प्रकृतिः [prakṛtiḥ] f. f.
The natural condition or state of anything, nature, natural form (opp. विकृति which is a change or effect); तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया
[Bg. 7.2.] प्रकृत्या यद्वक्रम् Ś1.9; उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगात् शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य
[R.5.54;] मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृति- र्जीवितमुच्यते बुधैः
[R.8.87;] [U.7.19;] अपेहि रे अत्रभवान् प्रकृतिमापन्नः
[Ś.2.] 'has resumed his wonted nature'; प्रकृतिम् आपद् or प्रतिपद् or प्रकृतौ स्था 'to come to one's senses', 'regain one's consciousness.'
Natural disposition, temper, temperament, nature, constitution; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया
[Ki.2.21;] कथं गत एव आत्मनः प्रकृतिम्
[Ś.7.] 'natural character'; अपश्यत् पाण्डवश्रेष्ठो हर्षेण प्रकृतिं गतः
[Mb.39.66] (com. प्रकृतिं स्वास्थ्यम्); so प्रकृतिकृपण, प्रकृतिसिद्ध; see below.
Make, form, figure; महानुभावप्रकृतिः
[Māl.1.] Extraction, descent; गोपालप्रकृतिरार्यकोऽस्मि
[Mk.7.] Origin, source, original or material cause, the material of which anything is made; नार्थानां प्रकृतिं वेत्सि
[Mb.4.49.1;] प्रकृतिश्चोपादानकारणं च ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम् Ś. B. (see the full discussion on
[Br. Sūt.1.4.23] ); यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति
[Ś.1.1;] [Bhāg.4.28.24.] (In Sāṅ. phil.) Nature (as distinguished from पुरुष,) the original source of the material world, consisting of the three essential qualities सत्त्व, रजस् and तमस्. It is also mentioned as one of the four contentments; प्रकृत्युपादानकालभागाख्याः Sāṅ.
[K.5.] (In gram.) The radical or crude form of a word to which case-terminations and other affixes are applied; प्रकृतिप्रत्यययोरिवानुबन्धः
[Ki.13.19.] A model, pattern, standard, (especially in ritualistic works);
[Bhāg.5.7.5.] A woman.
The personified will of the Supreme Spirit in the creation (identified with माया or illusion); मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्
[Bg.9.1.] The male or female organ of generation.
A mother.
(In arith.) A coefficient, or multiplier.
(In anatomy) Temperament of the humours; प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति
[Bg.3.33.] An animal.
An artisan.
The Supreme Being; न ह्यस्ति सर्वभूतेषु दुःख- मस्मिन् कुतः सुखम् । एवं प्रकृतिभूतानां सर्वसंसर्गयायिनाम् ॥
[Mb.12.] 152.16.
Eight forms of the Supreme Being; भूमि- रापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृति- रष्टधा ॥
[Bg.7.4.] The way of life (जीवन); सतां वै ददतोऽन्नं च लोकेऽस्मिन् प्रकृतिर्ध्रुवा
[Mb.12.18.27.] (pl.)
A king's ministers, the body of ministers or counsellors, ministry; अथानाथाः प्रकृतयो मातृबन्धुनिवासिनम्
[R.12.12;] [Pt.1.48;] अशुद्धप्रकृतौ राज्ञि जनता नानुरज्यते 31.
The subjects (of a king); प्रवर्ततां प्रकृतिहिताय पार्थिवः
[Ś.7.35;] नृपतिः प्रकृतीरवेक्षितुम्
[R.8.18,1.] The constituent elements of the state (सप्ताङ्गानि), i. e. 1 the king;
-2 the minister;
-3 the allies;
-4 treasure;
-5 army;
-6 territory;
-7 fortresses &c.; and the corporations of citizens (which is sometimes added to the 7); स्वाम्यमात्य- सुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च
[Ak.] The various sovereigns to be considered in case of war; (for full explanation see Kull. on
[Ms.7.155] and 157).
The eight primary elements out of which everything else is evolved according to the Sāṅkhyas; see Sāṅ.
[K.3.] The five primary elements of creations (पञ्चमहाभूतानि)i. e. पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश; प्रकृतिं ते भजिष्यन्ति नष्टप्रकृतयो मयि
[Mb.5.73.17.] -Comp.
-अमित्रः an ordinary foe; प्रकृत्यमित्रानुत्थाप्य
[Dk.2.4.] -ईशः a king or magistrate.
-कल्याण a. a. beautiful by nature.-कृपण a. naturally slow or unable to discern;
[Me.5.] -गुणः one of the three constituent qualities of nature; see गुण.
-ज a. a. innate, inborn, natural.
-तरल a. a. fickle by nature, naturally inconsistent; प्रकृतितरले का नः पीडा गते हतजीविते
[Amaru.3.] -पाठः a list of verbal roots (धातुपाठ).
-पुरुषः a minister, a functionary (of the state); जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः
[Me.6.] a standard or model of a man.
-षौ nature and spirit.-भाव a. natural, usual. (-वः) natural or original state.
-भोजनम् usual food.
-मण्डलम् the whole territory of kingdom; अधिगतं विधिवद्यदपालयत् प्रकृतिमण्डलमात्म- कुलोचितम्
[R.9.2.] -लयः absorption into the Prakṛiti, dissolution of the universe.
-विकृतिः mutation of the original form.
-श्रैष्ठ्यम् superiority of origin;
[Ms. 1.3.] -सिद्ध a. a. inborn, innate, natural; सुजनबन्धुजने- ष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्धमिदं हि दुरात्मनाम्
[Bh.2.52.] -सुभग a. a. naturally lovely or agreeable.
-स्थ a.
being in the natural state or condition, natural, genuine; दृष्ट्वा चाप्रकृतिस्थां ताम्
[Rām.7.58.17.] inherent, innate, incidental to nature; रघुरप्यजयद् गुणत्रयं प्रकृतिस्थं समलोष्ट- काञ्चनः
[R.8.21.] healthy, in good health.
recovered.
come to oneself.
stripped of everything, bare.