अक्षर [akṣara] a. a. [न क्षरतीति; क्षर् चलने अच्-न. त.]
Imperishable, indestructible, undecaying, epithet of the Supreme as well as the Individual soul; यमक्षरं क्षेत्रविदो विदुस्तमात्मानमात्मन्यवलोकयन्तम्
[Ku.3.5;] द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते
[Bg.15.16.] यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः
[Bg.15.18;] the unconcerned (Spirit); अक्षरं ब्रह्म परमभ्
[Bg.8.3.] Fixed, firm, unalterable.
रः Śiva.
Viṣṇu.
A sword.
-रा Sound, word, speech (Ved.).
-रम् [अश्-सरः Uṇ.3.7, अशेः सरः; अश्नुते व्याप्नोति वेदादिशास्त्राणि.]
(a) A letter of the alphabet; अक्षराणामकारोऽस्मि
[Bg.1.33;] मुद्राक्षराणि, मधुर˚, त्र्यक्षर &c. (b) a syllable; एकाक्षरं परं ब्रह्म
[Ms.2.83] the monosyllable; गिरामस्म्येकमक्षरम्
[Bg.1.25,] [Ms. 2.78,84,125] (sacred syllable). Hence (c) a word or words, speech collectively; प्रतिषेधाक्षरविक्लवाभिरामम्
[Ś.3.24;] अहो संदापनान्यक्षराणि
[U.4;] भर्तुरेतानि प्रणयमयान्यक्षराणि M.3 words; ब्राह्मणसंक्रमिताक्षरेण पितामहेन
[V.3;] अक्षंर वर्णनिर्माणं वर्णमप्यक्षरं विदुः । अक्षरं न क्षरं विद्यादश्नोतेर्वा सरोऽक्षरम् ॥
A document (letter &c.), sacred writing; writing in general (in pl.); तत्र भुक्तिः प्रमाणं स्यान्न साक्षी नाक्षराणि च
[Pt.3.93;] तत्रभवत्या अक्षराणि विसृष्टानि स्युः
[V.2.] The highest deity or Godhead, the indestructible spirit, Brahman (परमब्रह्मन्, मूलकारणम्); अक्षरं ब्रह्म परमम्
[Bg.8.3;] कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् 3.15; यथा सतः पुरुषात्केशलोमानि तथाक्षरात्संभवतीह विश्वम्
[Chān. Up.] Religious austerity, penance.
Sacrifice.
Water. ततः क्षरति अक्षरम्
[Rv. 1.164.42.] The sky.
Final beatitude, emancipation from further transmigration.
Continuance, permanence.
Right, justice (Ved. in these two senses).
N. N. of a plant, Achyranthes Aspera. (अपामार्ग Mar. अघाडा.)
A measure of time, equal to one-fifth of a Kāṣṭhā. -Comp
-अक्षरः a kind of religious meditation; Kāraṇḍavyūha (Metrical recension)
अङ्गम् 1. a part of a syllable.
alphabet.
-अर्थः [ष. त.] meaning (of words); किं तावत् गीत्या अवगतोऽक्षरार्थः
[Ś.5.] -च (ञ्चुं) ञ्चुः
-ञ्चणः, -नः [अक्षरेण वर्णविन्यासलिप्या वित्तः अक्षर -चणप् or चु (ञ्चुं) ञ्चुप् तेन वित्तश्चुञ्चुप् चणपौ;
[P. V. 2.26.] ] a scribe, writer, copyist; so ˚जीवकः,
-जीवी, अक्षरेण जीवति; जीव् णिनि or ण्वुल्; also ˚जीविकः.
-च्युतकम् [अक्षरं च्युतं लुप्तं यत्र; ब कप्] getting out a different meaning by the omission of a letter (e. g. कुर्वन् दिवाकरश्लेषं दधच्चरणडम्बरम् । देव यौष्माकसेनयोः करेणुः प्रसरत्यसौ where another meaning may be got by omitting क in करेणुः i. e. by taking रेणुः).
-छन्दस् n. n.
-वृत्तम् a metre regulated by the number of syllables it contains; छन्दस्तु द्विविधं प्रोक्तं वृत्तं जातिरिति द्विधा । वृत्तमक्षरसंख्यातं जातिर्मात्राकृता भवेत् ॥ unshaken resolve, resolute (अक्षरं निश्चलं छन्दोऽभिप्रायो यस्य);-जननी,
-तूलिका [अक्षराणां जननीव; तल्लिपिलेखानां तूलिकेव वा साधनत्वात्] a reed or pen.
-जीवकः or
-जीविन् m. m. 'One who lives by writing', a scribe.
-(वि) न्यासः [ष. त. भावे घञ्]
writing, arrangement of letters; भूर्जपत्रगतो ˚सः
[V.2.] the alphabet.
scripture.
हृदयाद्याधारस्पर्शपूर्वकं तदक्षराणां स्मरणोच्चारणरूपस्तन्त्रप्रसिद्धो वर्णन्यासः
- पङ्क्ति a. a. 1. having 5 syllables (पङ्क्ति = Gr. pentas-five) सु मत् पद् वग दे इत्येष वै यज्ञोऽक्षरपङ्क्तिः Ait. Br. (तान्येतान्यक्षराणि होतृज- पादौ प्रयोक्तव्यानि).
N. N. of a metre of four lines (द्विपदा विराज्) each having five syllables (one dactyl and one spondee).
-भाज् a. a. having a share in the syllables (of a prayer ?).
-भूमिका tablet; न्यस्ताक्षरामक्षरभूमिकायाम्
[R.18.] 46.
-मुखः [अक्षराणि तन्मयानि शास्त्राणि वा मुखे यस्य] a scholar, student.
-खम् [ष. त.] the beginning of the alphabet; the letter अ.
-मुष्टिका 'finger-speech', speaking by means of finger-signs.
-वर्जित a. a. unlettered, illiterate, not knowing how to read or write. a. of an epithet of परमात्मन्.
-व्यक्तिः f. f. [ष. त.] distinct articulation of syllables.
-शिक्षा [ष. त.] the science of (mystic) syllables; theory of ब्रह्म (ब्रह्मतत्त्व); मह्यं ˚क्षां विधाय
[Dk.11.] -संस्थानम् [अक्षराणां संस्थानं यत्र] arrangement of letters, writing, alphabet.