हृद् ‍

{ हृद्, hṛd }

A dictionary, Marathi and English

hṛt or hṛd n S The heart or the mind; the faculty or the seat of feeling and thought. In comp. as हृद्रोग. 2 In anatomy. The heart.

Aryabhushan School Dictionary

n   The heart or the mind.

महाराष्ट्र शब्दकोश

 न. १ हृदय ; मन ; अंतःकरण . २ काळीज ; छाती . [ सं . ]
०कंप  पु. छातीचें , काळजाचें धडधडणें .
०कमल   पिंड - उ . हृदय .
०कोश  पु. १ हृदयावरचें आवरण . २ हृदय व त्याचे आवरण , एकत्रपणें .
०ताप   संताप - पु . हृदयाचें दुखणें ; दुःख , त्रास , पश्चाताप इ० ची मनास लागलेली टोंचणी . हृदाकाश - पु . हृदय ; अंतःकरण . हृदाकाशीं मीपण स्फुरे जिवाशीं । हृदावर्त हृदावळ हृदावळी - हरदावळ - ळी पहा . हृदिस्पृश - वि . हृदयांतलें ; आवडतें ; प्रिय . हृद्गत - न . १ मनांतील हेतु , अर्थ , अभिप्राय . - वि . मनांत , अंतःकरणांत असलेलें , ठसलेलें . २ आवडतें ; प्रिय . ३ अंतःकरणावर खोदलें गेलेलें . हृद्य - वि . १ मना संबंधी . २ हृदयंगम ; सुंदर . ३ मनापासूनचे ; खरं ; कळकळीचें . ४ प्रिय ; आवडतें . हृद्रोग - पु . १ छातीचा रोग . २ ( ल . ) अत्यंत काळजी ; दुःख ; चिंता . हृद्रर्त - वि . छातींतील ( दुःख , रोग , शूल ) हृद्विकार - पु . १ छातीचा बिघाड ; छातीचा रोग . २ अंतःकरणाची कोणतीहि भावना , विकार , वासना . हृद्विकास - पु . अंतःकरण मोठें , उदार , कृपाशील , आनंदित असणें . हृद्विलास - पु . अंतःकरणाचा आनंद . हृत्संताप - पु . मनाचें अस्वास्थ्य ; राग ; खेद ; औदासिन्य इ० . हृन्मंदिर - न . हृदयमंदिर .

A Sanskrit English Dictionary

हृद्  n.  n. (optionally substituted for हृदय in the weak cases i.e. in all except the first five inflexions; thought to be connected with श्रद् q.v.) the heart (as the seat of feelings and emotions), soul, mind (as seat of thought and intellectual operations; हृद्य् अवेदिन्, ‘having no capacity of knowledge in the heart or mind’, said of animals), breast, chest, stomach, interior (also in older language, ‘interior of the body’), [RV.]; &c.
हृद्   [ cf. Gk. καρδία, κραδίη; Lat. cor ( cordis); Germ. Herz; Eng. heart.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

हृद् [hṛd]  n. n. (This word has no forms for the first five inflections, and is optionally substituted for हृदय after acc. dual)
The mind, heart; त्यक्तं गृहाद्यपि मया भवताप- शान्त्यै नासीदसौ हृतहृदो मम मायया ते Bhagavaccharaṇa [S.15.]
The chest, bosom, breast; इमां हृदि व्यायतपातमक्षिणोत् [Ku.5.54.]
The soul.
The interior or essence of anything. -Comp.
-आमयः   sickness of heart.-आवर्तः a lock or curl of hair on a horse's chest.
-उत्क्लेदः, -उत्क्लेशः   nausea.
-कम्पः   tremor of the heart, palpitation.
-ग a.  a. reaching up to the breast (as water, आचमनजल); हृद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिस्तु भूमिपः [Ms.2.62.] त a.
seated in the mind, conceived, designed.
cherished. (-तम्) design, meaning, intent.
-ग्रन्थः   a heart-sore.
-ग्रहः   spasm of the heart.
-देशः   the region of the heart.
-द्योतन a.  a. breaking the heart.
-द्रवः   too quick pulsation.
-पिण्डः, -ण्डम्   the heart.
रोगः a heart-disease, heartburn.
sorrow, grief, anguish.
love.
the sign Aquarius of the zodiac.
लासः (हृल्लासः) hiccough.
disquietude, grief.
लेखः (हृल्लेखः) knowledge, reasoning; कीर्त्यर्थमल्पहृल्लेखाः पटवः कृत्स्ननिर्णयाः [Mb.12.262.27.]
heart-ache.
-लेखा (हृल्लेखा)   grief, anxiety; यदा व्यपेतहृल्लेखं मनो भवति तस्य वै [Mb.12.294.31.]
-वण्टकः   the stomach.
शयः the god of love; अहोरूपमहो धाम अहो अस्या नवं वयः । इति ते तामभिद्रुत्य पप्रच्छुर्जातहृच्छयाः ॥ [Bhāg.8.9.2.]
love; हृच्छयेनाभिभू- तात्मा भीमसेनमकामयत् [Mb.3.12.95.]
soul, conscience (अन्तर्यामी); नूनं तयोरनुमते हृदि हृच्छयचोदितः [Mb.12.334.13.] -शूलम् an acute pain in the chest.
-शोकः   heartburn or anguish.
-सारः   courage; अद्राक्षमहमेतत्ते हृत्सारं महदद्भुतम् [Bhāg.7.3.18.]
-स्तम्भः   paralysis of the heart.
-स्फोटः   breaking of the heart.

Shabda-Sagara

हृद्  n.  ( -हृत् or हृद्) The heart, the mind, the faculty or seat of thought and feeling.
E. हृ to take, aff. क्विप्, and तुक् added; This word has no forms for the first five cases; according to some it is not a separate word but an optional substitute for हृदय .

ROOTS:

हृ क्विप् तुक् हृदय .