|
पु ; हट्ट ; हेका ; अठ . ' त्याचा अड असा आहे . कीं , बोलाचाली झाली नसतां आधीं कोकटनुरांत व तेलसिंग्याचें ठाण्यांत आपले लोक आधी घ्यावे , मग बोलाचाली करणें ती करावी .' - पेद ११ . १२ . ( का . अटट )
स्त्री.
अ. कमीपणा , उणेपणा , दुय्यमपणा , न्यूनता , गौणता दर्शविणारें उपपद . हें लागून कित्येक सामासिक शब्द बनतात ; जसें अडघोडा , अडधोतर ; अडलंड , अडसर . इ० . अडच्या ऐवजीं कधींकधीं आड असें रुप येतें सामान्यत : देशावरील लोक अड असें योजितात ; कोंकणांत आड असें वापरतात तेव्हां अड आणि आड यांनीं आरंभ होणारे शब्द एकमेकांत घुसडले जातात . त्याकरिता इष्ट शब्द एकाखालीं नसल्यास दुसर्याखालीं सांपडेल . सूचना :- संकृत अर्ध या शब्दापासून बनलेले व कानडी अड्ड ( = अडवा , हट्ट ; दुराग्रह ) या शब्दापासून बनलेले सामासिक शब्द यांचा घोंटाळा होऊं देऊं नये , म्हणून प्रथम अड - अर्ध पासून संभवलेले शब्द दिलेले आहेत ; नंतर कानडी अड्ड पासून साधलेले शब्द घेतले आहेत . कांहीं शब्द या दोन्ही वर्गांतहि पडतील ; पण ते कोंठेंतरी एका ठिकाणीं दिले आहेत . ज्यांचा संबंध या दोहों अडनीं नाहीं किंवा जे महत्त्वाचे वाटले , ते स्वतंत्रच दिले आहेत . [ सं . अर्ध ; प्रा . अड्ढ ].
आड पहा .
०कणी स्त्री. तांदूळ , डाळ , इत्यादिकांची मोठी कणी ; प्रसंगविशेषीं ही तांदूळ - डाळींतहि मोडते ; फुटका , अर्धवट दाणा ; कणी . कापुरांचिआं भांजनियां । वाटौनि मौक्तिकांचिआं अडकणियां ॥ - शिशु ५९१ .
अडथळा ; अटकाव ; आडकाठी ; प्रतिबंध .
०काष्टा पु. धोतर वगैरेचा आखुड किंवा अपुरा मुडपा , काष्टा . आडकाष्टा पहा .
दुराग्रह ; हट्ट ; हेका .
बोली ; अट ; शर्त वगैरे . इतर सर्व अर्थी अट पहा . [ का . अड - ड्ड = आड , अडविणें , अडवा येणें , अडथळा करणें , विरुध्द जाणें ( तुल० ) हिं . अड = भांडण ].
०कुडतें न. लहान कुडतें ; कुडतें पहा .
०खंड पु. तुकडा ; अर्धवट , अपुरा भाग . मालांत माती नसून अडखंड नसावेत . - मुंव्या २६ .
०कट कंठ - पु . आडमार्ग ; आडवाट ; कठीण वाट . येई प्राणायामाचेनि अडकंठें । वरौता गा ॥ - ज्ञा ६ . ५५ . [ आड + कट = वाट , + कंठ ].
०कथा स्त्री.
०खप्या वि.
अंगमेहनतीनें कांहीं कामें करुन पोट भरणारा मुलगा ; पोर्या .
उपकथा ; सहज , ओघानें आलेली गोष्ट ; प्रसंगोपात्तकथा . आतां असो हे आडकथा । दशरथा लागली अवस्था ॥ - कथा ३ . ३ . १६ .
विषयांतर ; अवांतर कथा ; आगंतुक गोष्ट .
किरकोळ काम करणारा नोकर ; आडाकाम्या ; बगल्या ; दुसर्याच्या हाताखालीं काम करणारा .
वाह्यात किंवा बाष्कळ भाषण .
०खोल न.
०कर वि.
बांधून न काढलेली , सरासरी खणलेली विहीर ; रेताड जमीनींत खणलेली व न बांधलेली विहीर .
केरकचरा टाकण्याची विहीर , खड्डा ; होरलेली विहिर ; अर्धीच खणून टाकलेली विहीर .
हट्टी ; हेकेखोर ; अटखोर पहा .
अडून बसणारा ; अडेल -( घोडा )
०गडी पु. कामकर्याच्या हाताखालचा गडी किंवा मजूर ; मदतनीस ; हस्तक ; अडखप्या .
०गांव पु. न . लहान खेडेंगांव ; मोठी बाजार पेठ नसलेलें पण ज्याच्या जवळपास मोठे रहदारीचे रस्ते नाहींत असा भररस्त्यावर नसलेला गांव ; खेडें ; वाडी ; गांवढें गांव .
गच्च बसणारा ; कठीण ; जड ( कपडा इ० ). [ अड = अट + कर ].
०गोखमा अडबाप्या ; पोरगा ; गोखमा पहा .
०काठी स्त्री. आडकाठी पहा .
०काम न.
०गोण स्त्री. बैल वगैरेवरुन वाहून नेतात ती धान्याची लहान गोणी .
दुसर्या कामाच्या आनुषंगिक काम ; मुख्य कामांत निघालेलें किरकोळ काम ; बारीक काम ; अडप झडप .
०घर न. मुख्य घराजवळ बांधलेलें लहानसें घर किंवा छप्पर ; झोंपडें ; सोपा ; पडवी . आउट हौस
सडा , संमार्जन , भाजी चिरणें इत्यादि स्वयंपाकाच्या अंगभूत गौण कामें .
०घोडा पु. लहान घोडा ; प्रसंग - विशेषीं मोठ्या घोड्याचेंहि काम करणारा घोडा ; तट्टू .
०जात आडजात पहा .
०काम काम्या - वि . अडकामाच्या , किरकोळ कामाच्या उपयोगी ; बारीक सारीक कामें करणारा .
०कूट न. कुडण ; कुंपण ; कांपाउंड . आडकूट पहा . [ आड + कूट ].
०जिना पु. दुसरा लहान जिना ; उपयोगानें कांहींसा नादुरुस्त झालेला . वापरलेला ; निरुपयोगी .
०खर्च पु. संसारास नित्य लागणार्या अन्नवस्त्रादि जरुरीच्या मुख्य खर्चाखेरीज ( प्रसंगविशेषीं उद्भवणारा पानसुपारी , ख्यालीखुशाली वगैरे संबंधीं ) किरकोळ खर्च , किंवा जादा खर्च .
०जुना जून - वि . अर्धवट जुना ; उपयोगानें कांहींसा नादुरुस्त झालेला . वापरलेला ; निरुपयोगी .
०खळ खुळा खूळ - पु . स्त्री . न .
०दाणा पु. घोड्यास खावयास हरभर्याव्यतिरिक्त , दिलेलें धान्य , दाणा ; ( घोड्याचा दाणा म्हणजे हरभरा ).
अडथळा ; अटकाव ; व्यत्यय ; अडचण ; अडगळ . ( क्रि० करणें , घालणें , लावणें ). कर्माकर्म अव्यक्तमूर्ती । कैशापरी अडखळ ॥ - भावि १४ . १५४ .
०दाळ स्त्री. डाळीमधला मोठा किंवा जाडा चुरा ; अडकणी .
०धोतर न. लहान धोतर किंवा मोठा पंचा . अडपंचा पहा .
ठेंच लागण्यासारखी , अडथळा होण्याजोगी जागा . [ अडखळणें ].
०खाणें खाद खाद्य - न . जेवणाशिवाय फळफळावळ , मेवामिठाई , यांसारखें दुय्यम खाणें ; फराळ ; उपहार ; किरकोळ खाणें .
०नर स्त्री. स्त्रीत्त्व नसणारी ; स्त्री - इंद्रिय असून ऋतु प्राप्त होत नाहीं अशी .
०खोर वि. अडेल ; आग्रही ; हेकेखोर ; हट्टी ; अटखोर . गल्ली स्त्री . बारीक बोळ ; लहान गल्ली ; मोठ्या रस्त्याला फुटणारा लहान रस्ता ; चिवळ वाट .
०पंचा पु. अगदीं लहान पंचा ;
०पडदणी स्त्री. न्हातांना वेढून घेण्याची लहान पडदणी , वस्त्र ; जुनेर .
०गाळा न. ( बे . ) बैलगाडीचा साटा . [ म . गाळा किंवा का . गळे = वेळू , बांबू ]
०गिराइक गिर्हाइक गिराइकी - वि . दुकानदारापासून प्रत्यक्ष विकत न घेतलेला किंवा त्याला विकत न दिलेला .
०पन्हळ पु. अडनळ पहा .
०पेठ स्त्री. अडगांव ; छोटासा बाजारगांव .
०गिराइक गिर्हाइक - पु . न . दुकानदारापासून प्रत्यक्ष विकत न घेणारा माणूस ; दुकानदार नसलेला ; बिनउदमी .
०फळें न. अव . अटपळें पहा .
०गोष्ट अडकथा पहा .
०बंदर न.
०ग्राईक ग्राईकी ग्राहक ग्राहकी - अडगिराइक पहा .
लहान किंवा विशेष व्यापारी महत्त्व नसलेलें बंदर .
०तट्टू पु.
अडणारा , अडून राहणारा तट्टू ; अडेल तट्टू .
गलबतांना तात्पुरतें नांगरण्याला पुरेसें , लहान , किंवा सुरक्षित नसणारें बंदर .
( ल . ) अडून बसणारा ; तिरसटपणा , हेकेखोरपणा धरुन सरळ न वागणारा ; अडलंड पहा .
०बाप्या पु. बालपण गेलें पण अजून बाप्या झाला नाहीं असा जवान पोर्या ; तरणा बांड ; सोळा सतरा वयाचा मुलगा ; प्रौढपणा न आलेला माणूस .
०ताळा पु.
०बायको स्त्री. वधूटी ; नुकतीच वयांत आलेली मुलगी ( बारा - तेरा वर्षाची ); अर्धवट प्रौढ बायको .
०मुलगा पु. मुलगा ; पोर्या ; छोकरा ; अडबाप्या .
अडथळा पहा . कांहींच सद्वक्तां नसे अडताळा ॥ - दावि ५ . [ अडथळा अप . ].
हिशेबाचा पडताळा . [ अड + ताळा ]. ( क्रि० घेणें , पाहणें ).
०म्हातारा पु. म्हातारपणांत प्रवेश करणारा ; जरा उतार वयाचा माणूस ; मध्यमवयस्क .
०नळ पु.
०शहर न. लहान शहर . देऊळ जवळच हांकेवर होतें . आडशहरांतलें तें , किती मोठें असणार ? - सुदे २४ .
रहाटगाडग्याच्या कोळंब्यापासून मोठ्या पन्हळापर्यंत पाणी जाण्यास घातलेला दोन्हीं तोंडें बंद असलेला व एका टोंकास खालच्या बाजूस पाणी पडण्यासाठीं भोंक असलेला लहान आडवा पन्हळ .
०सोंग न. नाटकांतील दुय्यम किंवा हलका नट ; हलकें , गौण पात्र .
०स्वयंपाक सैंपाक - पु . चटण्या , कोशिंबिरी , भाज्या वगैरे ; मुख्य पदार्थांखेरीज इतर किरकोळ स्वयंपाक .
दार लावतांना दारावर बसविण्याची चिमणी .
पाण्याचा पाट चालू रहावा म्हणून मध्यें घातलेला लहान पन्हळ .
०पसारा पु. सटरफटर ; अडगळ ; फालतूक वस्तू . भिंत स्त्री . आडवी भिंत ; आडोसा . अडभिंत तेथ लुगडें आहे । - सप्र २ . १२ .
०मार्ग पु. आडवाट .
०मिळकत प्राप्ति - स्त्री . जादा मिळकत - नफा ; नेहमींच्या ठराविक प्राप्तीशिवाय मिळणारी अधिक मिळकत ; नेहमींच्या प्राप्तीच्या मार्गाशिवाय इतर मार्गानें होणारी मिळकत .
०रान न.
आडमार्ग ; एकीकडची जागा - स्थळ ; रस्त्यापासून दूरचा प्रदेश .
( ल० ) वावविवादप्रसंगी बोलण्याची , सरळ रीत सोडून धरलेली वांकडी रीत ; विषयांतर ; सरळ मार्ग सोडणें ; आडरान पहा .
०वळण वळणी - न . राजरस्त्यांत नसलेला , एका बाजूस असणारा प्रदेश ; एकीकडचें , एकांत स्थळ . - वि . आडवळणांत असलेला ( गांव वगैरे ). - क्रिवि . मर्यादेपलीकडे ; एके बाजूस ; एकीकडे .
०सट्टा पु.
अजमास ; अंदाज ; बेत . ( क्रि०पाहणें ).
टप्पा ; पोहोंच ; धांव ; आवांका .
( खा . ) अडचण . [ हिं . अडसट्टा ; सिं . अठिसठो ; गु . अडसट्टो ].
०सट्ट्यांत - ( व . ) अडचणींत येणें ; कचाट्यांत सांपडणें .
येणें - ( व . ) अडचणींत येणें ; कचाट्यांत सांपडणें .
०सर पु. आडसर पहा .
|