अर्ध [ardha] (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half.
-र्धः [ऋध्-घञ्]
A place, region, country; house, habitation (Ved.).
Increase (वृद्धि).
Wind.
A part, portion, side.
र्धम्, र्धः A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः
[Rv.1.27.18.] सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य
[V.2;] पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम्
[Ś.1.9] divided in half; ऋज्वायतार्धम्
[M.27;] [R.3.59;] 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम्
[Bh.3.17;] one part of two, apart, partly (Ved.);
Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm. -Comp.
-अक्षि n. n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम्
[Mk.8.42.] -अङ्गम् half the body.
-अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see
[S. D. 575.] -अंशः a half, the half.-अंशिन् a. sharing a half.
in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो
[Rv. 1.164.36.] N. N. of the rays of the Sun.
-गुच्छः a necklace of 24 strings.
-गुञ्जा half a gunja.
-गोलः a hemisphere.
-चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.-चन्द्र a. crescent-shaped. (-न्द्रः)
the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः
[Ku.6.75.] the semicircular marks on a peacock's tail.
an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम्
[R.12.96.] cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः
[Nm.] crescent-shaped nail-print.
the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः
[Pt.1.] (-द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट).
-चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. a. half-moonshaped.-चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (-रः,
-ति f. f.) meniscus.
-चन्द्रिका N. N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण).
-चित्र a. a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम्
[Māna.51.1.] -चोलकः a short bodice.
-जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति
[MBh.4.1.] 78. See under न्याय.
-जीविका, -ज्या The sine of an arc.-तनुः f. half the body.
-तिक्तः N. N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत).
-तूरः a kind of musical instrument.
दिनम्, दिवसः half a day, mid-day.
a day of 12 hours.
देवः demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम्
[Rv. 4.42.8-9.] Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.).
-द्रौणिक a. a. measuring a half droṇa.-धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).-नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च
[Mbh.2.51.35;] गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः
[V.5.] -नारायणः a form of Viṣṇu.-नारीशः,
-नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरोऽभूत्
[Sūkti.5.99.] -नावम् half a boat.-निशा midnight.
-पञ्चम a. a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रोऽर्धपञ्चमान्
[Ms.4.95.] -पञ्चशत् f. f. twenty five
[Ms.8.268.] -पणः a measure containing half paṇa
[Ms.8.44.] -पथम् half way. (-पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य
[Y.2.198.] -पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य
[Dk.19.] -पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी).
-पादिक a. a. having half a foot; सद्यः कार्योऽर्धपादिकः
[Ms.8.325.] -पाञ्चालिक a. a. born or produced in the ardhapanchāla.
-पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The francolin partridge.
-पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन
[Śi.5.1.] -प्रहर half a watch, one hour and a half.
-प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् ।
[Māna.17.99.] -भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम्
[Ku.5.5;] [R.7.45.] -भागिक a. a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म्
[Y.2.134.] -भाज् a. a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा
[Ms.8.39.] a companion, sharer; देवानामर्धभागासि
[Av.6.86.3.] -भास्करः mid-day.
-भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś.
-भोटिका a kind of cake.-भ्रमः
-मकः a kind of artificial composition; for instances see
[Ki.15.27;] [Śi.19.72.] The Sar. K. describes it as a figure of speech thus: आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.-मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it.
-माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)
मात्रा half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari
[Sik.] a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).-मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे
[V.1.3.] -मासः half a month, a fortnight.
-मासतम = ˚मासिक see
[P.V.2.57.] -मासिक a.
happening every fortnight.
lasting for a fortnight; येऽर्धमासाश्च च मासाश्च
[Mahānārā. 25.] [Y.2.177.] -मुष्टिः f. f. a half-clenched hand.
-यामः half a watch.
-रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणेऽभिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मेऽर्धरथो मतः
[Mb.] -रात्रः [अर्ध रात्रेः]
midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे
[R.16.4;] स्थितेऽर्धरात्रे
[Dk.19.] a night containing half a whole day of 24 hours.
-रात्रार्धदिवसः equinox.
-लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī.
-विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign () is the half of a Visarga ().
-वीक्षणम् a side-look, glance, leer.
-वृद्ध a. a. middle-aged.
-वृद्धिः The half of the interest or rent;
[Ms.8.15.] -वैनाशिकः N. N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness).
-वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता
[Ku.4.31.] -व्यासः the radius of a circle.
शतम् fifty.
One hundred and fifty;
[Ms.8.267.] -शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal.
-शफरः a kind of fish.
-शब्द a. a. having a low voice.
-शेष a. a. having only a half left.
-श्याम a. a. half clouded.-श्लोकः half a śloka or verse.
-सम a. a. equal to a half. (-मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same syllables and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा.
-सस्य a. a. half the crops, half grown.
-सहः An owl.
-सीरिन् m. m.
a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः
[Y.1.166.] = अर्धिक q. v.
-हर, -हारिन् a. a. occupying the half (of the body);
[Ku.1.5;] एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः
[Bh.3.121.] -हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम्
[Māna.5.297-98.] cf. also
[Kau.A.2.11.] -ह्रस्वः half a (short) syllable.
अर्धः, र्धम् half of a half, quarter; चरर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे
[R.1.56.] half and half.
अवभेदकः pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (-कम्) dividing in equal parts.
अकारः half the letter अ.
N. N. of अवग्रह q. v.
-असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः
[Mb.7.137.15.] आसनम् half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदोऽधितष्ठौ
[R.6.73;] मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).
greeting kindly or with great respect.
exemption from censure.
इन्दुः the half or crescent moon.
semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः
[N.6.25.] an arrow with a crescent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः
[Me.57.] -इन्द्र a. a. that of which a half belongs to Indra.
-उक्त a. a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज
[U.1.] -उक्तिः f. f. a broken speech; an interrupted speech.
-उदकम् water reaching half the body.
उदयः the rising of the half moon.
partial rise.
a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou.
half risen.
half uttered.
-ऊरुक a. a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.
(कम्) a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.
mantle, veil.
-कर्णः Radius, half the diameter. -कृतa. half done, incomplete.
-केतुः N. N. of Rudra.
-कोशः a moiety of one's treasure.
-कौडविक a. a. measuring half a kuḍava.
-खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri;
[P.V.4.11.] -गङ्गा N. N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी
-गर्भ a. a. Ved.