|
न.
सततत्त्व ; जगत्कारण ; सच्चिदानंदरुप वस्तु . बाह्यसृष्टीच्या बुडाशीं असणारें नित्य द्रव्य . - गीर २२१ .
चार वेद .
( समासांत ) ब्राह्मण .
( ल . ) जातिभेद किंवा सोंवळेओवळें मोडल्यानें होणारा घोंटाळा ; भ्रष्टाकार .
नवल ; गूढ ; अदभुत अथवा दुर्ज्ञेय गोष्ट . याचेच गाण्यांत तुम्हास काय ब्रह्म वाटलें आहे न कळे .
ब्रह्मदेश .
( ल . ) विष्णु ; कृष्ण . ब्रह्मासहि गहिंवरवी महिवरवीरेंद्र पांडुची भार्या । - मोउद्योग ७ . ४४ .
ईश्वर ; परमात्मा . [ सं . बृह = वाढणें ] ( वाप्र )
०मिळणें सांपडणें हातीं लागणें प्राप्त होणें - क्रि . ( ल . ) पराकाष्ठेची आश्चर्यकारक , उत्कृष्ट गोष्ट सांपडणें , मिळणें . सामाशब्द -
०कटाह पु. जगत ; ब्रह्मांडरुप कढई तेथ ब्रह्मकटाह शतकूट । हो पाहत असे । - ज्ञा १ . १४७ . [ सं . ]
०कन्या स्त्री.
सरस्वती .
अहिल्या . [ सं . ]
०कपट कपाट - न .
त्रासदायक , संतापजनक काम ; पेंच .
पिच्छा न सोडणारें दुर्दैव . माझे पाठीसीं ब्रह्मकपाट लागलें .
०कर्म न. ब्राह्मणाचीं धार्मिक कर्तव्यें . [ सं . ]
०काष्ठ न. मांदार . गंडक्यादि शिळामूर्ती । कां कां दारु ब्रह्मकाष्ठव्यक्ती । - एभा २७ . ९९ .
०गांठ स्त्री.
जानव्यास दिलेली गांठ ; पवित्र ग्रंथि .
नेमानेम .
( ल ) घोंटाळा .
न मोडणारा संबंध . [ सं ]
०गिरि पु. ज्यापासून गोदावरीचा उगम झाला तो नीलकूट पर्वत . [ सं . ]
०गिर्हा र्हो - पु ब्रह्मराक्षस . वेताळ खंडाळ लागला । ब्रह्मगिर्हो संचरला । - दा ३ . २ . २८ .
०गो ळ गोलक गोळक - पु . सृष्टि ; जगतः ब्रह्मांड . [ सं . ]
०ग्रह हो - पु .
( प्र . ) ब्रह्मगिरा - र्हाः ब्रह्मराक्षस .
( ल . ) वर्णसंकर ; अत्यंत घोटाळा . [ सं . ]
०घातक की - वि .
ब्रह्महत्या करणारा .
( ल . ) व्रह्मद्वेषी . [ सं . ]
०घोंटाळा पु. आचारविचारांची अव्यवस्था ; फार गोंधळ .
०घोष पु.
वेदघोष ; मोठ्यानें वेद म्हणणें .
ब्रह्म मताचा ( जगदीश्वरवादाचा ) घोष . उपदेश [ स . ]
०घोळ पु.
जातिभेद . शुद्धशुद्धता इ० च्या उपेक्षेनें झालेला घोंटाळा ; अव्यवस्था . त्या प्रयोजनांत सोंवळ्या - ओंवळ्याचा विचार राहिला नाहीं . सर्व ब्रह्मघोळ झाला .
गोंधळ ; अव्यवस्था ( पुष्कळ माणसें एकदम बोलण्यापासून उत्पन्न झालेली ); पराकाष्ठेचा गोंधळ .
०घ्न वि. ब्रह्मघातक . [ सं . ]
०चर्य न.
चार आश्रमांपैकीं पहिला , मुंजीपासून लग्नापर्यंतचा - ब्राह्मणाचा आश्रम
स्त्रीसंग न करण्याचें व्रत ( आजन्म किंवा व्रतांगत्वेंकरुन ); एकपत्नीव्रत . [ सं . ]
०चर्यस्खलन न. स्त्रीसंगपरित्यागव्रताचा भंग ( मुख्यत्वें ब्राह्मणाचा ).
०चारी पु.
मुंजीपासून लग्नाच्या कालापर्यंत सागितलेले नियम पाळणारा ब्राह्मण ; मुंज झालेला मुलगा ; बटु .
स्त्रीसंगपरित्यागाचें व्रत आजन्म किंवा कांहीं कालपर्यंत करणारा ब्राह्मण . सोळा सहस्त्र गोपी भोगून ब्रह्मचारी .
( उप . ) पूर्ण रतिलंपट ; व्यभिचारी असूनहि अव्यभिचाराचा व पावित्र्याचा डौल करणारा . [ सं . ]
०चोटली स्त्री. फारच लहान अशी पेटी , दागिना , ताट , भांडें इ० .
०जन पु. ब्राह्मण . तेधवा रचिले ब्रह्मजन । तयां वेद दिधलें शासन । - ज्ञा १७ . ३३९ .
०जीवी पु. वेद शिकवून , आर्त्विज्य इ० करुन उपजीविका करणारा ब्राह्मण . [ सं . ]
०झांट० न. ( अश्लील ) शष्प या अर्थी क्वचित प्रयोग . - क्रिवि . काहीं देखील ; थोडेसेंहि ( क्रि० देणें ; मिळणें ; प्राप्त होणें इ० ).
०टाळी स्त्री.
योगाचा एक प्रकार ; टाळींत ( डोक्याच्या वरच्या भागांत ) आत्मा नेणें .
( ल . ) रेंगाळणी ; दीर्घसूत्रीपणा . ( क्रि० देणें ; लावणें ; मांडणें ).
०तत्त्व न. आत्मतत्त्व ; तात्त्विक सत्य ; पदार्थमात्रांच्या सत्तेला आधारभूत असें ब्रह्म [ सं . ]
०ताल पु. एक ताल . यांत २८ मात्रा व १४ विभाग असतात .
०तेज न.
सामान्य माणसाहून निराळें असें ब्राह्मणाच्या अंगचें तेज ; तेजस्विता .
ब्राह्मणाच्या अंगचें विद्यादि सामर्थ्य . [ सं . ]
०दंड पु. प्रायश्चित , श्राद्ध , तीर्थविधि इ० कांच्या अधिकारार्थ ब्राह्मणास द्यावयाचें द्रव्य . [ सं . ]
०दंड डी - पुस्त्री . एक औषधी ; कांटेचुबक ; उंटकटारी ; अधःपुष्पी . ही पारदबंध करते .
०दत्त वि. ब्रह्मदेवानें दिलेलें . [ सं . ]
०दिन पु.
ब्रह्मदेवाचा दिवस .
वर्षप्रतिपदेच्या दिवशीं केलेलें गत व भावी मन्वादिकांचें श्रवण , अवलोकन , वर्षफळवाचन . [ सं . ]
०देव पु.
ब्रह्मा ; त्रिमूर्तीपैकीं रजोगुणात्मक पहिला ; सृष्टिकर्ता .
गांवच्या सोनार , सुतार , जिनगर इ० कांनीं बसविलेला व ब्राह्मण पुजारी असलेला ग्रामदेव ; ब्राह्मणदेव [ सं ]
०देव - क्रि . ( ल . ) ( कर . ) विवाहित होणें .
होणें - क्रि . ( ल . ) ( कर . ) विवाहित होणें .
०द्रोह - पु . ब्राह्मणांचा द्वेष . [ सं . ]
द्वेष - पु . ब्राह्मणांचा द्वेष . [ सं . ]
०द्रोही द्वेषी - वि . ब्राह्मणांचा द्वेष करणारा . [ सं . ]
०नंदन पुअव . ब्रह्मदेवाचे मानसपुत्र ( नारद - वसिष्ठादिक ). [ सं . ]
०नंदिनी स्त्री. ब्रह्मदेवाची कन्या ; सरस्वती ; अहल्या . तरी अहल्या ब्रह्मकन्यापूर्ण । गौतमाची निजपत्नी । - रावि ७ . १२९ [ सं . ]
०निर्वाण न. ब्रह्मांड लय होऊन त्याशीं एकरुप होणें ; मोक्ष . [ सं . ]
०निष्ठ वि. ब्रह्मचिंतनांत निमग्न झालेला . [ सं . ]
०पद पदवी - नस्त्री . ब्रह्मनिष्ठतेचा अधिकार ; पद ; पदवी ; अतिशय उच्च पद किंवा स्थान . ( क्रि० पावणें ; मिळणें ; प्राप्त होणें ). [ सं . ]
०पाश पु. ब्रह्मदेवाचा पाश ; एक पुरातन शस्त्र . [ सं . ]
०पिशाच पुरुष - नपु . ब्रह्मराक्षस . [ सं . ]
०पिसा वि. ब्रह्मराक्षसानें झडपलेला .
०पिसें न. ब्रह्मराक्षसानें झडपल्यामुळें उत्पन्न झालेलें वेड .
०पीडा स्त्री. ( ल . ) अतिशय पीडा देणारा , त्रासदायक , द्वाड मनुष्य ; अतिशय दुःख किंवा त्रास .
०पुरी स्त्री. बहुतेक ब्राह्मणांची वस्ती असलेला गांव ; विद्वान व तपोनिष्ठ ब्राह्मणांनीं वसलेली जागा , गल्ली , पेठ . [ सं . ]
०प्रलय पु.
ब्रह्र्याच्या प्रत्येक शंभर वर्षांच्या अंतीं होणारा सर्व विश्वाचा विनाश . यांत ब्रह्मा सुद्धां नाश पावतो .
( ल . ) मोठा अनर्थ ; संकट . [ सं . ]
०प्राप्ति स्त्री. ब्रह्माची प्राप्ति ; ब्रह्मांत जीवात्म्याचा लय ; जीवास होणारा स्वस्वरुपसाक्षात्काररुप लाभ . [ सं . ]
०बंधु पु. भ्रष्ट व बहिष्कृत ब्राह्मण . [ सं . ]
०बळ न. ब्राह्मणाचें तेज . क्षात्रबळाहुनि शक्रा ! परम गुरु ब्रह्मबळ पहा नीट । - मोअश्व १ . ९१ .
०बिंदु पु. ( ल . ) वेदपठन करतांना उडालेली ब्राह्मणांची थुंकी . [ सं . ]
०बीज न. ब्राह्मणवीर्यापासून उत्पन्न झांलेला कोणीहि माणूस . [ सं . ]
०भाव पु. ब्रह्मस्थिति . परि अनुभविलिया ब्रह्मभाव । गंवसणी होऊनि । - ज्ञा ८ . २१० . [ सं . ]
०भावना स्त्री. सर्व चराचर ब्रह्म आहे असा ग्रह ; अद्वैतमताचा स्वीकार . [ सं . ]
०भुवन न. ब्रह्मदेवाचा सत्यलोक .
०भूत वि. अद्वैतानुभवसंपन्न एवं ब्रह्मभूत ही होऊनी । - यथादि ५ . १८ .
०यज्ञ पु.
वेदाध्ययन .
ऋषियज्ञ पहा . [ सं . ]
०योनि स्त्री. काशींतील एक खडकांतील लांब व अरुंद असें भोंक . या मधून प्रत्येक यात्रेकरुस जावें लागतें . जातांना जर तो मध्येंच अडकला तर तो पापी असें समजतात . तेथेंच रुद्रयोनि नावाचें एक दुसरें भोक आहे . [ सं . ]
०रंध्र न. ज्यांतून मृत्यूनंतर आत्मा निघून जातो असें टाळूवरील गुप्त छिद्र ; योगसामर्थ्यानें जेथून प्राण नेतां येतो असें मस्तकांतील गुप्त छिद्र ; दहावें इंद्रिय . आकळलेनि योगें । मध्यमामध्यमार्गे । अग्निस्थानौनि निगे । ब्रह्मरंध्रा । - ज्ञा ८ . ९४ . [ सं . ]
०रस पु.
दैविक ज्ञानाचा आस्वाद ; वेदाभ्यासानें होणारा आनंद .
ब्रह्मानंद . [ सं . ]
०रात्रि स्त्री. ब्रह्मदेवाची रात्र . ही देवांच्या सहस्त्र युगांबरोबर असते . [ सं . ]
०राक्षस पु.
विद्वान पण अभिमानी ब्राह्मणाचें मरणोत्तर झालेलें पिशाच्च .
सामान्यतः ब्राह्मणाचें पिशाच्च . [ सं . ]
०रेखा षा लिखित लेख - स्त्रीनपु .
ब्रह्मदेवानें प्रत्येक प्राण्याच्या कपाळावर लिहिलेलें त्याचें नशीब ; दैव ; कधींहि न टळणारी गोष्ट .
( ल . ) खातरीचें व निश्चयाचें भाषण , वचन इ० माझें बोलणें हें ब्रह्मरेषा आहे . कधींहि खोटें होणार नाहीं . [ सं . ]
०र्षि पु.
ब्राह्मण जातीचा ऋषि पुरातनकालीं हा शब्द त्यांच्या विख्यात पावित्र्यामुळें ब्राह्मणांस लावीत असत .
ब्राह्मण असून ऋषि ; ब्राह्मणांतील सत्पुरुष . [ सं . ]
०लोक पु. ब्रह्म्याचा लोक ; सत्यलोक . [ सं . ]
०वर्च्चस वर्चस्व - न .
वेदांच्या अभ्यासापासून व व्रतपालनापासून उत्पन्न होणारा पवित्रपणा ; तेज . ब्रह्मचर्यव्रत धरणें । ब्रह्मवर्चस्व चढे तेणें । - एभा १७ . ३३४ .
ब्राह्मणाची श्रेष्ठता , वैलक्ष्यण्य . [ सं . ]
०विद वि. ब्रह्मज्ञानी ; ब्रह्मवेत्ता ( पुरुष ).
०विद्या स्त्री. आत्मज्ञान . [ सं . ]
०वीणा पु.
विशिष्ट प्रकारची वीणा ; नारदाची महती वीणा .
मस्तक . [ सं . ]
०वृत्ति स्त्री.
ब्रह्माकार वृत्ति .
ब्राह्मणाची उपजीविका . [ सं . ]
०वृंद पु.
ब्राह्मणांची सभा , समुदाय .
( ल . ) धर्मशीलतेनें , विद्वत्तेनें श्रेष्ठ असलेला ब्राह्मण . [ सं . ]
०वेत्ता वित - वि . ब्रह्मज्ञानी . [ सं . ]
०शाप पु. ब्राह्मणाचा शाप . [ सं . ]
०शाला ळा - स्त्री . वेदशाळा . केली जैसी वदनीं । ब्रह्मशाळा । - ज्ञा १७ . २२२ . [ सं . ]
०संतर्पण न. ब्राह्मणभोजन .
०सदन न. ब्रह्मलोक .
०संपदा स्त्री. दैवी संपत्ति .
०सभा स्त्री. ब्रह्मदेवाची सभा . [ सं . ] संबंध , समंध , द पु . ब्रह्मराक्षस .
०संविति स्त्री. ब्रह्मज्ञान . [ सं . ]
०साम्राज्य न. विस्तृत , बलाढ्य अधिराज्य , अंमल ; सम्राटाची सत्ता .
०सायुज्य न. ब्रह्माशीं एकरुपता . [ सं . ]
०साक्षात्कार पु. ब्रह्माची प्राप्ति ; ब्रह्मदर्शन ; निर्गुण साक्षात्कार . [ सं . ]
०सुख न. ब्रह्माचें सुख ; ब्रह्मरस . [ सं . ]
०सुत पु. नारदऋषि .
०सूत्र न.
ब्रह्मदेवानें नेमलेली व्यवस्था , मार्ग ; ईश्वरी नेमानेम .
जानवें ; यज्ञोपवीत . ब्रह्मसूत्रेवीण ब्राह्मण । संन्यासी नव्हे दंडेवीण । - भारा , बाल १० . ६२ .
लग्नाबद्दलचा ईश्वरी नेमानेम ; ब्रह्म्यानें ठरवून ठेवलेलें दैव . ब्रह्मसूत्र असेल तर त्या मुलीशीं ह्याचें लग्न होईल .
( लग्न ठरवितांना ) नवरानवरीची उंची मोजण्याचें सूत्र ; प्रमाणसूत्र .
व्यासकृत वेदान्तसूत्रें . तो न पढो कां ब्रह्मसूत्र । - ज्ञा १७ . ८५ . [ सं . ]
०सूत्राची - स्त्री . दैवानें बांधलेली गांठ ; लग्नाविषयीं ब्रह्म्यानें ठरविलेला पूर्व संकेत .
गांठ - स्त्री . दैवानें बांधलेली गांठ ; लग्नाविषयीं ब्रह्म्यानें ठरविलेला पूर्व संकेत .
०सृष्टि स्त्री. ब्रह्मदेवानें निर्मिलेलें जगत , याच्या उलट विश्वमित्र सृष्टि [ सं . ]
०स्थान न.
ब्रह्मदेवाच्या उत्पत्तीची जागा .
बेंबी .
सहस्त्रदळकमळ ; ब्रह्मरंध्रचक्र . तया अनाहताचेनि मेघें । मग आकाश दुमदुमों लागे । तंव ब्रह्मस्थानींचे बेगें । फिटले सहजे । - ज्ञा ६ . २७९ . [ सं . ]
०स्व न.
ब्राह्मणाची मालमत्ता .
ब्राह्मणाचें घेतलेलें कर्ज .
( सामा . ) कर्ज . त्याचे कालक्षेप चालत नाहीं , कमी जाहल्यामुळें ब्रह्मस्वही वहुत जाहलें . - समारो १ . ३३ . [ सं . ] ह्रदय - न . एक नक्षत्रपुंज . [ सं . ]
०हत्या स्त्री.
ब्राह्मणाचा वध ; व त्यामुळें लागलेलें पातक .
( ल . ) एकसारखें पाठीस लागलेलें दुर्दैव . [ सं . ] म्ह० हैक - फट म्हणतां ब्रह्महत्या = क्षुल्लक कारणानें , प्रसंगानें मोठाले अनर्थ उद्भवणें .
०हत्यारा वि. ज्यानें ब्राह्मण मारला आहे तो . [ सं . ]
०ज्ञान न.
जगाचें कारण व आधार असलेल्या ब्रह्माचें ज्ञान .
दैविक , अध्यात्मिक , विशुद्ध ज्ञान .
( ल . ) फुकट शहाणपणाच्या गोष्टी . [ सं . ] म्ह० लोका सांगे ब्रह्मज्ञान आपण कोरडा पाषाण . ब्रह्मज्ञानी , ज्ञ - वि .
ब्रह्म जाणणारा .
लोकांस ब्रह्मज्ञान सांगणारा . [ सं . ] ब्रह्माकार - पु . जग आणि सर्व वस्तू ब्रह्मरुप आहेत असें मानणें . ब्रह्माकार - बुद्धि - दृष्टि - मन - वृत्ति . [ सं . ] ब्रह्माची गांठ - स्त्री . लग्नाविषयीं ब्रह्मदेवानें ठरविलेली योजना , नेमानेम . ब्रह्मांड - न .
जग ; चवदा लोक ; विश्व . चतुर्दशभुवनें व सत्यलोक पहा .
डोक्यावरील टाळू ; ब्रह्मरंध्र . ब्रह्मांडी बैसली गोळी । - ऐपो ८६ .
वि. प्रचंड ; विस्तृत ; अमर्याद . ( समासांत ) ब्रह्मांड - नदी - पर्वत - पाषाण - वृक्ष - साप - हत्ती - काम - कारखाना - कारभार - पसारा - कर्ज - खर्च - संसार . [ सं . ] ब्रह्मांडांत न माणें , मावणें - क्रि . अतिशय असंख्य , मोठा , अफाट इ० असणें . ब्रह्मांडकटाह - पु . विश्व ; ब्रह्मांड . अंडकटाह पहा . [ सं . ] ब्रह्मांड गोलक , गोल - पु . विश्व . ब्रह्मगोल . [ सं . ] ब्रह्मांड मंडप - पु . ब्रह्मांडाचा मंडप , गोल ; विश्व . ब्रह्मांडमंडपा माझारीं । जिची प्रतिमा नाहीं दुसरी । ब्रह्मांडज्ञान - न . जगाचें ज्ञान ( मुख्यत्वें मानवी शरीराच्या अभ्यासापासून व ज्ञानापासून मिळालेलें ); पिंडज्ञान . [ सं . ] ब्रह्मानंद - पु .
ब्रह्माचें सुख .
ब्रह्माच्या ठिकाणीं लय झाला असतां होणारा आनंद .
( ल . ) अत्यानंद , परमानंद . त्याचे ग्रंथ पाहतां विशेष । ब्रह्मानंद उचंबळे । [ सं . ] ब्रह्मानंदी टाळी लागणें - क्रि . सच्चिदानंदरुपांत तल्लीन होणें . ब्रह्मासन - न .
ब्रह्मचिंतन करण्यास योग्य असें शरीराचें आसन , ठेवणें , बसण्याची पद्धति .
अष्टधिकारांपैकीं एक ; वर्तकीपणाचा हक्क . [ सं . ] ब्रह्मास्त्र - न .
ब्रह्मदेवाचें शस्त्र ; त्याच्या मंत्रानें अभिमंत्रित केलेली काडी , बाण अथवा कोणतीहि वस्तु . नरकें ब्रह्मास्त्र सोडिलें जाण । तेंही गिळिलें अवलीळा ।
ब्राह्मणाचा शाप . [ सं . ] ब्रह्माहमस्मिबोध - पु . मी ब्रह्म आहें असा बोध . जें ब्रह्माहमस्मिबोधें सणाणें । - ज्ञा १५ . २५९ . [ सं . ] ब्रह्माक्षर - न . त्रयमूर्ति ईश्वराचें पवित्र आणि गूढ नांव . ओम पहा . [ सं . ] ब्रह्मिष्ट - वि . ब्रह्मचिंतनांत निमग्न झालेला . [ सं . ] ब्रह्मीभूत - वि . स्वतःब्रह्म झालेला ; ब्रह्माशीं एकरुप झालेला , मृत संन्यासी . [ सं . ] ब्रह्मोपदेश - पु . ब्रह्माचा निर्गुण ध्यानात्मक पूजेचा उपदेश . [ सं . ]
|