|
उद्रा . काब् , काव् असा कावळ्याचा ध्वनि , ' का का शब्द करुनी भ्रमती त्याच्या कुळंत मी झालों । ' - मोकर्ण २८ . ५९ . ( ध्व .)
संवि . ( नंदभाषा ) वीस ही संख्या . ' उधानु काटीवरी चोपडुची आस । नवरा राजस मिरवते । ' - तुगा ४४५९ .
उअ . अथवा ; किंवा ; किं .' कां नुदेलिया सुधाकर । आपणपें भरें सागर । ' - अमृ ७ . १५२ . निमोलीं वल्कलें परिधान । का त्यागिली अति जीर्ण वस्त्रे घ्यावो । ' - एभा ३ . ४९२ . ' सळो का पळो .'
न. १ लांकडाची झिलपी ; बारीक काटकी ; काडी . २ लहान काठी . ' धांवली मारुं कटुक घेऊनि । ' - दावि १९ . - वि . ( गो .) चामुट पहा .
क्रि.वि. प्रश्नार्थक वाक्यांच्या शेवटी तोच अर्थ दाखविण्याकरितां हें अव्यय योजतात व त्यामुळें वाक्यार्थ पुराहित होतो ; काय हें तूं आणलेलें पागोटें कां ?' तुं मग तिकडे जातोस का ?'
पु. १ कडा ; बाजू ; मर्यादा ; टॉक ; किनारी ( ताट , पागोटें , मडकें इ . च्या भोंवतालचा भाग ); कोर ( भांडी वगैरेची ); कांगोरा . २ किनारा ( समुद्राचा ); जवळची भूमि ; थड - डी ( समुद्र , नदी यांची ). ३ पदर ; किनारी ( वस्त्राची वेलबुट्टीची किंवा साधी ). ( सं . कंठ = गळा , काष्ठा = सीमा )
पु. १ कांतडयची वादी ; ढोल , तबला यांची वादी , ओढण ; कंकर पहा . २ ( राजा .) शरीरावर नखानें बोचकरल्यामुळें होणारा ओरखडा ; ओरबाडा ; खरचटल्याचीखून . ३ ज्याला छातीच्या बरगड्या जुळलेल्या असतात तो कण्यासुद्धां पाठीचा भाग . ' बरगड्या , मान काकर वगैरे भांगातलें मांस व हाडें यखनीच्या चांगलीं उपयोगी पडतात . - गृशि २ . १३ .
०मुळुं सवि ( नंदभाषा ) पंचवीस ही संख्या ' सोन्याचा भाव काटीमुळे आहे .'
०कोणा सुक्ष्मपणें परिक्षणें , बारकाईनें तपासणें . - ठावर बसणें ( पखवाजाच्या कांठावर थाप मारली म्हणजे बद आवाज होतो त्यावरुन ) सोडणें , कमी होणें . ( धंदा , गोष्ट ), नासणें ( काम ) अकर्तुक योजतात . ' यांच्या कांठावर वसली ( चोपकाडी किंवा एकादें अध्याहृत स्त्रीलिंग नाम ) - ठावर मारणें - बिघडणें , नासणें , मारणें . - ठावर येणें - जिवावरयेणें .
मोजणें सुक्ष्मपणें परिक्षणें , बारकाईनें तपासणें . - ठावर बसणें ( पखवाजाच्या कांठावर थाप मारली म्हणजे बद आवाज होतो त्यावरुन ) सोडणें , कमी होणें . ( धंदा , गोष्ट ), नासणें ( काम ) अकर्तुक योजतात . ' यांच्या कांठावर वसली ( चोपकाडी किंवा एकादें अध्याहृत स्त्रीलिंग नाम ) - ठावर मारणें - बिघडणें , नासणें , मारणें . - ठावर येणें - जिवावरयेणें .
०किनारा पु. बाजूची पट्टी - कडा - कांठ . ( काट + किनारा )
०कोपरा पु. बाजू , कड , कोपरा , कोन . ' सारे शेत पिकलें ( गेलें ) नाहीं कांठकोपरा पिकला ( गेला ).
०दोरा पु. कापडाच्या गांठीच्या - काठाला घातलेला जाड दोरा , पदराला घातलेलीं दोर्‍याची शिवण . '( ठा ) परा - प्रा - फरा - पु . १ ( कों ) फुटलेला मातीच्या मडक्याचा वरचा भाग ; अर्धा भाग गळा ; कांठ . ' काणा कुंटा व्याधिव्याप्त । चिंता कांठकरा गळां वहात । तोही शुनीमागें धांवत । कामासक्त अविचारी । ' - एभा १३ . २०६ . ' जें कां काठफरा उलले । देखसी ज्याचें बुड गेलें । तें न पाहिजे हालविलें । असो संचरलें निजआळां । ' - एरुस्व १८ . ४५ . ५ बोडकें गलबल ( शीड , काठी वगैरे कांही नसलेलें ). गलबताचा सांगाडा ; खटारा .
०फुटका वि. ज्याचा कांठ मोडला आहे असा .
०मोडका मोडा - कांठफुटका पहा .
०मोरा १ कांठप्रा पहा . ' जेवीं नीचाचा कांठमोरा । गळां अडकल्या मांजरा । ते रिघोनि शुचीचिया घरा । नाना रसपात्रं विटाळी । - एभा २६ . २०६ . ' कांठमोरा त्याचे निडळी रुतला । ' - पंच ४ . ४ . ' हातां न ये ज्या घरचा गोरस । तरी ताडण करी त्यांचिया मुलांस । त्यांच्या गळां कांठमोरे हृषीकेश । घालोनियां हिंडवी । ' - ह . ७ . १४६ . २ पोळी , भाकरीचा कडेचा तुकडा . ( क्रि०घेणें ; तोडणें ). कांठमोरा गळ्यांत अडकणें - येणें - एखाद्या धंद्यातील कामांतील लभ्यांश हातीं न लागतां व्यर्थ शीण पडणें ( ज्याला मडक्यांतील वस्तु खावयास मिळाली नाही पण मडक्याचा कांठे गळ्यांत अडकला त्या कुत्राप्रमाणें ).
०रें न. कापडाची किनारी ; धार . ' धोतराची कांठरी लोंबू लागली .' ०वा - पु . ( ना .) कांठ ; किनारा ; थडी .
०सर तुडुंब कांठोकाठ ; ओतप्रोत .
|