नऊ अंगें हवेचीं १ हवेचा दाब, २ तपमान, ३ वजन ४ संवाहक शक्ति, ५ आर्द्रता, ६ प्रबहीपणा ७ वार्‍याची दिशा व वेग ८ द्दश्यता, आणि ९ दुय्यम घटक (
[वायु]) (भूगोलशास्त्र)
नऊ अभिमान स्थानें १ सत्ता, २ संपत्ति, ३ बल, ४ रूप, ५ कुल, ६ विद्धत्ता, ७ अनुभव, ८ कर्तृत्व आणि ९ चारित्र्य. (विचार पोथी)
नऊ अरण्यें मुक्तिदायक १ दंडकारण्य, २ सैंधवारण्य, ३ जंबूमार्ग, ४ पुष्करारण्य ५ उत्पलावर्तकारण्य, ६ नैमिषारण्य, ७ कुरुजांगल, ८ हिमवदरण्य व ९ अर्बुदारण्य.
"हिमवानर्बुदश्चैव नवारण्याश्च मुशक्तिदाः ॥"(अ. म.)
नऊ अवतार (देवीचे) १ शैलपुत्री, २ ब्रह्मचारिणां, ३ चंद्रघंटा, ४ कूष्मांडा, ५ स्कंदमाता, ६ कात्यायनी, ७ कालरात्री, ८ महागौरी आणि ९ सिद्धिदात्री.
'नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः ॥' (
[चंडीकवचम्])
नऊ अवस्था (शरिराच्या) १ मातेच्या उदरांत निषेक - रेतोरूपानें असणें, २ गर्मावस्था (गर्म), ३ जन्म, ४ बाल्य, ५ कौमार्य, ६ तारुण्य, ७ प्रौढत्व ८ वृद्धत्व आणि ९ मृत्यु.
निषेकगर्मजन्मानि बाल्यकौमारयौवनम् ।
वयोमध्यं जरा मृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव ॥ (
[भा. ग. ११-२२-४६])
नऊ उपरत्नें १ पोंवळें, २ शंख, ३ शिंप, ४ कवडी, ५ वैक्रांत ६ सूर्यकांत, ७ चंद्रकांत, ८ लाल आणि ९ पेरोज - नील व पीतवर्ण मनी वगैरे. (रसायनसार)
नऊ उपविषें १ रुईचा चीक. २ त्रिधारी निवडुंग, ३ कळलावी, ४ गुंज, ५ कण्हेर, ६ विषमुष्टि, ७ धोतरा, ८ अफू आणि ९ जयपाळ. (
[यो. रत्नाकर])
नऊ कर्में ब्राह्मणाचीं स्वभावजन्य १ शम, २ दम, ३ तप, ४ शुद्धता, ५ सहनशक्ति, ६ सरळपणा, ७ ज्ञान, ८ विज्ञान आणि ९ आस्तिकता (ईश्वरावर विश्वास). (
[भ. गी. १८-४३])
एवं नवही शमादिक। गुण जेथ निर्दोख।
तें कर्म जाण स्वाभाविक। ब्राह्मणाचें ॥ (
[ज्ञा. १८-८५१])
नऊ कुलपरीक्षेचीं लक्षणें १ आचरण, २ नम्रता, ३ शास्त्रज्ञान, ४लोकांतील (सभा) मान्यता, ५ शुचिता, ६ श्रद्धा, ७ जीवनाचा धंदा, ८ पाळावयाचे नियम आणि ९ अनुभव ज्ञान.
आचारो विनम्रो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् ।
निष्ठावृत्तिस्तपो ज्ञानं नवधा कुललक्षणम् ॥ (शब्दार्थ चिंतामणि)
नऊ गुण गृहस्थाश्रमाला शोभविणारे १ घरांत सर्वत्र आनंद, २ विद्वान पुत्र, ३ पत्नी मधुरमाषिणी, ४ एक पत्नीव्रत, ५ आज्ञाधारक सेवक, ६ आतिथ्य, ७ देवपूजन ८ सुग्रास भोजन आणि ९ सज्जनसंगति. (
[चाणक्य नीति १२-१])
नऊ गुण जीवात्म्याचे १ बुद्धि, २ सुख, ३ दुःअख, ४ इच्छा, ५ द्वेष, ६ प्रयत्न, ७ धर्म, ८ अधर्म व ९ संस्कार. हे गुण जीवात्म्याचे ठीकाणीं असतात. (न्यायदर्शन)
नऊ गुण धर्मपत्नीचे १ शांत स्वमावी, २ अक्रोधी, ३ मधुभाषिणी, ४ पत्यानुकूल, ५ आज्ञाधारक, ६ पतिनिष्ठा, ७ मनमिळाऊ, ८ अविरोधा आणि ९ पतीस सहाय्यक. (
[अथर्व - अनु - मराठी])
नऊ गुन ब्राह्मण्याचे (अ) १ धृति, २ क्षमा, ३ दम, ४ अस्तेय, ५ शौच, ६ इंद्रियनिग्रह, ७ बुद्धि, ८ विद्या व ९ क्रोधत्यागः
(आ) १ शुद्ध आचरण, २ तपस्वी, ३ संतोषी, ४ क्षमावान्, ५ सुशील, ६ जितेंद्रिय, ७ दाता, ८ ब्रह्मज्ञानी व ९ दयाळु.
ऋजुस्तपस्वी सन्तुष्टः क्षमाशीलो जितेन्द्रियः।
दाता ज्ञानी दयालुश्च ब्राह्मणो नवभिर्गुणैः ॥ (राजनीति)
नऊ गुण मनाचे १ धैर्य, २ ऊहापोग करण्याचें सामर्थ्य, ३ भ्रांति, ४ कल्पना, ५ वैराग्यादि सद्विचार, ६ रागद्वेषादि असद्विचार, ७ क्षमा, ८ स्मरण व९ चांचल्य. (
[म. भा. शांति. अ २५५])
नऊ गुण श्रेष्ठ सेनानायकांस अभिप्रेत १ शौर्य, २ धैर्य, ३ युक्तिबाजपणा, ४ शिस्त, ५ राष्ट्राभिमान, ६ राजकारण, ७ नशीबवान्, ८ निरलस काम करण्याची शक्ति आणि ९ नीतिमत्ता (पुरुषार्थ ऑगष्ट १९६२)
नऊ गोष्टी नाटकांत प्रत्यक्षांत दाखविणें अनुचित १ विवाह, २ भोजन, ३ शाप, ४ सुरत, ५ दांत किंवा नखें कोरणें, ६ लज्जा उत्पन्न करील असा देखावा, ७ चुंबन, ८ स्त्रान व ९ झोंपणें, (साहित्य दर्पण)
नऊ गोष्टी पदरीं बाळगाव्या १ शेंळ्या, २ कांसें, ३ रूपें, ४ मघ, ५ विषघ्न औषध, ६ पक्षी, ७ वेदवेत्ता ब्राह्मण, ८ वृद्ध नातलग, व ९ खालावलेला कुलीन मनुष्य. (
[म. भा. उद्योग ४०-९])
नऊ गोष्टी सर्व साधारण धर्मांत अंतर्भूत होतात ४ अहिंसा, २ सत्य, ३ अस्तेय, ४ शौच, ५ इंद्रियनिग्रह, ६ दम, ७ क्षमा, ८ सरळपणा आणि ९ दान,
अहिंसा सत्यमस्तेयशौचमिंद्रियनिग्रहः।
दमः क्षमार्जवं दानं धर्मं साधारणं विदुः ॥ (
[सु.])
नऊ गोष्टी सेवनानें वाढणार्‍या १ उद्योग, २ कलह, ३ कण्डू, ४ द्यूत, ५ मद्य, ६ मैथुन, ७ आहार, ८ व्यसन आणि ९ निद्रा.
उद्योगः कलहः कण्डूर्मद्यं द्यूतं च मैथुनम् ।
आहारो व्यसनं निद्रा सेवनात्तु विवर्धते ॥ (
[सु.])
नऊ गोष्टींत महाभारताचे सार १ कौरव - पांडवांचें जन्मकथन,
२ लाक्षागृहांतील अग्नीच्या भक्ष्यस्थानीं पडणें,
३ पांडव द्यूतांत हरतात,
४ पांडवांचा वनवास,
५ विराटाच्या घरीं अज्ञातवास,
६ उत्तरगोग्रहण,
७ श्रीकृष्णशिष्टाई विफळ होणें,
८ युद्धारंभ आणि
९ भीमाकडून दुर्योधनाचा वध. (
[महाभारत])
नऊ गोष्टींत रामायणाचें सार १ रामवनवास, २ मारीचवध, ३ सीताहरण, ४ जटायुपतन, ५ सुग्रीव - संधि, ६ वालिवध, ७ समुद्रोल्लंघन, ८ लंकादहन आणि ९ रावण - कुंभकर्ण - वध. (
[रामायण])
नऊ चक्रें (शरीरांतर्गत) १ मूलाधार चक्र (पृष्ठवंशाच्या मुळाशीं), २ स्वाधिष्ठानचक्र (जननेंद्रियाच्या मागें), ३ नाभिचक, ४ ह्रदयचक्र, ५ कंठचक्र, ६ तालुचक्र, ७ भरूचक्र, ८ आज्ञाचक्र (भरूमध्यांत) आणि ९ आकाशचक्र.
अशीं नऊ चक्रें मानव शरिरांत आहेत असें श्रुतींत सांगितलें आहे. हठयोगात सहा चक्रांचेंच वर्णन बहुधा येतें, (
[रा. गी. अ. १५])
नऊ चतुर सभानायक (रामायणकालीन) १ विजय, २ मघुमंत, ३ कश्यप, ४ मंगल, ५ पुराजित, ६ कालिय, ७ दंतवक्र, ८ मद्र, आणि ९ सुमागध.
हे नवविध समानायक परम। यांचा विश्वास मानी श्रीराम।
अति चतुर म्हणोनी ॥ (
[भा. रा. उत्तर ४३-५])
नऊ तत्त्वें सूक्ष्म (लिंग) शरीराचीं १ चित्त, २ बुद्धि, ३ मन व ४ अहंअकार आणि ५ ते ९ पंचप्राण मिळून नऊ तत्त्वें होत.
नऊ पदार्थांनीं जगाची घटना १ कालव्यूह, २ कुलव्यूह, ३ नामव्यूह, ४ ज्ञानव्यूह आणि चित्त व्यूहांतील. १ अहंकार, २ चित्त, ३ इच्छा ४ बुद्धि आणि ५ मन
हीं पंचतत्त्वें मिळून अशा नव पदार्थांनीं जगाची घटना झाली आहे. (
[नासदीय सूक्तभाष्य])
नऊ प्रकार अवतारांचे १ नित्यावतार, २ गुणावतार, ३ विमवाव ४ सत्त्वावतार, ५ अर्चावतार, ६ अंतर्यामी अवतार, ७ लीलावतार, ८ मन्वतरावतार व ९ युगावतार, (
[संस्कृतिकोश])
नऊ प्रकार ईश्वरी अवताराचे १ लीलावतार, २ पुरुषावतार, ३ अंशावतार, ४ कलावतार, ५ गुणावतार, ६ युगावतार, ७ आवेशावतार, ८ विमवावतार व ९ अर्चावतार. (
[कल्याण वर्ष ३१ अंक १०])
नऊ प्रकारचा नाद १ घोषनाद, २ कांचननाद, ३ श्रृंगनाद, ४ घंटानाद, ५ वीणानाद, ६ वंश (वेणु) नाद, ७ दुंदुमिनाद, ८ शंखनाद, आणि ९ मेघनाद,
असे नऊ प्रकारचे नाद अथवा ब्रह्मस्वरूप शब्द योगशास्त्रांत सांगितले आहेत. याच्यामुळें योगी संकटापासून अलिप्त राहतो.
तस्माच्छब्दा नव प्रोक्ताःअ प्राणविद्भिस्तु लक्षिताः।
तान्प्रवक्ष्यामि यत्नेन नादसिद्धिमनुक्रमात् ॥ (
[शिवउमा - संहिता - २६-४०])
नऊ प्रकार माणसांचे (शुभपक्ष) १ साधु, २ सुह्लत्, ३ मित्र, ४ मध्यस्थ, ५ बंधु, ६ उदासीन (अशुभपक्ष) ७ पापी, ८ अरि व ९ द्वेष्य. असे नऊ प्रकार जगांत असतात. (पुरुषार्थ बौधिना भ. गी.)
नऊअ दोष (बुद्धीचे) १ काम, २ क्रोध, ३ भय, ४ लोभ, ५ दैन्य, ६ दर्प, ७ लज्जा, ८ कृपा आणि ९ अभिमान. हे बुद्धीचे नऊ दोष म्हणून सांगितले आहेत. (
[म. भा. शांति. अ. ३२०])
नऊ द्रव्यें (न्यायशास्त्र) पृथ्वी, २ आप, ३ तेज, ४ वायु, ५ आकाश, ६ काल, ७ दिशा, ८ आत्मा व ९ मन.
नऊ नाथपंथाचीं वैशिष्टयें १ मेखला, २ श्रृंगी, ३ पुंगी, ४ कंथा, ५ कर्णमुद्रा, ६ कौपीन, ७ व्याघरांबर, ८ खडावा व ९ झोळी.
नऊअ वित्यकर्में ब्राह्मणाचीं १ स्नान, २ संध्या, ३ जप, ४ होम, ५ स्वाध्याय, ६ देवपूजन, ७ वैश्वदेव, ८ अतिथिपरामर्ष ९ पितृर्पण,
स्नानं संध्या जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम् ।
वैश्वदेवस्तथाऽऽतिथ्यं नवमं पितृतर्पणम् ॥ (
[स्कंद, काशी.])
नऊ प्रकारची सृष्टि १ महत्तत्त्वाची उत्पत्ति, २ अहंकार, ३ सूक्ष्म तन्मात्रांची उत्पत्ति, ४ पंच ज्ञानेंद्रियें व पंच कर्मेंद्रियें, ५ मन, ६ अविद्या, ७ स्थावर, ८ पशु आणि ९ मनुष्य.
अशी नऊ प्रकारची सृष्टि परमेश्वरानें क्रमानें उत्पन्न केली. (
[भाग. स्कंध. ३-१०-१३])
नऊअ प्रमुख तत्त्वें (मध्वसिद्धान्त) १ विष्णुसर्वोत्तमत्व, २ जगत्‌‍सत्यव, ३ जीवेशभेद, ४ सेवकसेव्यभाव, ५ जीवाजीवमेद, ६ मोक्षभक्ति, ७ मोक्षाचें साधन निर्मळभक्ति, ८ प्रमाणत्रन (प्रत्यक्ष, अनुमान व आगम) व ९ सर्ववेदमयत्व,
हीं मध्व संप्रदायांत नऊ प्रमुख तत्त्वें मानिलीं आहेत. (मध्वाचार्य आणि त्यांचें तत्त्वज्ञान)
नऊ प्रमाणें १ प्रत्यक्ष, २ अनुमान, ३ उपमान, ४ शब्द, ५ अर्थापत्ति, ६ अनुपलब्धि, ७ संमव, ८ ऐतिह्म आणि ९ चेष्टा, तत्त्वसिद्धिसाठीं कांहींच्या मतें अशींज नऊअ प्रमाणें मानिलीं जातात. (अध्यात्मविद्या सिद्धांतसार)
नऊ ब्रह्मदेवाचे मानसपुत्र १ भृगु, २ पुलस्त्य, ३ पुलह, ४ क्रतु, ५ अंगिरा, ६ दक्ष, ७ अत्रि, ८ मरीचि आणि ९ वसिष्ठ. हे नऊअ ब्रह्मदेवाचे मानसपुत्र होत.
भृगं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुमङि‌‍गरसं तथा।
मरीचिं दक्षमत्रिं च वसिष्ठं चैव मानसम् ॥
नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्वयंगताः ॥ (
[पद्म. सृष्टिखंड])
अन्यत्र महर्षि नारद हे ब्रह्मदेवाचे दहावे मानसपुत्र म्हणून सांगितले आहेत. (
[मत्स्य. ३-८]); (
[मनु. १. ३५])
नऊ मतवाद १ पुत्र हाच आत्मा, २ देह हाच आत्मा, ३ इंद्रियें हींच आत्मा, ४ प्राणच - आत्मा, ५ मनच - आत्मा, ६ बुद्धि हाच आत्मा, ७ अज्ञान हाच आत्मा, ८ ज्ञान आणि अज्ञान मिळून आत्मा व ९ शून्य हेंच आत्मा.
कारण प्रथम हें सर्व असत् म्हणजे शून्यच होतें. (सर्व वेदांत - सिद्धांतसार - संग्रह)
नऊ मनुष्य जवीनाचीं ध्येयें १ धन, २ मान, ३ यश, ४ पुण्य, ५ भयापासून मुक्ति, ६ परोपकार, ७ निष्कर्मता, ८ आनंद व ९ अनाविलता (निष्पापता). हीं नऊ मनुष्यजीवनाचीं आचरण प्रेरक ध्येयें होत. (विचार प्रवाह)
नऊ महारोग १ राजयक्ष्मा, २ कुष्ठ, ३ रक्तपिती, ४ उन्माद, ५ श्वास, ६ मधुमेह, ७ भगंदर, ८ उदर आणि ९ मुतखडा.
नऊ महौषधी व नवग्रह ज्या ग्रहाच्यामुळें जो विकार उत्पन्न झाला असेल त्याचा नाश त्या ग्रहाचा वृक्ष करतो असें वैद्यक ज्योतिषांत सांगितलें आहे. समिधा - चिकित्साशास्त्रानुसार जगांत एकंदर उत्तम औषधी वृक्ष नऊ असून त्यास महौषधी म्हणतात. ते पुढीलप्रमाणें -
वृक्ष ग्रह वृक्ष ग्रह
१ मांदार रवि
२ पळस सोम
३ खैर मंगळ
४ जाडेंबिरें बुध
५ पिंपळ गुरु
६ उंबर शुक्र
७ शमी शनि
८ कळकीचें झाड राहू
९ कुश केतु
(फलाहारचिकित्सा)
नऊअ प्रकार राज्याचे १ राज्य, २ महाराज्य, ३ साम्राज्य, ४ बुहपाय्य, ५ भौज्य, ७ वैराज्य, ८ आधिपत्यमयराज्य आणि ९ जनराज्य.
असे नऊअ प्रकार प्राचीन काळी असत.
नऊअ महाविष १ कालकूट, २ बचनाग, ३ श्रृंगक, ४ प्रदीपन, ५ हालाहल, ६ ब्रह्मपुत्र, ७ हरिद्र, ८ सक्तक आणि ९ सौराष्ट्रिक.
'सौराष्ट्रिक इति प्रोक्ता विषमेदा अमी नव.' (
[यो. रत्नाकर])
नऊ मानें कालगणनेचीं १ ब्राह्म, २ दिव्य, ३ पैत्र्य, ४ प्राजापत्य, ५ बार्हस्पत्य, ६ सौर, ७ सावन, ८ चांद्र आणि ९ आर्क्ष.
(नक्षत्र तारकांचा उदय कालावरून) तथापि व्यवहारांत प्रायः १ सौर, २ चांद्र, ३ नाक्षत्र व ४ सावन हीं चार मानेंच चालतात.
' सौरं च सावनं चान्द्रमार्क्षं मानानि वै नव ॥"(
[सूर्यसिद्धान्त])
नऊ योगाचें अन्तराय (विघ्नें) १ रोग, २ कर्मामध्यें अप्रवीणता, ३ संशय, ४ साधनांकडे दुर्लक्ष, ५ देह आणि मन यांचें जाडय, ६ विषयासक्ति, ७ विपरीतज्ञान, ८ समाधि लावावयाच्या स्थानाची प्राप्ति न होणें आणि ९ चित्त स्थिर न होणें. (
[योगसूत्रें १-३०])
नऊ व्याकरणशास्त्रकार १ इंद्र २ चंद्र ३ काशकृत्स्न, ४ कौमार, ५ शाकटायन, ६ सारस्वत, ७ शाकत, ८ अपिशल आणि ९ पाणिनि. (लघुसिद्धान्त कौमुदी)
नऊ प्रकारचा संसर्ग १ एका पलंगावर शयन, २ एका पंक्तीला भोजन, ३ निषिद्ध मनुष्याचें अन्न सेवन, ४ एकाच भांडयांतील अन्न सेवन, ५ एकाच पातेल्यांत घेतलेलें अन्न वाढणें, ६ बहिष्कृताच्या घरी याजन, ७ अध्यापन, ८ शरीरसंबंध आणि ९ एकत्र भोजन. या नऊअ प्रकारांमुळें संसर्ग - दोष उत्पन्न होतो. (वृद्ध. बृद्ध. स्मृति)
नऊ प्रकारचीं भक्तीचीं साधनें १ सज्जनसंगति, २ ईशकथावर्णन ३ त्याचें गुणगान, ४ त्याच्या वचनांचें व्याख्यान करणें, ५ गुरूची उपासना, ६ ईशपूजनीं एकनिष्ठा, ७ मंत्रांची सांग उपासना, ८ भूतमात्राचे ठिकाणीं ईशमाव, ८ बाह्मेंद्रिय - निग्रह आणि ९ परमेश्वरी स्वरूपाचा तत्तविचार, 'नवं नवांवधा भक्तिः साधनम् ।' (अ. रा. अरण्य. सर्ग १०. २७)
नऊ व्यृहमूतीं व त्यांचे नऊ भक्त १ वासुदेव - उद्धव आणि अर्जुन, २ संकर्षण - रैवत, ३ अनिरुद्ध - उषा, ४ प्रद्मुम्न - कामुक, ५ हय - ग्रीव - वेदव्यास, ६ नारायण - ब्रह्मदेव, ७ श्वेतवराह - पृथ्वी, ८ वामन - बळी आंणि ९ नृसिंह - भक्तप्रह्लाद.
नवभक्ति नवमूतीं, तेथील भक्तीची स्थिती,
उद्धवा म्यां तुजप्रती। यथार्थ गती सांगीतली (
[ए. भा. स्कंध. ११ अ. १६१])
नऊ विग्रह (मूर्ती) नृसिंह देवतेच्या १ ज्वाला. ५ अहोबिल, ३ मालोल, ४ क्रीडाकार, ५ कारेज, ६ भार्गव, ७ योगानंद, ८ छत्रवट व ९ पवन.
अहोबिल हें पवित्र क्षेत्र आंध्र प्रदेशांतील कर्नूल जिल्ह्मांत आहे. ही प्राचीनकाळीं हिरण्यकश्यपूची राजधानी होती. (
[संस्कृतिकोश])
नऊ शुभ चिह्लें हस्तसामुद्रिकाचीं १ सूर्य, २ चंद्र, ३ लता, ४ नेत्र, ५ अष्टकोण, ६ त्रिकोण, ७ मंदिर ८ हत्ती आणि ९ घोडा. हीं चिन्हें
हातांवर असल्यास अत्यंत शुभ म्हणून मानिलीं आहेत. (ह्स्तसामुद्रिकशास्स्त्र)
नऊ संख्या विशेष आठ या संख्येला वृद्धि, क्षय हीं दोन्ही आहेत पण नऊ ही संख्या अशी आहे कीं ती कोणत्याहि परिस्थितींत मैत्री वाढेल पण क्षीण होणार नाहीं.
उदा ९ * २ = १८, १ + ८ = ९, ९ * ३ = २७, २ + ७ = ९, ९ * ४ = ३६, ३ + ६ = ९, ९ * ५ = ४५, ४ + ५ = ९,
वर्धते क्षीयते चापि मैव्यष्टांकमिवासताम्।
नवांकवत्सतांअ मैत्री वर्धते न च हीयते ॥ (
[सु.])
नऊ सच्छिष्याचीं लक्षणें १ सन्मानाची अपेक्षा नसणें, २ निर्मत्सरता, ३ दक्षता, ४ अहंमन्यता सुटणें, ५ सद्‌‍गुरुशीं सह्लदयपण, ६ निष्ठा, ७ परमार्थ जिज्ञासा, ८ अनसूया आणि ९ वितंडवाद न करणें.
एवं शिष्याचीं नव लक्षणें। नवखंड पृथ्वीचीं आमरणें ॥
निजकृपेनें नारायणें। भक्ताकारणें दीधलीं ॥ (
[ए. भा. १०-२३७])
नऊ संवेदना १ प्रेम, २ हास, ३ आश्चर्य, ४ उत्साह, ५ घृणा, ६ क्रोध, ७ भीति, ८ शोक व ९ शांति,
कोणताहि प्राणी जन्माला येतांना या नऊ संवेदनांनीं युक्त असतो. (सह्याद्रि एप्रिल १९५३)
नऊ स्थायी भाव १ रति, २ उत्साह, ३ शोक, ४ विस्मय, ५ भय, ६ हास्य, ७ जुगुप्सा, ८ क्रोध आणि ९ निर्वेद (वीट येणें किंवा विरक्ति).
हे नऊ स्थायीभाव अथवा मनोवृत्ति होत. 'निर्वेदस्थायिभावोऽस्ति शांतोऽपि नवमो रसः।' (
[काव्यप्रकाश])
नऊ हस्त - वाद्यें १ झांज, २ टाळ, ३ चिपळी. ४ करताळ. ५ जलतरंग, ६ घंटा, ७ तास, ८ घुंगुर आणि ९ घागर्‍या.
नऊजणांकडे विपित्कालीं देखील याचना करूं नये १ कृपण, २ निंदक (शिवीगाळ करणारा), ३ मूर्ख, ४ पारधी, ५ जुगारी, ६ पूज्यांना मान न देणारा, ७ निष्ठुर, ८ बैरबुद्धीनें वागणारा व ९ कृतघ्र, (
[म. भा. उद्योग. ३७-३६])
नऊ जण श्रीकृष्णाचे सवंगडी १ स्तोककृष्ण, २ श्रीदाम, ३ सुबल, ४ अर्जुन, ५ विशाल, ६ ऋषम, ७ तेजस्वी, ८ देवप्रस्थ आणि ९ वरूथप (
[भाग. १०-२२-३१])
नव खंड पृथ्वी (अ) पौराणिक कालीन पृथ्वीवरील नऊ मोठाले भूभाग - १ इलावृत्त, २ भद्राश्व, ३ हरिवर्ष, ४ किंपुरुषवर्ष, ५ केतुमाल, ६ रम्यक, ७ भरतवर्ष, ८ हिरण्मय आणि ९ उत्तर कुरु. हीं नव खंडें होत.
"नव खंड पृथ्वी व दहावें खंड काशी असें म्हणतात";
(आ) १ भरतखंड, २ पुष्करखंड, ३ हरिखंड, ४ रम्यखंड, ५ सुवर्णखंड, ६ इलावृत्तखंड, ७ कौरव खंड, ८ किन्नर खंड आणि ९ केतुलाखंड. (मूळ स्तंम कथासार)
(इ) १ इंद्रखंड, २ कशेरूखंड, ३ ताम्रखंड, ४ गमस्ति खंड, ५ नागखंड, ६ वारुणखंड, ७ सौम्य खंड, ८ ब्रह्मखंड व ९ भरतखंड (
[हंस कोश])
नव खंड (देहांतर्गत) १ ब्रह्मखंड - कान, २ सौम्यखंड - त्वचा, ३ गमस्तिखंड - नेत्र, ४ वरूणखंड - जीभ, ५ नागखंड - नाक, ६ इंद्रखंड - हात. ७ कशेरू खंड - पाय, ८ भरतखंड - लिंग, आणि ९ ताम्रखंड - गुद.
पृथ्वीवर जसे नवखंड तसे देहांतर्गत नवखंड योगशास्त्रांत मानिले आहेत. (
[पंचग्रंथी])
नवग्रह १ सूर्य, २ चंद्र, ३ मंगळ, ४ बुध, ५ गुरु, ६ शुक्र, ७ शनि, ८ राहू आणि ९ केतु, यांखेरीज हर्शल व नेपच्यून हेहि ग्रह आधुनिक मानतात. यांनाच अनुक्रमें वरुण व प्रजापति असें म्हणतात.
या शिवाय प्यूटो नामक एक ग्रह अलिकडे (१९३०) पाश्चात्यांनीं नवीन शोधून काढला आहे.
सूर्यः सोमो महीपुत्रः सोमपुत्रो बृहस्पतिः।
शुक्रः शनैश्वरो राहुः केतुश्चैते ग्रहःस्मृताः ॥ (
[या. स्मृति])
नवग्रहांचीं नव धान्यें १ रवि - गहूं, २ चंद्र - डांगेर, ३ मंगळ - तूर, ४ बुध - जव, ५ गुरु - चणे, ६ शुक्र - मूग, ७ शनि - तीळ, ८ राहू - उडीद, ९ केतु - कांग. (ज्योतिप)
नव ग्रहांचीं नऊ रन्तें १ सूर्य - माणिक, २ चंद्र - मोतीं, ३ मंगळ - प्रवाळ, ४ बुध - पांच. ५ गुरु - पुष्पराग, ६ शुक्र - हिरा, ७ शनि - नीळ, ८ राहु - गोमेद आणि ९ केतु - वैड्रर्य मणि.
हीं क्रमानें नवग्रहांचीं रत्ने असून त्या त्या रत्नांची आंगठी धारण केल्यानें त्या त्या ग्रहांची प्रसन्नता होऊन इष्टसिद्धि होते. (र. र. समुच्चय)
नवगौप्यें १ आयुष्य, २ वित्त, ३ गृहच्छिद्र, ४ मंत्र, ५ मैथुन, ६ औषध, ७ दान, ८ मान आणि ९ अपमान. या नऊ गोष्टींची वाच्यता करूं नये,
आयुर्वित्तं गृहच्छिद्रं मन्त्रमौषधमैथुने।
दानं मानापमानौ च नव गौप्यानि कारयेत् ॥ (
[सु.])
नवचक्रें शरीरांतर्गत १ मूलाधार, २ स्वाधिष्ठान, ३ मणिपूर, ४ अनाहत, ५ विशुद्ध, ६ ललना, ७ आज्ञा, ८ ब्रहारंध्र आणि ९ सोमचक्र.
या नवचक्रवर लय केला असतां अनेक सिद्धि प्राप्त होतात.
कृष्णद्वैपायनाद्यैस्तु साधितो लयसंज्ञितः।
नवस्यैव हि चक्रेषु लयंकृत्वा महात्मभिः ॥ (
[श्रीगुरुदत्तयोग])
नवदुर्गा (अ) १ शैलपुत्री, २ ब्रह्मचारिणी, ३ चंद्रघंटा, ४ कुष्मांडा, ५ स्कंदमाता, ६ कात्यायनी, ७ कालरात्री, ८ महागौरी आणि ९ सिद्धिदात्री.
' नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः। (चण्डीकवचम्)
(आ) १ काली, २ कात्यायनी, ३ ईशानी, ४ चामुंडा, ५ मुंडमर्दिनी, ६ मद्रकाली, ७ मद्रा, ८ त्वरिता व ९ वैष्णवी. (
[शिव, पु. सतीखंड अ. २])
नवद्वारें २ डोळे, २ कान, २ नाकपुडया, १ तोंड, १ गुदद्वार आणि १ मूत्रद्वार, अशीं मानवी शरिराचीं नऊ द्वारें आहेत.
'नवद्वारे देही। तो असुतची परि नाहीं.।' (
[ज्ञा. ५-७५])
नव नाग १ अनंत, २ वासुकि, ३ शेष, ४ पद्मनाम, ५ कंबल. ६ शंखपाल, ७ धृतराष्ट्र, ८ तक्षक आणि९ कालिया. (नवनागस्तोत्र)
नवनाग सहस्त्रबळी १ दुयोंधन, २ जरासंध व ३ भीमसेन
या तिघांना नऊ सहस्त्रहत्तींचे बळ असे. त्यांत भीमाचा विशेष म्हणजे त्याची पाठ भूमीला लागली असतां दुष्पट बळ चढत असे अशी कथा आहे.
नव नाथ (अ) १ मच्छिंदर, २ गोरख, ३ जालंधर, ४ कानिफ, ५ चरपटी, ६ नागेश, ७ भरत, ८ रेवण आणि ९ गहिनीनाथ. हे नव नारायणाचे अवतार होत. (
[नवनाथ भक्तिसार]);
(आ) १ ओंकारनाथ, २ शैलनाथ, ३ संतोकनाथ, ४ अकलकंबुनाथ, ५ गजबली गजकांतनाथ, ६ उदयनाथ, ७ मत्स्येंद्रनाथ, ८ गोरखनाथ आणि ९ पूर्णभरत. (
[Gorakhanath and Kanphatas])
नवनाडया (देहांतर्गत) १ गणेशनाडी, २ पयास्विनी नाडी, ३ हस्तिनी, ४ पुहुखा नाडी, ५ गांधार, ६ अलंबुखा, ७ कुहू नाडी, ८ वारुणी आणि ९ शंखिनी नाडी.
या नवनाडया योगशास्त्रांत सांगितल्या आहेत. (
[पंचग्रंथी]),
नव नारायण १ कवि, २ हरि, ३ अंतरिक्ष, ४ प्रबुद्ध, ५ पिप्पलायन, ६ आविहोंत्र, ७ द्रुमिल, ८ चमस आणि ९ कराभाजन.
हे नऊहि मुनि आत्मविद्याविशारद होते. (
[भाग. ११. २. २१]).
कीं ते नवही नारायण। स्वयें प्रगटलें आपण।
नवही नृसिंह जाण। देदीप्यमान पैं आले ॥ (
[ए. भा. २-१८९])
नवनिधि (अ) १ महापद्म, २ पद्म. ३ शंख, ४ मकर, ५ कच्छप, ६ मुकुंद, ७ कुंद, ८ नील आणि ९ खर्व. असे कुवेराचे नवनिधि आहेत. (
[स्कंद वैष्णव खंड अ. मा. ७-५१]);
(आ) १ हय, २ गज, ३ रथ, ४ दुर्ग, ५ भांडार, ६ अग्नि, ७ रत्न, ८ धान्य आणि ९ प्रमदा ;
(इ) १ कामधेनु, २ अंजन, ३ सिद्धपादुका, ४ अन्नपूर्णा, ५ कल्पतरु, ६ चिंतामणि, ७ घुटिका, ८ कलका आणि ९ परिस. (
[दुर्वाध श. कोश])
नव बालग्रह १ स्कंद, २ स्कंदापस्मार, ३ शकुनीग्रह, ४ पूतनाग्रह, ५ अन्धपूतनाग्रह, ६ शीतपूतना, ७ रेवती, ८ मुखमंडिका ग्रह आणि ९ नैगमग्रह. हे नव बालग्रह बालकांन पीडा देणारे आहेत. (
[सुश्रुत])
नव महाणि १ स्फटिक, २ शिवहत्या, ३ गंभीर, ४ गुरुडोघ्नत, ५ नीरोगण, ६ हरडल, ७ केयूर, ८ सलर व ९ मौक्तिक. (भूगोल पुराण)
नव मेघ १ घन, २ दवन, ३ पवन, ४ पांगुळ, ५ मिद्रन, ६ धीरधनु, ७ सहदेव, ८ तालवन, ९ पक्षराज. (
[क. क.]) (
[दु. श. को.])
नव मूलभूत जीवन प्रेरणा १ पोषणेच्छा, २ संरक्षणेच्छा, ३ विश्रामेच्छा, ४ कार्येच्छा, ५ उत्सर्जनेच्छा, ६ कामेच्छा, ७ वात्सल्येच्छा, ८ प्रभुत्वेच्छा आणि ९ अनुसरणेच्छा. (नवभारत सष्टेंबर १९५७)
नवाह पारायण नऊ दिवसांत करावयाचें पारायण. गुरुचरित्र भागवत इ, ग्रंथाचें पारायण सात दिवसांचें त्यास सप्ताह म्हणतात. पण रामायणपारायण नऊ दिवसांचे करण्याचा विधि आहे. (श्रीराम चरित्रमानस)
नवरत्नें १ हिरा, २ मोतीं, ३ प्रवाळ, ४ गोमेद, ५ इंद्रनील, ६ बैडूर्य, ७ पुष्कराज, ८ पाच ब ९ माणिक.
वज्रं मुक्ता प्रवालं च गोमेदश्चेंद्रनीलकः।
वैडूर्यः पुष्कराजश्च पाचि माणिक्यमेव च ॥
महारत्नानि चैतानि नव प्रोक्तानि सूरिमिः ॥ (
[शुक्रनीतिसार])
नवरत्नें (अ) (विक्रमाच्या समेंतील)- १ धन्वंतरी (वैद्य), २ क्षपणक, (फलज्योतिषी), ३ अमरसिंह (कोशकार), ४ शंकु (भूमापन शास्त्रज्ञ), ५ वेतालभट्ट (
[मंत्रशास्त्रज्ञ]), ६ घटकर्पर (शिल्पशास्त्रज्ञ), ७ कालिदास (कवि), ८ बराहमिहिर (
[ज्योतिषी]), आणि ९ वररुचि (वैयाकरणी).
ख्यातो वराहमिहिरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै।
वररुचिर्नव विक्रमस्य। (ज्योतिर्विदाभरण
(आ) (अकबरकालीन)- १ राजा बिरबल, २ अबुल फजल (वैज्ञानिक), ४ अबुल फैजी, ४ राजा तोडरमल, ५ तानसेन (संगीतज्ञ), ६ अबदुल रहीम (कवि), ७ मानसिंह, ८ खानखाना आणि ९ भगवानदास.
नवरस १ श्रृंगार, २ बीर, ३ करुण, ४ अद्‌भुत, ५ हास्य, ६ भयानक, ७ बीभस्स, ८ रौद्र आणि ९ शांत.
असे नऊ रस साहित्यशास्त्रांत मानले आहेत. कोणी कोणी भक्ति हा दहावा रस मानतात.
श्रृंगारवीरकरुणाद्‌‍भुतहास्यभयानकाः।
बीमत्सरौद्र्शांताश्च नवधा कीर्तिता रसाः ॥ (रसगंगाधार)
संत श्रीतुलसीदासांनीं"अकथित रस"नांवाचा एक अभिनव रसप्रकार मानला आहे.
नवरस व त्त्यांचे स्थायीभाव १ श्रृंगार - रति, २ हास्य - आनंद, ३ करुण - शोक, ४ रौद्र - क्रोध, ५ वीर - उत्साह, ६ भयानक - भय, ७ बीभत्स - जुगुप्सा, ८ अद्‌भुत - विस्मय, ९ शांत - शम, (प्रतापरुद्र)
नवलक्षणें ब्राह्यणाचीं १ आचार, २ विनय, ३ विद्या, ४ प्रतिषठा, ५ तीर्थदर्शन, ६ निष्ठा, ७ वेदपठण, ८ तपस्या व ९ दान.
नवविध अन्न १ सूप - बरण, २ शाक - शाकभाजी, ३ मिष्टान्नमधुरान्न, ४ जेमन - भात वगैरे, ५ उपदेश - मूलक्र इत्यादिक, ६ वितरदंश - लोणचें, ७ संधान - मद्यादि, ८ रोचन - कोंशिम्बरी आणि ९ व्यंजन - कढी इत्यादि. (
[दु. श. को.])
नवविध स्वभाव स्त्रियांचे १ देवसत्त्वा, २ गंधर्वसत्त्वा, ३ यक्षसत्त्वा, ३ मनुष्यसत्त्वा, ५ पिशाचसत्त्वा, ६ नागसत्त्वा, ७ काकसत्त्वा, ८ वानरसत्त्वा आणि ९ खरसत्त्वा, (
[अनंगरंग])
नवविधपरीक्षा (आयुर्वेदीय) १ नाडी, २ मूत्र, ३ मल, ४ शब्द, ५ स्पर्श, ६ रूप, ७ द्दक् , ८ मुख व ९ जिव्हा परीक्षा. (
[भावप्रकाश])
नवविध भक्ति व नऊ भक्तश्रेष्ठ (अ) १ श्रवण - परीक्षिति, २ कीर्तन - शुकाचार्य, ३ स्मरण - प्रह्लाद, ४ पाद्सेवन - लक्ष्मी, ५ अर्चन - पृथु रजा, ६ वंदन - अक्रूर, ७ दास्य - हनुमान , ८ सख्य - अर्जुन आणि ९ आत्मनिवेदन - बलि.
श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम्।
अर्चनं वंदनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ (
[भाग. स्कंध ७-५-२३])
(आ) १ सत्‌‍संग, २ हरिकथेविषयीं प्रेम, ३ गुरुसेवा, ४ प्रभुगुणगान, ५ मंत्रजप, ६ दम, शील व वैराग्य, ७ सर्व विश्वांत परमेश्वर पाहणें, ८ मिळेल त्यांत संतोष व परदोष न पाहणें व ९ सर्वस्वीं रामावर भरंवसा (तुलसीदास), (परमार्थपर व्याख्यानें).
नवविधशक्ति १ धर्मशक्ति, २ दानशक्ति, ३ मंत्रशक्ति, ४ ज्ञानशक्ति, ५ अर्थशक्ति, ६ कामशक्ति, ७ युद्धशक्ति, ८ व्यायामशक्ति व ९ भोजनशक्ति. (
[वस्तुरत्नकोश])
नवसमिधा १ रुई, २ पळस, ३ खैर, ४ आघाड, ५ पिंपळ, ६ उंबर, ७ शमी, ८ हरळी व ९ दर्म.
नवसाक्षिदेवता १ सूर्य, २ चंद्र, ३ यम, ४ काल, ५ पृथ्वी, ६ आप, ७ तेज, ८ वायु व ९ आकाश.
सूर्यःअ सोमो यमः कालो महाभूतानि पंच च।
एते शुभाशुभाख्याणां कर्मणां नव साक्षिणः ॥ (
[सु.])
नऊ गुण ब्राह्मणाचे १ शम, २ दम, ३ तप, ४ शौच, ५ क्षमावान् , ६ आर्जव, ७ ज्ञान, ८ विज्ञान आणि ९ आस्तिक्यबुद्धि. (
[भ. गी. १८-४२])
नऊ संख्या विशेष (आ) १ पासून ९ पर्यंत अंक नऊ हा सर्व - श्रेष्ठ. कितीही मोठी संख्या असली तरी तिच्यांतील सर्व अंकांची बेरीज नऊ - पेक्षां कमीच येते, उदा. १८७८ = २४ = ६. संख्येंत इतर कोणताच अंक नसेल तरच बेरीज ९ येईल. उदा. ९९९९ = ३६ = ९ अशा रीतीनें नऊ हा अंक पूर्ण निर्विकार आहे. १ पासून ८ पर्यंतचा कोणत्याहि अंकाचा असा स्वभाव नाहीं. (
[गुढर्थ चंद्रिका])