|
न.
एका पदार्थाचे जे दोन सम विभाग ते प्रत्येकीं ; निम्मा तुकडा , अर्धा भाग .
( समासांत ) अर्धा ; निम्मा . उ० अर्धकोस , अर्धघटिका इ . [ सं . ]
०कच्चा वि.
अर्धामुर्धा पिकलेला , तयार झालेला किंवा शिजलेला ( फल , धान्य , विद्या , अन्न ); अर्धामुर्धां ; अपूर्ण ; अपुरा .
पुरें शेवटास न जातां अर्धवट राहिलेलें ( काम ).
०कंदरा पु. लगामाचा प्रकार . - अश्वप १८५ . [ सं . अर्ध + कंधरा ]
०काची वि. अर्धीकच्ची . एक अर्धकाचीं तुरटें । - एरुस्व १४ . १०६ .
०कोर स्त्री. अर्धा चतकोर ; ( गो . ) नितकोर ( भाकर ).
०घबाड पु. न . एक शुभ मुहूर्त , परंतु घबाडापेक्षां कमी महत्वाचा . घबाड पहा .
०चंद्र पु.
वद्य किंवा शुध्द अष्टमीचा चंद्र ; अर्धा चंद्र .
अर्ध चंद्राच्या आकारासारखी वस्तु .
( गचांडी देतांना हाताचा आकार अर्धचंद्रासारखा होतो म्हणून ; ) हकालपट्टी . या अष्टमीच्या चंद्राच्या मुहूर्तावर मलाहि अर्धचंद्र मिळाला . - मूकनायक . आणिक म्हणे भृत्यजना । यासी अर्धचंद्राची द्यावी दक्षिणा । देशाबाहेरी या ब्राह्मणा । घाला वहिले ॥ - कथा ५ . ११ . ७१ . ( हा प्रयोग मूळ संस्कृतांतच आहे . ) ( क्रि० देणें , मारणें , मिळणें , इ० ).
( नृत्य ) हाताचीं चार बोटें एकमेकांस लागून ताठ ठेवणें व आंगठा दूर पसरुन ठेवणें .
अर्धचंद्राकृति ( फाळाचा ) बाण .
०चंद्री तंद्री - स्त्री . अर्धवट झोंप , मूर्च्छा . बाण भेदिला जिव्हारीं । विदूरथ पडिला धरणीवरी । डोळां लागली अर्धचंद्री । जेवीं खेचरी योगिया । - एरुस्व ९ . ३२ . [ सं . अर्ध + तंद्रा ].
०चरतीय जरतीय - वि . अर्धे किंवा अर्धवट काम ; अनिश्चित स्वरुपाचें काम ; मोघम किंवा अनिश्चित भाषण . येतो म्हण किंवा नाहीं म्हण उगीच अर्धचरतीय सांगूं नको . [ सं . अर्ध + जरा - जरित किंवा जर्जरित ; अर्ध + चरित ].
०जेवा वि. अर्धवट जेवलेला ; अर्ध्या जेवणांतून उठलेला ; अर्धपोटीं . [ अर्ध + जिम ].
०देशी - न . विदेशी सुताचें , हिंदुस्थानांत विणलेलें कापड . धणी - वि . अर्धतृप्त ; अर्धपोटी . भलतें करीं परी अर्धधणीं । नुठीं कदा । - ज्ञा १६ . ३० .
कापड - न . विदेशी सुताचें , हिंदुस्थानांत विणलेलें कापड . धणी - वि . अर्धतृप्त ; अर्धपोटी . भलतें करीं परी अर्धधणीं । नुठीं कदा । - ज्ञा १६ . ३० .
०नार स्त्री. स्त्रीजातींतील षंढ ; षंढा ; अर्धवट स्त्री ; स्त्रीधर्मांपैकीं कांहीं बाबतींत उणीव असलेली स्त्री . [ सं . अर्ध + नारी ].
०नारीनटेश्वर पु.
अर्धे आपलें ( पुरुषाचें ) व अर्धे पार्वतीचें ( स्त्रीचें ) असें शंकराचें रुप ; अर्धनारीश्वर ; शिवशक्ति . मोहिनीराज हें विष्णूचें रुप ( यांत अर्धा विष्णु व अर्धी अमृतकलश घेतलेली मोहिनी असें अर्धनारीश्वर स्वरुप असतें . नेवासें येथें असा देव आहे ).
अर्धा पुरुष व अर्धी स्त्री एकत्र . अर्धनारीनटेश्वरी । जो पुरुष तोचि नारी । - ज्ञा ९ . २७० ; - एभा ११ . ३६९ .
प्रकृतिपुरुष ; शिवशक्ति . प्रकृतिपुरुष शिवशक्ति । अर्धनारीनटेश्वर म्हणती । - दा २० . ३ . १० .
०नारीश्वर अर्धनारीनटेश्वर पहा .
०निकुट्टक ( अंगहार ) - पु . ( नृत्य ) उजवा पाय नूपुर करुन मग तीचारी सोडून भराभर आक्षिप्तचारी त्याच पायानें करणें . नंतर दोन्ही हात फेंकून त्रिक वळविणें व शेवटीं निकुट्टक व कटिचिन्ह हीं करणें .
०निकुट्टित ( करण )- न . ( नृत्य ) खांदा आकुंचित करुन त्यावर त्या बाजूचा हात ठेवून बोटें हळु हळु ठोकणें व दुसरा हात आपल्या तोंडासमोर बोटें करुन ठेवणें . उजवा पाय कुट्टित करणें व डावा पाय स्तब्ध ठेवणें . पड , पडा वि . अर्धवट पडलेलें - केलेलें - बजावलेलें - म्हटलेलें ; अपुरें साधलेलें , बजावलेलें ; वरकरणीपणानें केलेलें . ( सामा . ) अपुरें ; वरवर ; सरासरी . [ अर्ध + पडणें ].
०पद्मासन न. डाव्या पायाची मांडी मोडून बसणें व उजवा पाय मोडून डाव्या पायावर ठेवणें .
०पक्षकीटक पु. ( प्राणी . ) एक कीटक - वर्ग . यांतील किड्यांचे पुढील अर्धे पंख शृंगी द्रव्यानें कठिण झालेले असतात म्हणून यास हें नांव आहे . - प्राणिमो १०३ .
०पिका वि. अर्धवट पिकलेला ( फळ वगैरे ). [ अर्ध + पिकणें ].
०पुडी वि. अर्धवट ; अल्पायुषी ( अर्धे झोपेंत जातें म्हणून ). थोडें जिणें अर्धपुडी काया । गर्व करिती रडाया । - दा १८ . ५ . ३५ . [ सं . अर्ध + पुट ? ].
०पोटीं क्रिवि . अर्धेच पोट भरलें असतां ; पूर्ण न जेवतां ; भूक पुरी न भागतां . ( क्रि० जेवणें , जाणें , असणें , उठणें , राहणें ).
०फोड अर्धवट फोडलेलीं लांकडें ; ठोकळे . ( बुरुड ) बांबू उभा चिरुन केलेले दोन भाग .
०बाट बाटगा - वि .
अर्धवट संस्कार झालेला ( वाटण्याचा - कुटण्याचा - शिजण्याचा इ० ); अर्धवट बनविलेला ; अर्धबोबडा .
अर्धवट भ्रष्ट झालेला , बाटलेला ; जातींतून अर्धवट बाहेर पडलेला ; वाळींत टाकलेला .
ज्याचा बाप एका जातीचा व आई दुसर्‍या जातीची आहे असा .
अर्धवट किंवा वरवर ज्याला माहिती - परिचय आहे असा .
( ल . ) अर्धवट शिकलेला ( विद्यार्थी , कारागीर , पंडित इ० ). कडेचा पोहणारा ; अतज्ज्ञ . - क्रिवि . अर्धेमुर्धे करुन ; अपुरेपणानें ; उणेंपणानें . [ अर्ध + भ्रष्ट = बाट ]. बाटे पाऊण मराठे - न .
संकर ; पंचमिसळ ; खिचडी ; धेडगुजरी ( भाषा , काम , पदार्थ ); बारभाई ; बजबजपुरी .
( ल . ) उच्छृंखलपणाची वागणूक - आचार .
०बिंब न.
अर्ध वर्तुळ आणि त्यावरील टिंब .
( ल . ) ओंकाराची - प्रणवाची अर्ध मात्रा . जंव मात्रात्रय मावळे । अर्धबिंबीं । - ज्ञा ८ . ११५ . बुकट , बुकुट - वि . ( राजापुरी ) अर्धवट पहा . [ अर्ध + बुकटी ].
०बोबडा वि.
अर्धवट कुटलेलें - चेचलेलें - वाटलेलें ( मिरे वगैरे ).
शिजतांना अर्धवट राहिलेला -( भात - डाळ इ० पदार्थ ); मऊ न झालेला , बोटचेपा .
( ल . ) कसें तरी ओबडधोबडपणें केलेलें काम ; बिगारी - वेठ काम .
०भरपोशाख पु. भर पोशाखांतील फक्त कांहीं विशिष्ट वस्तुयुक्त मामुली पोशाख . - बडोदें खानगी खातें नियम नोकर पोशाख पा . ३ .
०मत्तल्लिकरण न. ( नृत्य ) पाय अडखळलासारखें करुन मागें टाकणें , डावा हात रेचित करणें व उजवा हात कमरेवर ठेवणें .
०मत्स्येंद्रासन न. योगासनांतील एक प्रकार . - संपूर्ण योगशास्त्र पा . ३२५ .
०मागधी स्त्री. एक प्राकृत भाषा . जैन धार्मिक ग्रंथ या भाषेंत लिहिले आहेत . हिलाच भारतीय वैय्याकरण आर्षभाषा म्हणत . शौरसेनी व मागधी भाषा प्रदेशांच्यामध्यें अर्धमागधीभाषाप्रदेश होता ( म्हणजे हल्लींचा प्रदेश अयोध्या ). त्याच्या दक्षिणेकडील मराठी भाषा कांहीं अंशीं या भाषेवरुन बनली आहे . प्रचारकाल ख्रि . पू . ४ थ्या शतकाचा शेवट - ज्ञाको अ ४७५ .
०मांडणी स्त्री. अर्धी मांडणी पहा .
०मात्रा स्त्री.
ओंकारांतील अर्धी मात्रा . अर्धमात्रापर तें न सापडे । - परमा २ . १३ .
एका वेळीं घ्यावयाच्या औषधाच्या प्रमाणाच्या अर्ध्या इतकें . अर्धमात्रा रस देऊनिया जीव । रोग दूरी सर्व करिताती । - ब २११ . १ ;
( ल . ) औषध ; रसायनगुटिका . पंचगव्य तेंचि जाण अर्धमात्रा । - ब १०४ . ५ .
किंचित ; थोडें . हे कृष्णकथा अलौकिक । महादोषासी दाहक । भवरोगासी छेदक । अर्धमात्रा सेविलीया । एरुस्व १८ . ७५ .
व्यंजन ; अर्धस्वर .
संगीतांत स्वर घेतांना घेतलेली विश्रांति ; एका मात्रेचा अर्धा काल .
०मुकुलदृष्टि स्त्री. ( नृत्य ) अर्धवट डोळा उघडणें ; पापण्यांचे केंस एकमेकांस लागतील इतके जवळ आणणें . आल्हादकारक सुगंध , सुखस्पर्श ह्या गोष्टी हा अभिनय दर्शवितो . [ सं . मुकुल = किंचित उमललेली कळी ].
०मेला वि.
अर्धवट मेलेला ; थोडासा जिवंत राहिलेला .
जर्जर ; मृतप्राय : व्याकुळ . ती भुकेनें अर्धमेली झाली आहे . - पाव्ह २३ .
०रथी वि. ( रथांत बसून ) एका रथ्यासह - वर्तमानहि युध्द करतां येत नाहीं तो ; रथीहून अल्पबळी . ( ल . ) कच्चा योध्दा . अतिरथ नव्हे रथ नव्हे हा ( कर्ण ) केवळ अर्धरथचि अविदग्ध । - मोउद्योग १२ . ५८ . [ सं . ].
०रात्र स्त्री. मध्यरात्र .
०रेचित - न . ( नृत्य ) उजवा हात तोंडासमोर नेऊन डोक्यावर उचलून धरणें व उजव्या पायाकडील भाग किंचित वांकवून तो सूची करुन जमिनीवर हळु हळु आपटणें . [ सं . ]
करण - न . ( नृत्य ) उजवा हात तोंडासमोर नेऊन डोक्यावर उचलून धरणें व उजव्या पायाकडील भाग किंचित वांकवून तो सूची करुन जमिनीवर हळु हळु आपटणें . [ सं . ]
०रेचित हस्त - पु . ( नृत्य ) डावा हात चतुर व उजवा हात रेचित करणें . [ सं . ]
संयुक्त हस्त - पु . ( नृत्य ) डावा हात चतुर व उजवा हात रेचित करणें . [ सं . ]
०लंड मर्धलंड पु . अधलंड , अधलंडमधलंड पहा .
०वट क्रिवि .
अर्धेपणानें ; अपुरेपणानें ; उणीव असलेल्या रीतीनें ; वरवर ; वरकरणी ; मोघमपणें . काम पुरतें करावें , अर्धवट ठेवूं नये . [ सं . अर्ध + वत ]
अर्ध्यांत ; मध्यभागीं ; दोन्ही टोंकाच्या मध्यें . - वि .
अधलामधला ; अपुरा ;
( ल . ) वेडा ; अप्रबुध्द ; कमी समजूत असलेला . हा पुरता वेडा नव्हे पुरता शाहणा नव्हे , अर्धवट आहे .
अर्धे वय झालेला ; तरणा नव्हे . आम्ही म्हैस घेतली ती तरणी नाहीं , अर्धवट आहे .
०वर्तुल वर्तुळ - न . ( गणित . ) अर्धे वर्तुळ ; वर्तुळाचा निम्मा भाग ; व्यास आणि त्यानें कापलेला परिघाचा भाग यांच्यामध्यें जो वर्तुलाचा भाग सांपडतो तो . - महमा ६ . ( इं . ) सेमि - सर्कल .
०विराम पु.
अर्धी विश्रांति ; पूर्ण विरामापेक्षां कमी थांबण्याची जागा .
ती दर्शविण्याचें चिन्ह .
०वेडा वि. वेसडर ; मूर्ख ; अर्धवट .
०शिजा वि. अर्धवट शिजलेला ; पुरता न शिजलेला ( भात वगैरे )
०शिशी स्त्री. अर्धे कपाळ दुखण्याचा रोग ; यानें अर्ध्या मस्तकाकडील मानेचा भाग , भुंवई , आंख , कान , डोळा व अर्धे कपाळ - या ठिकाणीं तरवारीच्या आघातासारखें दु : ख होतें . यावर गोकर्णाचें मूळ व फळ पाण्यांत वांटून त्याचें नस्य करावें अथवा मूळ कानांत बांधावें . [ सं . अर्ध + शीर्ष ]
०समवृत्त न. ज्यांत दोन दोन उ० पहिला आणि तिसरा व दुसरा आणि चौथा हे चरण सारखे असतात तें वृत्त . उ० पुष्पिताग्रा ; हरिणीप्लुता ; वियोगिनी , अपरवक्त्रा . [ सं . ].
०सूचीकरण न. ( नृत्य ) उजवा पाय सूची करुन उजवा हात उपपद्म करणें व डोक्याच्या वरच्या बाजूस नेऊन ठेवणें .
०स्थितस्वर पु. ( संगीत ) द्वयर्ध आणि द्विगुण या स्वरांमधील म्हणजे पांचवा , सहावा व सातवा हे स्वर .
०स्वस्तिक - ( नृत्य ) पु . पाय स्वस्तिक ठेवून उजवा हात कमरेवर व डावा हात वक्ष : स्थलावर ठेवणें .
करण - ( नृत्य ) पु . पाय स्वस्तिक ठेवून उजवा हात कमरेवर व डावा हात वक्ष : स्थलावर ठेवणें .
०स्वर पु. य , व , र , ल , हीं व्यंजनें स्वरांबद्दल योजितात म्हणून त्यांस अर्धस्वर किंवा अंत : स्थ वर्ण म्हणतात .
०हार पु. बारा किंवा चौसष्ट सरांचा हार ; एक दागिना .
|