|
स्त्री. देवीचें बण . ( सं .)
स्त्री.
ठसा किंवा शिक्का उठविण्याचें साधन .
छाप ; शिक्का ; ठसा .
शिक्क्याची आंगठी ; ठसा उमटविण्याची आंगठी ; ( सामा . ) आंगठी . हळूच मारुती सदगुणसमुद्रा । वर्णी मग मुद्रा मज दावी । - मोसीतागीत ( नवनीत पृ . २६० ).
गोसावी लोकांचें लांकडाचें किंवा कासवाच्या पाठीचें कर्णभूषण , कान फाडूनियां मुद्रा ते घालिती । नाथ म्हणविती जगामाजीं । - तुगा २८२९ .
वैष्णव आपल्या अंगावर गोपीचंदनानें शंख . चक्र , रामनाम इ० चे उठवितात ते ठसे प्रत्येकी ६ नाणें ; विशेषतः रुपया . उदा० ताम्रमुद्रा = पैसा ; रौप्यमुद्रा = रुपया ; सुवर्णमुद्रा = मोहर , पुतळी इ० ओंवाळूनी श्रीकृष्णासी । अनंत मुद्रा याचकांसी । देऊनि आभर केलें त्यासी । मागों आणिकांसी विसरले । - एरुस्व १७ . ८ .
चेहेर्याची ठेवण ; चर्या ; तोंडवळा .
पूजेच्या वेळीं धेनु , शंख इ० रुप करतात ती हाताच्या बोटांची रचना .
कर्तृत्वाच्या दृष्टीनें रुप , आकार इ० ह्याची मुद्रा लहान आहे पण मोठ्या पुरुषाला जें होणार नाहीं तें काम आज ह्यानें केलें .
पदार्थ ओळखतां यावा म्हणून त्याच्यावर केलेलें चिन्ह ; खूण .
कासली नांवाच्या झाडाचें फळ ; हें मुद्रेसारखें असतें .
योगविद्येंत अथवा धार्मिक विधींत सांगितलेली कमरेच्यावरील भागाची , हातांच्या बोटांची ठेवण किंवा विशिष्ट मुखचर्या . या मुद्रा चार आहेत . - गोचरी , अगोचरी , चाचरी , व ज्ञान . कोणी कोणी खेचरी , भूचरी , चांचरी , अगोचरी , अलक्षी किंवा अलक्ष्य मुद्रा . अशा मुद्रा मानितात . याशिवाय ध्यानमुद्रा , शांतमुद्रा , काममुद्रा , क्रोधमुद्रा इ० मुद्रांचे प्रकार आहेत . [ सं . ] ( वाप्र . )
०देणें
दीक्षा देणें ( विशेषतः वैष्णव संप्रदायाची ).
वर्म सांगणें ; गूढ ज्ञान सांगणें . ते मुद्रा श्रीगोरक्षराया । दिधली मीनीं । - ज्ञा १८ . १७५४ .
०पडणें वळण येणें ; चेहेर्यावर आविष्कार होणें . बाहेर युक्तीची मुद्रा पडे । तंव आंत सुख वाढे । - ज्ञा ६ . ३५ .
०लावणें समाप्ती सूचक शिक्का देणें ; खूण करणें . म्हणोनि नवमींचिया अभिप्रायां । सहसा मुद्रा लावावया । बिहाला मी वायां । गर्व कां करुं । - ज्ञा १० . ३२ . सामाशब्द - मुद्रांकित वि . शिक्का असलेला ; चिन्हयुक्त . तुका म्हणे तैसा मी एक पतित । परि मुद्रांकित जालों तुझा । - तुगा १३७३ . मुद्राचिरी स्त्री . दानपत्र ; बक्षीसपत्र ( सही शिक्क्याचें ). तो द्रोण द्रुपदा विनवी नम्रोत्तरी । कीं मज द्यावी मुद्राचिरी । जें बोलिला होतासि वकत्रीं । अर्धराज्याची । - कथा ५ . ११ . ६९ .
०दोष पु.
प्रसन्नतेचा अभाव .
लज्जा वगैरे सारखा विकार . छत्रपते , कर्तबगारीच्या आपल्या जगज्जेतृत्वापुढें धीटपणें उभे राहताना सुद्धां स्वतांच्या शून्यत्वामुळें मुद्रादोष पतकरावे लागतात . - शिवचरणी . ( पु . पां . गोखलेकृत )
०धारी पु.
सरकारी कागदावर शिक्के मारणारा ; सरकारी शिक्का ज्याच्या जवळ असतो तो ; शिक्क्यावरील अधिकारी . ( ह्या वरुन सामा ) कोणीहि कोणताहि अधिकार , पदवी इ० चें चिन्ह धारण करणारा . राजश्री मुद्राधारी व लेखक किल्ले चंदनगड यांसी आज्ञा . - वाडशाछ १ . १२४ .
बाहू , कपाळ , छाती इ० वर गोपीचंदनाच्या मुद्रा ज्यानें लावल्या आहेत असा . ( यावरुन ल . )
वैष्णव .
मुद्रा इ० लावणारा किंवा करणारा आणि त्यायोगानें आपल्या धार्मिकतेचा गाजावाजा करणारा ; दांभिक ; भक्तीचा टेंभा मिरविणारा .
पूजा किंवा ध्यान करण्यास योग्य अशी मुद्रा किंवा आव दाखविणारा .
०हीन वि.
ज्याचा चेहरा पाहून कोणाला त्याच्या विषयीं आदर किंवा दरारा वाटत नाहीं असा .
ज्याचा चेहरा टवटवीत दिसत नाहीं असा ; विद्रूप चेहर्याचा . मुद्रिका - स्त्री . मुद्रा अर्थ १ ते ३ व ५ , ६ पहा .
|