धातु

{ dhātuḥ, dhātu(s) }

बर'/बड़ो (Bodo) WN

noun  बै मिथिंगानिफ्राय मोननाय गोथां बेसादएबा खनिस जायजों बासन, तार, गहेना, अस्र बायदिफोर बानायनाय जायो   Ex. सनाया मोनसे बेसेन गोसा धातु

HOLO STUFF OBJECT:

लावथि धातुनि मुसुखा खाउरि घन्टा जिनज्रि स्क्रु खुमि स्प्रिं दो सरथा खेमसि मेदेल थावा पाइब बालथिं बिजि जिनज्रिनि आसान रुवा थ्रिसल धातु बिलाइ. धातु बिलाय सक्र

HYPONYMY:

बेसेनगोसा धातु गलायनाय धातु ब्रनज सोर पारा सेहा बालिसान्दा जिंक थामा फिथ्लाइ

ONTOLOGY:

वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

मेथु

Wordnet:

asm ধাতু

guj ધાતુ

hin धातु

kan ಲೋಹ

kok धातू

mal ധാതു

mar धातू

mni Dꯥꯇꯨ

nep धातु

ori ଧାତୁ

pan ਧਾਤ

tam உலோகம்

tel ధాతువు

urd دھات , معدن

Puranic Encyclopaedia

DHĀTU(S)   (Minerals). To understand the Purāṇic stories regarding the origin of iron, copper, tin etc. see under Irump (iron).

हिन्दी (hindi) WN

noun  वह अपारदर्शक चमकीला खनिज द्रव्य जिससे बर्तन, तार, गहने, शस्त्र आदि बनते हैं   Ex. सोना एक कीमती धातु है ।

HOLO PORTION MASS:

धातुघट लोटा

HOLO STUFF OBJECT:

कड़ी जंजीर छड़ धातु-मूर्ति सिक्का तसला जीभी फरसा सरौता कैंची घंटा चादर पदक जरीब ज़ंजीर साँकल गंगाल खोन्चा तवा वाद्य तार तरकी नल नली बालटी गगरा त्रिशूल सूई पत्र पेच खुमी वरक़ चक्र कुरेदनी तरबहना शेकल स्प्रिंग आगुआ घूघ संदूक

HYPONYMY:

लोहा अयस्क बहुमूल्य धातु पारा मिश्र धातु पीतल सीसा फूल अभ्रक जस्ता ताँबा संखिया संगसुरमा कोबाल्ट गिलट एल्यूमिनियम

ONTOLOGY:

वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

मेटल

Wordnet:

asm ধাতু

bd धातु

guj ધાતુ

kan ಲೋಹ

kok धातू

mal ധാതു

mar धातू

mni Dꯥꯇꯨ

nep धातु

ori ଧାତୁ

pan ਧਾਤ

tam உலோகம்

tel ధాతువు

urd دھات , معدن

noun  शरीर को बनाए रखने वाले भीतरी तत्व या पदार्थ जो वैद्यक के अनुसार सात हैं   Ex. हमारे शरीर में रस, रक्त, माँस, मेद, अस्थि, मज्जा और शुक्र - ये सात धातुएँ हैं ।

HYPONYMY:

रस

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

ben ধাতু

kan ಧಾತು

kas دھات

mni ꯃꯆꯟ

pan ਧਾਤੁ

tel ధాతువులు

urd دھات

noun  क्रिया का मूल रूप   Ex. संस्कृत में भू, कृ, आदि धातुएँ हैं ।

ONTOLOGY:

गुणधर्म (property) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

bd थरजा

kas موٗلہٕ لفٕظ

mni ꯔꯨꯠ

san धातुः

tel ధాతు

See : वीर्य

प्राचीन चरित्रकोश

धातु n.  मरुतों के तीसरे गणों में से एक ।

A dictionary, Marathi and English

Semen virile. 2 m A metal or mineral. 3 The root of a verb. 4 A principle or humor of the body; as phlegm, wind, bile. 5 A constituent part of the body, of which seven are enumerated; viz. blood, marrow, fat, flesh, bones, medullary substance, semen. 6 A primary or elementary substance; viz. earth, water, fire, air, आकाश. 7 A property of a primary element,--odor, flavor, color, touch, and sound. धातु फुटणें g. of s. To be affected with a gleet. 2 in. con. To come of age; to become adult.

Aryabhushan School Dictionary

 f  Semen virile; A metal or mineral.
 m  The root of a verb. A principle or humor of the body.

महाराष्ट्र शब्दकोश

पुस्त्री . १ पुरुषाचे रेत ; वीर्य ; धात . २ सोने , रुपे , तांबे ; लोखंड इ० जास्त विशिष्ट गुरुत्वयुक्त , अपारदर्शक व एक प्रकारच्या चकाकीने युक्त अशा खनिज पदार्थांपैकी प्रत्येक . ३ पैसा ; द्रव्य ; धन . कोणी धातूचा न करिती स्पर्श । - दावि ४०१ . तेव्हा कळेल की अमके महाल अमके धातु । - ऐपो २५३ . ४ शरीरांतील रक्त , मज्जा , वसा , मांस , अस्थि मेद व रेत या सात घटकांपैकी प्रत्येक . धातूंचे समुद्र उलंडी । मेदाचे पर्वत फोडी । आंतली मज्जा काढी अस्थिगज जे । - स्वानुदिन ९ . ४ . ७५ . ६ पृथ्वी , आप , तेज , वायु , आकाश इ० पंचमहाभूतांपैकी प्रत्येक . ७ पंचमहाभूतांच्या रुप , रस , गंध व तेज या गुणधर्मापैकी प्रत्येक . ८ मनशीळ , काव , पारा , गंधक , अभ्रक इ० सारखा पदार्थ . ९ ( महानु ) गेरु , काव . एके धातुचिआं उटी घेते । - दाव ७७ . १० ( तत्व . ) अहंकार . या अहंकारासच तैजस , अभिमान , भूतादि , धातु अशी दुसरी नावे आहेत . - गीर १७२ . ११ ( संगीत . ) चिजेचे निरनिराळे भाग . अवयव ५ अर्थी पहा . [ सं . ] ( वाप्र . )
 पु. १ क्रियापदाचे मूळरुप ; ज्याला प्रत्यय लावून क्रियापद बनवितां येते तो शब्द . जसेः - कृ , वद , करणे ; बोलणे , चालणे इ० २ शब्दाचे मूळ ; ज्याचे पुढे पृथक्करण करतां येत नाही असा शब्दांतील मूळ अवयव . इं . रॅडिकल , रुट . किताब शब्दांत क त ब हा धातु . [ सं . ]
०फुटणे   १ कांही रोगामुळे मूत्रविसर्जनादि प्रसंगी आपोआप गळण्याइतके वीर्य पातळ होणे . २ वयांत येणे . सामाशब्द -
०नाम  न. क्रियवाचक नाम [ धातु + नाम ]
०पाठ  पु. धातूंची यादी , कोष्टक . [ धातु + रुप ]
०कर्मविद्या  स्त्री. धातूंचे शोधन करण्याची विद्या ; शास्त्र ( इं . ) मेटॅलर्जी . [ धातु + कर्म + विद्या ]
०साधित  न. धातुवरुन साधलेला , बनलेला ( शब्द इ० ). उदा . कृत , कृत्वा . यांत नाम , विशेषण व अव्यय असे भेद आहेत ; कृदन्त पहा . [ धातु + सं . साधित = बनविलेला , साधलेला ]
०काम  न. धातू ओतून अगर हातोड्याने ठोकून त्याच्या निरनिराळ्या सुंदर वस्तू बनविण्याचे कारागिरीचे काम . [ धातु + काम ]
०क्रिया  स्त्री. किमया . हातींचा परीस टाकोनियां । साधूं जावे धातुक्रिया । सगुण मूर्ति सांडोनियां । निर्गुण वायां कां कथिसी । - ह २१ . २२० [ धातु + क्रिया ]
०जन्यपदार्थ  पु. ( रसा . ) धातूपासून बनलेला संमिश्र रासायनिक पदार्थ ; ( इं . ) मेटॅलिक कॉम्पाउंड . - सेपू २ . १०० . [ धातु + सं . जन्य = उत्पन्नहोणारा + पदार्थ ]
०पात  पु. वीर्यस्खलन ; रेत गळणे . [ सं . धातु + सं . पात = पडणे ]
०पुष्ट   
०पोषण वि.  धातु पुष्ट करणारे , बलवर्धक , पौष्टिक ( खाद्य , औषध ). [ धातु + सं . पुष्ट = वाढलेले ; सं . पोषण = वाढणे , पोसणे ]
०पोषण  न. १ ( शरीरांतील ) सप्त धातुंचे पोषण , वर्धन ; बलवर्धन . २ ( ल . ) खुशामत ; तोडपुजेपणा ; टाळाटाळ , बकवा , गोड गोड भाषण इ० करुन खोटा उत्साह उत्पन्न करणे , धीर देणे . लोभ भय दम्भ मानार्थ । धातुपोषण बोलती बहुत । - मुसभा ५ . १२४ . धातुपोषणार्थ समाधान केले . - जोरा १७ . - वि . बलवर्धक ; पौष्टिक . [ सं . धातु + पोषण ] पोषणाचे बोलणे पोषणाच्या गोष्टी ;
०पोषण   बोलणे गोष्ट भाषण थापेबाजी ; खुशामत , आर्जव इ० युक्त बोलणे ; गूळखोबरे ; गुळगुळथापडी .
०मय वि.  सोने , चांदी , तांबे इ० सारख्या धातूंचे बनविलेले . [ धातु + सं . मय प्रत्यय ]
०माक्षिक  न. लोखंड व गंधक यांच्या संयोगापासून बनलेले एक खनिज द्रव्य . [ धातु + माक्षिक ]
०मेह  पु. १ मुत्रवाटे धातु , वीर्य गळण्याचा मूत्ररोग . २ वीर्यमिश्रीत मूत्र . [ सं . धातु = वीर्य + सं . मेह = मूत्र , मूत्ररोग ]
०योग  पु. रसायन . येक औषधी प्रयोग । येक देती धातुयोग । - दावि ६४ . [ धातु + सं . योग = जुळणे , जोडणे ]
०राशी  पु. अस्थि , रक्त , मांस वगैरे सप्त धातूंचा समुदाय ; ( ल . ) शोषोनि गा धातुराशी । करिती तपे । - ज्ञा १७ . ३६४ . [ सं . धातु + राशी = समुदाय ]
०रुप वि.  ( रसा . ) ज्यांस धातूचे स्वरुप आहे ( असे मूल द्रव्य ). सोयीकरितां एकाकी पदार्थाचे धातूरुप व अधातुरुप असे दोन वर्ग करितात . - रसापू ६ . [ सं . धातु + रुप ]
= वि.  ( रसा . ) ज्यांस धातूचे स्वरुप आहे ( असे मूल द्रव्य ). सोयीकरितां एकाकी पदार्थाचे धातूरुप व अधातुरुप असे दोन वर्ग करितात . - रसापू ६ . [ सं . धातु + रुप ]
०वाद   धनुर्वाद - पु . १ किमया ; सुवर्णविद्या ; सोने करण्याची विद्या . नातरी जे धातुवादाही न जोडे । ते लोहींचि पंधरे सांपडे । - ज्ञा ६ . ३४ . अतर्क्य नेत्रांतरे नेणे । कां धातूवादे सर्वस्व घेणे । - एभा २३ . २०७ . २ अशोधित धातु शुद्ध करणे . - ज्ञाको क १५३ . ३ रसायनशास्त्र . [ धातु + वाद ]
०वादी   धातुर्वादी - वि . १ किमया करणारा . जो सोधोनि भवपारदु । अनादि रससिद्धु । तो लाधला शब्दवेधु । जेणे धातुर्वादिये । - ऋ ५ . टिपरे धातुर्वादी खोटे । - दावि ४७४ . २ रसायनशास्त्रज्ञ ; खनिजपदार्थाचे , रसयनांचे ज्ञान असणारा . [ धातुवाद ]
०विकार   क्षय पु . धातुक्षीणतेचा , क्षयरोगाचा एक प्रकार . [ सं . धातु + सं . विकार = रोग ; क्षय = क्षीण होणे ]
०विद्या  स्त्री. ( रसा . ) अशुद्ध धातूपासून शुद्ध धातु काढण्याची विद्या . [ धातु + विद्या ]
०शलाका  स्त्री. धातुची सळई , कांब . [ म . धातु + सं . शलाका = सळई ]
०साम्य  न. कफवातादि शरीरांतील धातूंची समता , योग्य स्थिति . जागणे जरी जाहले तरी व्हावे ते मितले । इतुकेनि धातु साम्य संचले ।असेल सुखे । - ज्ञा ६ . ३५१ . [ सं . धातु + सं . साम्य = सारखेपणा ]
०स्खलन  न. रेतस्खलन ; वीर्यपात . [ सं . धातु + सं . स्खलन = गळणे ]
०स्तंभक वि.  वीर्याचे स्तंभन करणारे ( औषध इ० ). [ सं . धातु + सं . स्तंभक = थांबविणारे ]
०स्पर्श  पु. तांबे , पितळ , सोने , रुपे इ० धातूंचा स्पर्श . ( ल . ) ( अकरणरुपी प्रयोग केल्यास ) १ अठरा विश्वे दारिद्र्य . याच्या घरांत धातुस्पर्श नाही . २ ( अकरणरुपी प्रयोगांत ) दागदागिने मुळीच नसणे . त्या बायकोच्या अंगास धातुस्पर्श म्हटला तर नाहीच . [ धातु + स्पर्श ]
०क्षय  पु. धातुविकार पहा .

नेपाली (Nepali) WN

noun  त्योअपारदर्सक चम्किलो खनिज द्रव्यज जसबाट भाँडा, तार, गहना, शस्त्र आदि बनिन्छ   Ex. सुन एउटा बहुमूल्य धातु हो

HOLO STUFF OBJECT:

सिक्का सरौतो कैँची सियो सिक्री तसला पदक तावा नल बाल्टी मुन्द्रो धातु मूर्ति जन्जीर पेचकिलो

HYPONYMY:

बहुमूल्य धातु मिश्र धातु पारा तामा पित्तल फलाम सिसा अभ्रक दस्ता फुल

ONTOLOGY:

वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm ধাতু

bd धातु

guj ધાતુ

hin धातु

kan ಲೋಹ

kok धातू

mal ധാതു

mar धातू

mni Dꯥꯇꯨ

ori ଧାତୁ

pan ਧਾਤ

tam உலோகம்

tel ధాతువు

urd دھات , معدن

A Sanskrit English Dictionary

धातु  m.  1. m. layer, stratum, KātyŚr.; [Kauś.]
त्रि-धातु   constituent part, ingredient ( esp. [and in [RV.] only] ifc., where often = ‘fold’ e.g., threefold &c.; cf. त्रिविष्टि-, सप्त-, सु-), [RV.]; [TS.]; [ŚBr.] &c.

ROOTS:

त्रि धातु

महा-भूत   element, primitive matter (= , [L.]), [MBh.]; [Hariv.] &c. (usually reckoned as 5, viz. ख or आकाश, अनिल, तेजस्, जल, भू; to which is added ब्रह्म, [Yājñ. iii, 145]; or विज्ञान, [Buddh.])

ROOTS:

महा भूत

दोष   a constituent element or essential ingredient of the body (distinct from the 5 mentioned above and conceived either as 3 humours [called also ] phlegm, wind and bile, [BhP.] [ cf. पुरीष, मांस, मनस्, [ChUp. vi, 5, 1]]; or as the 5 organs of sense, इन्द्रियाणि [ cf. s.v. and, [MBh. xii, 6842], where श्रोत्र, घ्राण, आस्य, हृदय and कोष्ठ are mentioned as the 5 dh° of the human body born from the either] and the 5 properties of the elements perceived by them, गन्ध, रस, रूप, स्पर्श and शब्द, [L.]; or the 7 fluids or secretions, chyle, blood, flesh, fat, bone, marrow, semen, [Suśr.] [ [L.] रसा-दि or रस-रक्ता-दि, of which sometimes 10 are given, the above 7 and hair, skin, sinews, [BhP.]])
धातु   primary element of the earth i.e. metal, mineral, ore ( esp. a mineral of a red colour), [Mn.]; [MBh.] &c. element of words i.e. grammatical or verbal root or stem, [Nir.]; [Prāt.]; [MBh.] &c. (with the southern Buddhists means either the 6 elements [see above] [Dharmas. xxv]; or the 18 elementary spheres [ धातु-लोक] ib. lviii; or the ashes of the body, relics, [L.] [ cf. -गर्भ]).
a cause, [Sukh. i].
धातु  mfn.  2. mfn. (√ धे) to be sucked in or drunk ( हविस्), [RV. v, 44, 3]
धातु  f.  f. = धेनु, milch cow, [Lāṭy. vii, 5, 9.]
धातु  n.  3. n. (with रौहिण) N. of a सामन्, [ĀrṣBr.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

धातुः [dhātuḥ]   [धा-आधारे तुन्]
A constituent or essential part, an ingredient.
An element, primary or elementary substance, i. e. पृथिवी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश; [Bhāg.7.15.6.]
A secretion, primary fluid or juice, essential ingredients of the body (which are considered to be 7: रसासृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः, or sometimes ten if केश, त्वच् and स्नायु be added); [Mb.3.213.1.]
A humour or affection of the body, (i.e. वात, पित्त and कफ); यस्यात्मबुद्धिः कुणपे त्रिधातुके [Bhāg.1.84.13.]
A mineral, metal, metallic ore; न्यस्ताक्षरा धातुरसेन यत्र [Ku.1.7;] त्वामालिख्य प्रणयकुपितां धातुरागैः शिलायाम् [Me.17;] [R.4.71;] [Ku.6.51.]
A verbal root; भूवादयो धातवः [P.I.3.1;] पश्चादध्ययनार्थस्य धातोरधिरिवाभवत् [R.15.9.]
The soul.
The Supreme Spirit; धातुप्रसादान्महिमानमात्मनः Kaṭha.
An organ of sense.
Any one of the properties of the five elements, i. e. रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द; तत्र तत्र हि दृश्यन्ते धातवः पाञ्चभौतिकाः । तेषां मनुष्यास्तर्केण प्रमाणानि प्रचक्षते [Mb.6.5.11.]
A bone.
A part, portion.
A fluid mineral of a red colour.
Ved. A supporter.
Anything to be drunk, as milk &c. -f. A milch cow. -Comp.
-उपलः   chalk.
-काशीशम्, -कासीसम्   red sulphate of iron.
-कुशल a.  a. skilful in working in metals, metallurgist.
-क्रिया   metallurgy, mineralogy-क्षयः waste of the bodily humours, a wasting disease, a kind of consumption.
-गर्भः, -स्तपः   a receptacle for ashes, Dagoba; Buddh. ˚कुम्भः a relic urn.
-ग्राहिन्  m. m. calamine.
-घ्नम्, -नाशनम्   sour gruel (prepared from the fermentation of rice-water).
-चूर्णम्   mineral powder.-जम् bitumen
-द्रावकः   borax.
-पः   the alimentary juice, the chief of the seven essential ingredients of the body.
-पाठः   a list of roots arranged according to Pāṇini's grammatical system (the most important of these lists called धातुपाठ being supposed to be the work of Pāṇini himself, as supplementary to his Sūtras).-पुष्टिः f. nutrition of the bodily humours.
-प्रसक्त a.  a. devoted to alchemy;
-भृत्  m. m. a mountain.
मलम् impure excretion of the essential fluids of the body; कफपित्तमलाः केशः प्रस्वेदो नखरोम च । नेत्रविट् चक्षुषः स्नेहो धातूनां क्रमशो मलाः ॥ Suśruta.
lead.
माक्षिकम् sulphuret of iron.
a mineral substance.
-मारिणी   borax.-मारिन् m. sulphur.
-रसः   a mineral or metalic fluid; न्यस्ताक्षरा धातुरसेन यत्र (भूर्जत्वचः) [Ku.1.7.]
-राजकः, -कम्   semen.
वादः mineralogy, metallurgy.
alchemy.
-वादिन्  m. m. a mineralogist.
-विष्  f. f. lead.
-वैरिन्  m. m. sulphur.
-शेखरन्   green sulphate of iron, green vitriol.
-साम्यम्   good health, (equilibrium of the three humours).-हन् m. sulphur.

Shabda-Sagara

धातु  m.  ( -तुः)
1. A principle or humour of the body, as phlegm, wind, and bile.
2. Any constituent part of the body, as blood, flesh, &c.
3. A primary or elementary substance, viz. earth, water, fire, air and Ākāsa or atmosphere.
4. The property of a primary element viz. ordour, flavour, colour, touch, and sound.
5. An organ of sense. 6. A mineral, a fossil.
7. A metal.
8. A grammatical root; in Sanskrit this radical performs no other office, and cannot be used as a word without undergoing some change.
E. धा to possess, to contain, (life, substance, &c.) तुन् aff.

ROOTS:

धा तुन्