चोवीस अक्षरी मंत्र व त्याच्या देवता ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि।
घियो यो नः प्रचोदयात् ॥ (गायत्री मंत्र)
देवता - १ अग्नि, २ वायु, ३ सूर्य, ४ आकाश, ५ यम, ६ वरुण, ७ बृहस्पति, ८ पर्जन्य, ९ इंद्र, १० गंधर्व, ११ पूषा, १२ मित्र, १३ त्वष्टा, १४ वसु, १५ मरुद्रण, १६ सोम, १७ अंगिरा, १८ विश्वेदेव, १९ अश्विनीकुमार, २० प्रजापति, २१ संपूर्ण देवता, २२ रुद्र, २३ ब्रह्मा आणि २४ श्रीविष्णु गायत्री मंत्र हा चोवीस अक्षरांचा आहे. प्रत्येक अक्षराची एक देवता अशा या चोवीस देवता मानल्या आहेत. (
[देवी. भाग. स्कंध १२-१])
चोवीस अणु मनुष्य बीजच्या लहानांत लहान पेशीमध्यें एकंदर चोवीस जीवाणु असतात. परिपूर्ण - वर्धित जीवाणूपासून स्त्री निर्माण होते. तर खुरटलेल्या अंशात्मक तुकडयापासून पुरुष निर्माण होतो असें आधुनिक जीवन वा अनुवंशशास्त्र सांगतें, (वनिता सारस्वत)
चोवीस अवतार १ मस्स्य, कूर्म वराह, इत्यादि दहा अवतार (दशावतार पाहा) ११ नारायण, १२ शौनक, १३ नारद, १४ स्वायंभू, १५ कपिल, १६ दत्तात्रेय, १७ ऋषभदेव, १८ हंस, १९ हयग्रीव, २० पृथुराजा, २१ ध्रुअव, २२ धन्वंतरि, २३ मोहिनी व २४ व्यास,
असे अनेक कारणास्तव विष्णूनें घेतलेले १४ अवतार (यांना लीलावतार म्हणतात) मिळून चोवीस. (
[भाग. स्कं. १ अ. २])
चौवीस एकादशा प्रत्येक मासांत दोन एकदशा असतात. एक शुद्ध पक्षांत आणि एक कृष्ण पक्षांत. त्यांचीं नांवें मासपरत्वें -
चैत्र - कामदा शु. वरुथिनी कृ.
वैशाख - मोहिनी शु. अपराजिता कृ.
ज्येष्ठ - निर्जला शु. योगिनी कृ.
आषाढ - शयनी शु. कामिका कृ.
श्रावण - पुत्रदा शु. अजा कृ.
भाद्रपद - परिवर्तिनी शु इंदिरा कृ.
आश्चिन - पाशांकुशा शु. रमा कृ.
कार्तिक - प्रवोधिनी शु. उत्पत्ति कृ.
मार्गशीर्ष - मोक्षदा शु. सफला कृ
पौष - पुत्रदा शु. षट्‌तिला कृ.
माघ - जया शु. विजया कृ.
फाल्गुन - आमलकी शु. पापमोचनी कृ.
अधिक महिना आल्यास दोन एकादशा अधिक येतात त्या - (१) कमला अधिक शु. (२) कमला अधिक कृ. (
[धर्मसिंधु.])
चोवीस गुण (न्यायशास्त्र) १ रुप, २ रस, ३ गंध, ३ स्पर्श, ५ संख्या, ६ परिमाण, ७ पृथक्‌‍त्व, ८ संयोग, ९ विभाग, १० परत्व, ११ अपरत्व, १२ गुरुत्व, १३ द्रवत्व, १४ स्नेह, १५ शब्द, १६ बुद्धि, १७ सुख, १८ दुःख, १९ इच्छा, २० दोष २१ प्रयत्न, २२ धर्म २३ अधर्म व २४ संस्कार,
असे चोवीस गुण न्यायशास्त्रांत मनलें आहेत. (न्यायदर्शन)
चोवीस गुरु (अवधूताचे) अवधूतानें एकंदर चोवीस गुरु केले होते, अशी भागवतांत कथा आहे. ते गुरु व त्यापासून घेतलेले गुण अनुक्रमें - १ पृथ्वी - क्षमावृत्ति व परोपकारित्व, २ वायु - निर्लेपता, ३ आकाश - सर्वत्र ब्यापून असंग राहणें, ४ उदक - स्वच्छता आणि पवित्रता, ५ अग्नि - तेजस्विता, उपयोग करून घेणारा भेटेल त्याप्रमाणें होणें, ६ चंद्रमा - आत्मा अविनाशी आहे, विकार देहाला असतात, ७ सूर्य - भेदाभेदशुन्यत्व, ८ कपोत - अति आसक्ति नाशास कारण होते, १३ हत्ती - विषयाला लंपट झालें असतां नाश होतो, १४ मधुपा
(मधुमक्षिका) उपभोग न घेतां केलेला संचय नष्ट होतो, १५ हरिण - नादमोहित झालें असतां नाश होतो, १६ मीन - रसना ताब्यांत ठेवतां आली नाहीं तर मरण ओढवतें, १७ पिंगला (वेश्या)- पक्षी - प्रियवस्तूचा त्याग, १९ बाल - चिंताशून्यता, २० कुमारी - एकाकी असणें, २१ शुरकृत - चित्ताचीं एकाग्रता, २२ सर्प - संगरहित, एकटयानें संचार करणें योग्य, २३ ऊर्णनामि (कोळी)- एकाकी - ईश्वर जगत् कसें निर्माण करतो व कसा संहार होतो हें ज्ञान आणि २४ सुपेशकृत (मिंगुरटी)- ध्यानसामर्थ्य. (
[भागवत स्कंध ११ अ. ६-२४])
चोवीस तीर्थंकर (जैन धर्म) १ ऋषम (आदिनाथ), २ अजितनाथ, ३ संभवनाथ, ४ अभिनंदननाथ, ५ सुमतिनाथ, ६ पद्मप्रम, ७ सुपार्श्वनाथ, ८ चंद्रप्रम, ९ पुष्पदंत, १० शीतलनाथ, ११ श्रेयांसनाथ, १२ वासुपूज्य, १३ विमलनाथ, १४ अनंतनाथ, १५ धर्मनाथ, १६ शांतिनाथ, १७ कुंथुनाथ, १८ अरनाथ, १९ मलिनाथ, २० मुनिसुव्रत, २१ नमिनाथ, २२ नेमिनाथ, २३ पार्श्वनाथ आणि २४ महावीर अथवा वर्धमान, असे चोवीस तीर्थकर होऊन गेले, असें जैन धर्मांत मानलें आहे. (
[म. ज्ञा. को.])
चोवीस धमन्या मानव शरिरांत रस वाहणार्‍या धमनी म्हणजे नाडया चोवीस आहेत. (
[सुश्रुत शारीर])
चोवीस नांवें (श्रोविष्णूचीं) १ केशव, २ नारायन, ३ माधव, ४ गोविंद, ५ विष्णुअ, ६ मधुसूदन, ७ त्रिविक्रम, ८ वामन, ९ श्रीधर, १० ह्रषिकेश, ११ पद्मनाम, १२ दामोदर, १३ संकर्षण, १४ वासुदेव, १५ प्रद्युम्न, १६ अनिरुद्ध, १७ पुरुषोत्तम, १८ अधोक्षज, १९ नारसिंह, २० अच्युत, २१ जनार्दन, २२ उपेंद्र, २३ हरि आणि २४ श्रीकृष्ण, हीं संध्यावंदनाच्या वेळीं घेतलीं जातात तीं चोवीस नांवें.
चोवीस नांवें गायत्रीचीं १ गणेश गायत्री, २ विष्णु गायत्री, गायत्री, ३ लक्ष्मी गायत्री, ४ हंस गायत्री, ५ दत्त गायत्री, ६ देवी गायत्री, ७ शंख गायत्री, ८ राम गायत्री, ९ लक्ष्मण गायत्री, १० हनुमंत गायत्री, ११ कृष्ण गायत्री, १२ परशुराम गायत्री, १३ रुद्र गायत्री, १४ गुरुड गायत्री, १५ नाग गायत्री, १६ नरसिंह गायत्रीम १७ गुरु गायत्री, १८ चंद्र गायत्री, १९ सूर्य गायत्री, २० गंगा गायत्री २१ गोप गायत्री, २२ ब्राह्मण गायत्री, २३ क्षत्रिय गायत्री आणि २४ वैश्य गायत्री.
चोवीस प्रकार शौर्याचे १ शब्दशौर्य, २ प्रतापशौर्य, ३ दानशौर्य, ४ स्थानशौर्थ, ५ उदयशौर्य, ६ तेजशौर्य, ७ संग्रामशौर्य, ८ प्रतिपत्तिशौर्य, ९ जयशौर्य, १० मानशौर्य, ११ ज्ञानशौर्य, १२ साहसशौर्य, १३ शरणागतशौर्य, १४ प्रमोदशौर्य, १५ उद्यमशौर्य, १६ अर्थशौर्य, १७ आचारशौर्य, १८ बलशौर्य, १९ कीर्तिशौर्य, २० धर्मशौर्य, २१ रक्षणशौर्य, २२ गुणशौर्य, २३ परिबोधशौर्य, आणि २४ प्रबोधशौर्य, (
[वस्तुरत्न कोश])
चोवीस प्रकार सोमाचे (सोमवल्ली) १ अंशुमान , २ मुंजवान , ३ चंद्रमा, ४ रजतप्रभा, ५ दूर्वासोम, ६ कनीयान् , ७ श्वेताक्ष, ८ कनकप्रभा, ९ प्रतापवान १० तालवृत, ११ करवीर, १२ अंशवान, १३ स्वयंप्रभ, १४ महासोम, १५ गुरुडाह्रत, १६ गायत्र, १७ त्रैष्टुम, १८ पांक्त, १९ जागत, २० शाकर, २१ अग्निष्टोम, २२ रैवत, २३ त्रिपदागायत्री व २४ उडुपति. (
[सुश्रुत - चिकित्सा - अ. २९])
चोवीस प्रमुख मुद्रा कथकली नृत्याच्या मुद्रा म्हणजे विशिष्ट आशयाचा आविष्कार करण्यासाठीं दोन्ही वा एका ह्स्ताच्या अंगलईनें विशिष्ट प्रकारचे गुंफण किंवा रचना म्हणजे मुद्रा, त्या अशाः - १ हस्तपताक २ कटक, ३ मुष्टि, ४ कर्तरीमुख, ५ शुकतुण्ड, ६ कपित्थक, ७ हंस, ८ शिखर ९ हंसास्य, १० अंजलि, ११ अर्धचन्द्र, १२ मुकुर, १३ भ्रमर, १४ सूचिकामुख, १५ पल्लव, १६ त्रिपताका १७ मृगशीर्ष, १८ आह्रय, १९ सर्पशिर, २० वर्धमानक, २१ अराल, २२ ऊर्णनाम, २३ मुकुल व २४ कटकामुख.
अराल ऊर्णनामश्च मुकुलः कटकामुखः।
चतुविंशतिरित्येते करशास्त्रज्ञसंमताः ॥ (कथकलीशास्त्र)
चोवीस बुद्ध १ दिपंकर, २ कौंडिण्य, ३ मंगल, ४ सुमन, ५ रैवत, ६ शोमित, ७ अनोमदशीं, ८ पद्म, ९ नारद, १० पद्मोत्तर, ११ सुमेध, १२ सुज्जात, १३ प्रियदर्शी, १४ अर्थदर्शी, १५ धर्मदर्शी, १६ सिद्धार्थ, १७ तिपय, १८ पुष्प, १९ विपश्यी, २० शिखी, २१ वेस्तमू, २२ क्रकुसंध, २३ कनकमुनि आणि २४ काश्यप. असे चोवीस बुद्ध होऊन गेले. गौतमबुद्ध हे पंचविसावे बुद्ध होत. (बुद्धवंसो)
चोवीस मावळें जुन्नर ते चाकण १२ मावळे, १ शिवनेर, २ जुन्नर, ३ भीमनेर, ४ घोडनेर, ५ माननेर, ६ भामनेर, ७ जामनेर, ८ पिंपळनेर, ९ पारनेर, १० सिन्नेर, ११ संगमनेर व १२ अकोळनेर, पुण्यापासून शिरवळ पर्यंतची सह्माद्रीच्या पूर्व उतरणीवरील बारा खोरी - १ अंदरमावळ, २ नाणें मावळ, ३ पवनमावळ, ४ घोटणमावळ, ५ पौडखोरें, ११ शिवतरखोरें, व १२ हिरडसमावळ, एकूण चोवीस. (
[म. ज्ञा. को. वि. १८])
चोवीसभे मंत्रांचे १ प्रशंसा, २ स्तुति, ३ आक्रोश, ४ निंदा, ५ परिदेवना, ६ अभिशाप, ७ विशाप, ८ प्रश्न, ९ प्रतिवचन, १० आशीः ११ यज्ञ, १२ आक्षेप, १३ अर्थाख्यान, १४ संकथा, १५ वियोग, १६ अभियोग, १७ कथा, १८ संख्या, १९ वरप्रदान, २० प्रतिबंध, २१ उपदेश, २२ नमस्कार, २३ स्पृहा आणि २४ विलाप. (
[ब्रह्मांड. पु. अ. ३३-३४])
चोवीस मुद्रा गायत्री जपाच्या १ सुमुख, २ संपुट, ३ वितत, ४ विस्तृत, ५ द्विमुख, ६ त्रिमुख, ७ चतुर्मुख, ८ पंचमुख ९ षण्मुख,
१० अधोमुख, ११ व्यापकांजलिक, १२ शंकर, १३ यमपाश, १४ ग्रथित, १५ उन्मुखोमुख, १६ प्रलंब, १७ मुष्टिक, १८ मत्स्य, १९ कूर्म, २० वराह, २१ सिंहाक्रांता, २२ महाक्रांता, २३ मुद्रर आणि २४ पल्लव. (
[गुरुचरित्र, अ. ३६])
चोवीस रत्नें देव - दानवांनीं केलेल्या समुद्रमंथनापासून निघालेल्या रत्नांचीं नांवें, संख्या व व क्रम चोहींकडे सारखी नाहींत, कोठें चौदा तर कोठें चोवीस रत्नें सांगितलीं आहेत. तीं अशीं - १ हालाहल विष, २ चंद्रा, ३ सुरमि धेनु, ४ कल्पवृक्ष, ५ पारिजातक, ६ आम्र, ७ संतानक, ८ कौस्तुभ - रत्न (चिंतामणि), ९ उच्चैःश्रवा, १० ऐरावत - चौसष्ट हस्तींच्या कळपासह, ११ मदिरा, १२ विजया, १३ भांग, १४ लसूण, १५ गाजर, १६ धोतरा, १७ पुष्कर, १८ ब्रह्मविद्या, १९ सिद्धि, २० ऋद्धि, २१ माया, २२ लक्ष्मी, २३ धन्वंतरि आणि २४ अमृत, (
[स्कंद. १-१-११])
चोवीस वादलक्षणें १ उत्पत्ति, २ समाप्ति, ३ सत्यवाद, ४ प्रविवाद, ५ पक्ष, ६ प्रतिप, ७ प्रमाण, ८ प्रमेय, ९ प्रमेद, १० प्रश्न, ११ प्रत्युत्तर, १२ दूषण, १३ अर्थान्तर, १४ उपन्यास, १५ अनुवाद, १६ आदेश, १७ निर्वाह, १८ निर्णय, १९ निग्रहस्था, २० अर्थान्तरसमता, २१ सुस्वरत्व, २२ उच्चारण, २३ जय व २४ पराजय. (
[वस्तुरत्नकोश])
चौवीस शब्दगुण १ श्लेष, २ प्रसाद, ३ समता, ४ माधुर्य, ५ सुकुमारता, ६ अर्थव्यक्ति, ७ कांति, ८ उदारत्व, ९ उदात्तत्व, १० ओज, ११ और्जित्य, १२ प्रेयान् , १३ सुशब्दता, १४ समाधि, १५ सौक्ष्म्य, १६ गांभीर्य, १७ विस्तार, १८ संक्षेप, १९ संमितत्व, २० भाविकत्व, ३१ गति, २२ रीति, २३ उक्ति आणि २४ प्रौढी. (
[म. मा. शांति, ३२० तळदीप])
चौवीस शिलालेख सातवाहन कालीन व त्यांची स्थानें ८ नासिक, ५ कान्हेरी, ३ कार्ले, २ अमरावती, २ नाणेघाट, १ मेलसा, १ मैकाडोनी, १ कृष्णा, आणि १ कोडोवाल, पहिली, वीस (पश्चिम महाराष्ट्र) व शेवटची चार (आंध्र प्रदेश,), (प्रेरणा मासिक)
चोवीस शिवगणांचे अधिपति १ वीरमद्र, २ नंदी, ३ महाकाल, ४ सुमद्रक, ५ विशालाक्ष, ६ बाण, ७ पिंगलाक्ष, ८ विकंपन, ९ विरूप, १० विकृति, ११ मणिमद्र, १२ बाष्वल, १३ कपिल, १४ दीर्घदंष्ट्र, १५ विकट, १६ ताम्रलोचन, १७ कालंकर, १८ बलिमद्र, १९ कालजिह्ल, २० कुटीचर, २१ बालोन्मत्त, २२ रणश्लाघी, २३ दुर्जय व २४ दुर्गम. (
[शिवपुराण रुद्रसंहिता, युद्धखंड, अ. ३३])
चोवीस चिन्हें हातावरीला १ देऊळ, २ त्रिकोण, ३ स्वस्तिक, ४ मत्स्य, ५ शंख ६ ध्वाज, ७ झाड, ८ कमल, ९ रविचंद्र, १० धनुष्य, ११ अष्टकोन, १२ तलवार, १३ कुंभ, १४ छत्री, १५ भाला, १६ अंकुश, १७ त्रिशूळ, १८ पालखी, १९ तराजू, २० धनुष्य, २१ पर्वत, २२ माला, २३ तोरण आणि २४ वेदी, हस्तसामुद्रिक शास्त्राप्रमाणें त्या त्या चिन्हांच्या विशिष्ट अर्थाप्रमाणें त्या त्या व्यक्तीचें भाग्य प्रत्ययास येते म्हणतात. (तुमचा हात तुमचे भाग्य)