें वि.  लक्ष्य देणें ; लक्ष्यपूर्वक ऐकणें . चित्तांत खाणें - अक्रि . मनास लागणें ; वाईट वाटणें . सामाशब्द -
०क वि.  हुषार ; चलाख ; अल्पवयस्क असून मोठया विषयाकडे चित्त लावण्याचा स्वभाव ज्याचा तो . चित्तंगम - वि . हृदयंगम ; मनोवेधक ; हृदयस्पर्शी . माझीं मी निवडूनि अर्पिलिं फुलें अत्यंत चित्तंगम । - टिक १५२ .
०गेह  न. हृदयरूपी घर ; मन हेच गर ; मन . विकल्प प्रवेशला ते समयीं । चित्त गेहीं कैकेयीच्या । - रावि ९ . १६१ . [ सं . चित्त + गेह = घर ]
०चतुष्टय  न. मन , बुध्दि , चित्त व अहंकार या चारांचा समुदाय . चित्तचतुष्टय डाहाळिका । कोंभैजेतो । - ज्ञा १५ . ९७ . चित्तचतुष्टयय चमत्कार । मन बुध्दि चित्त अहंकार । - एभा २२ . ३५० . - एभा ३ . ११२ . [ सं . चित्त = मन + चतुष्टय = चारांचा समुदाय ]
०चमत्कार  पु. आश्चर्य ; अचंबा ; सानंदाश्चर्य . [ सं . चित्त + चमत्कार ]
०चाळक वि.  १ इच्छेचें , मनोवृत्तींचें नियमन करणारा ( ईश्वर ). चित्तचाळक विटेवरला । तो हरि माझ्या मनीं भरला । जयजय सकळ चित्तचाळका । २ मन रमविणारा ; मनोरंजक ; मन चाळविणारा , विकारयुक्त करणारा . [ सं . चित्त + चालक ]
०चोर   चोरटा - वि . मन हरण करणारा ; चित्ताकर्षक . [ सं . चित्त + चोर ]
०ज   पु मदन ; कामदेव ; मनांत जन्मणारा ( मदन ). [ सं . चित्त = मन + ज = जन्मणारा ]
०जडसंयोग  पु. आत्मा आणि शरीर यांचा संयोग . [ सं . चित्त = चैतन्य + जड = स्थूल ( शरीर , देह )+ समू + योग = एकत्र येणें ]
०निग्रह  पु. मनाचें संयमन , नियमन ; मन ताब्यांत ठेवणें . [ सं . चित्त + निग्रह = ताव्यांत , दाबांत ठेवणें ]
०निर्वृत्ति  स्त्री. मनाची शांति ; चित्ताची विश्रांति . [ सं . चित्त + निर + वृत्ति ]
०पावन   पु , चितपावन पहा .
०पोळया  पु. चितपावनांना तुच्छतेनें , उपहासानें संबोधण्याचा शब्द .
०प्रसन्न वि.  समाधानी ; संतुष्ट ; शांत चित्ताचा . [ सं . चित्त + प्रसन्न = तुष्ट , शांत ]
०भ्रंश  पु. १ मानसिक शक्तींचा भंग ; म्हातारचळ . २ देहभानाचा नाश ; चित्तभ्रम ; डोकें ठिकाणावर नसणें ; डोकें फिरणें . [ सं . चित्त + भ्रंश ]
०भ्रामक वि.  मनाला मोहून टाकणारा ; चिताकर्षक ; मन वेडें करणारा . [ सं . चित्त + भ्रामक ]
०लहरी   स्त्रीअव . मनस्तरंग ; मनाची हुक्की ; मनोविकार ; मनाचे छंद , तरंग , विलास इ० ब्रह्मानंद सागरीं । विराल्या चित्तलहरी । [ सं . चित्त = मन + लहरी = लाटा , तरंग ]
०विभ्रम  पु. मन बहकणें ; बुध्दिभ्रंश ; मन ठिकाणावर नसणें . [ सं . चित्त = मन + वि = विरुध्द + भ्रम = फिरणें ]
०वृत्ति  स्त्री. १ लक्ष्य ; मन . चित्तवृत्ति ठिकाणीं नाहीं फिरली , बदलली , उडून गेली . २ मनाच्या लहरी , तरंग , परिभ्रमण , उड्डाण . चित्तवृत्ती घटकेघटकेंत पालटातातं . [ सं . चित्त = मन + वृत्ति = वर्तन , वागणें , असणें ]
०वेधक वि.  मन आकर्षिणारा ; मन हलवून सोडणारा ; अन्त : करणास भिडणारा ; हृदयंगम ; [ सं . चित्त + वेधक = वेधणारा ]
०वैकल्य  न. मनोभ्रम ; बुध्दिभ्रंश ; मन बहकून जाणें . [ सं . चित्त + वैकल्य = विकलता , भ्रम , पंगुपणा ]
०शुध्दि  स्त्री. मनाचा शुध्दपणा , पवित्रपणा ; मनाचें रागद्वेषादि वाईट भावनांपासून अलिप्त राहणें . चित्तशुध्दि नसलिया जाणा । एकांतीं मांडिती देवार्चना । पुढें आठवी मनकामना । तें रानोरान हिंडवी । [ सं . चित्त + शुध्दि ]
०संकोच  पु. १ मनोविग्रह ; मनावरील दाब . २ ( विनयामुळें होणारा ) मनाचा लाजाळूपणा ; भिडस्तपणा ; शालीनता . [ सं . चित्त + संकोच = आंखूडपणा ; भिडास्तपणा ]
०समाधान  न. मनाचें स्वास्थ्य ; चित्ताची शांति ; संतुष्टता . [ सं . चित्त + सम + आ + धा अन ]
०स्थैर्य  न. मन : स्वास्थ्य ; मनाची स्थिरता , शांति . [ सं . चित्त + स्थैर्य = स्थिरता ]
०हीन वि.  मन ठिकाणावर नसणारा ; मनावर योग्य संस्कार नसलेला ; अप्रबुध्द . तें आघवेंचि गेलें वाया । जे चित्तहीन । - ज्ञा ९ . १७८ . [ सं . चित्त = मन + हीन = टाकलेलें , वाईट क्षुद्र ] चित्ताची आर्द्रता - स्त्री . मनाचा कोंवळेपणा ; चित्ताची मृदुता . चित्ताथिला - वि . सजीव ; विचारी ; चित्तसंपन्न . मा मी तव चित्ताथिला । आणि श्रीगुरु ऐसा दादुला । - ज्ञा १८ . १७ . ३२ . चित्तैकाग्र्‍य - न . मनाची एकाग्रता , एकतानता . [ सं . चित्त + ऐकाग्र्‍य = एकाग्रता ]

मराठी वाक्संप्रदाय - वाक्यप्रचार

चित्त उडून जाणें
घाबरणें
उदास होणें
खिन्न होणें
एखाद्या गोष्‍टीत मन रमेनासे होणें. ‘ते ऐकून महाराजांचे चित्त उडून गेले.’ -चंद्र १३४.
मन विटणें
एखाद्या गोष्‍टीचा कंटाळा येणें
एखाद्या गोष्‍टीपासून मनास आनंद न होतां दुःख होऊं लागणें.

नेपाली (Nepali) WN

See : आत्मा, मन

A Sanskrit English Dictionary

चित्त  mfn.  a mfn. ‘noticed’ See अ-चि॑त्त
‘aimed at’, longed for, [ChUp. vii, 5, 3]
‘appeared’, visible, [RV. ix, 65, 12]
चित्त  n.  n. attending, observing ( तिर॑श् चित्ता॑नि, ‘so as to remain unnoticed’), , vii, 59, 8
thinking, reflecting, imagining, thought, [RV.]; [VS.]; [ŚBr.] &c.
intention, aim, wish, [RV.]; [VS.]; [AV.]; [TBr.] &c.
चित्त  f.  n. ( [Naigh. iii, 9]) the heart, mind, [TS. i]; [ŚvetUp. vi, 5]; [MBh.] &c. ( ifc. f( आ)., [Pañcat.])
चित्त  n.  n. memory, [W.]
intelligence, reason, [KapS. i, 59]; [Yogas. i, 37; ii, 54]; [Vedântas.]
(in astrol.) the 9th mansion, [VarYogay. iv, 1]
इह    cf.-, चल-, पू॑र्व-, प्रा॑यश्-, लघु-, सु-, स्थिर-.
चित्त    b See √ 4. चित्.

The Practical Sanskrit-English Dictionary

चित्त [citta] p.p. p.  p. p. [चित्-क्त]
Observed, perceived.
Considered, reflected or meditated upon.
Resolved
Intended, wished, desired.
Visible, perceptible.
त्तम् Observing, attending.
(a) Thought, thinking, attention; (b) desire, intention, aim; मच्चित्तः सततं भव [Bg.18.57;] अनेकचित्तविभ्रान्त 16.16.
The mind; यदासौ दुर्वारः प्रसरति मदश्चित्तकरिणः [Śānti.1.22;] so चलचित्त and comps. below.
The heart (considered as the seat of intellect).
Reason, intellect, reasoning faculty.
Knowledge; चित्तं चित्तादुपागम्य मुनिरासीत संयतः । यच्चित्तं तन्मयो वश्यं गुह्यमेतत्सनातनम् ॥ [Mb.14.51.27.] -Comp.
-अनुवर्तिन् a.  a. acting according to one's will, humouring.
-अपहारक, -अपहारिन्, -आकर्षिन्, -हारिन्   a.
'heart-stealing', attractive, captivating.
pleasing, agreeable, beautiful.
-अर्पित a.  a. preserved in the heart; चित्तार्पितनैषधेश्वरा [N.9.31.]
-आभोगः   attention of the mind to its own feelings, exclusive attachment to one thing.
-आसङ्गः   attachment, love.
-उद्रेकः   pride, arrogance.
-ऐक्यम्   agreement, unanimity.
-उन्नतिः, -समुन्नतिः  f. f.
noble-mindedness.
pride, arrogance.-कलित a. anticipated, expected, calculated.
-खेदः   grief
-चारिन् a.  a. acting according to the will of another.
-जः, -जन्मन्  m. m.,
भूः, योनिः love, passion.
Cupid, the god of love; चित्तयोनिरभवत्पुनर्नवः [R.19.46;] सोऽयं प्रसिद्धविभवः खलु चित्तजन्मा [Māl.1.2.]
-ज्ञ a.  a. knowing the mind of another; ते बहुज्ञस्य चित्तज्ञे पत्न्यै, पत्नौ पत्युर्महीक्षितः [R.1.56.]
-नाथः   lord of the heart; चित्तनाथमभिशङ्कितवत्या [Śi.1.28.]
-नाशः   loss of conscience.
-निर्वृत्तिः  f. f. contentment, happiness.
-प्रमाथिन् a.  a. moving or touching the heart, exciting passion or love.
-प्रशम a.  a. composed, tranquil. (-मः) tranquility of heart.
-प्रसन्नता   joy, pleasure.
भेदः difference of view.
inconsistency, inconstancy.
-मोहः   infatuation of the mind.-रक्षिन् a. (=
-चारिन्); शुश्रूषुर्निरभीमाना पतीनां चित्तरक्षिणी   Mb.3.233.2.
-रागः   affection, passion, desire.
-विकारः   change of thought or feeling
-विक्षेपः   distraction of the mind.
-विप्लवः, -विभ्रंशः, -विभ्रमः   aberration, disturbance or derangement of mind, madness, insanity; स्वप्नोऽयं चित्तविभ्रंश उताहो सत्यमेव तु [Mb.13.54.15.]
-विश्लेषः   breach of friendship.
disposition or state of the mind, inclination, feeling; एवमात्माभिप्रायसंभावितेष्टजन- चित्तवृत्तिः प्रार्थयिता विडम्ब्यते [Ś.2.]
thinking, imagining.
inward purpose, emotion.
(in Yoga phil.) inward working of the mind, mental vision; योगश्चित्तवृत्ति- निरोधः [Yoga S.]
-वेदना   affliction, anxiety.
-वैकल्यम्   bewilderment of the mind, distraction.
-सङ्ख्य a.  a. pervading the heart, penetrating the soul.
-हारिन् a.  a. fascinating, attractive, agreeable.

Shabda-Sagara

चित्त  n.  ( -त्तं) The mind or faculty of reasoning, the heart considered as the seat of intellect.
E. चित् to consider, and करणे क्त aff.

ROOTS:

चित् करणे क्त