कोकणामध्ये पावसाळ्यात विहिरी तुडुंब भरलेल्या असतात . हातानेसुध्दा पाणी घेता येते , इतक्या भरतात . पावसाळ्यामध्ये पोहण्याची कोकणात मौज असते . नवीन मुलांना या वेळेसच पोहावयास शिकवितात . नवशिक्याच्या कमरेला सुखड किंवा पिढले बांधतात व देतात त्याला विहिरीत ढकलून . विहिरीत पोहणारे असतातच . सहा सहा पुरूष खोल पाणी असले , तरी तळाशी जाऊन खर घेऊन येणारे अट्टल पोहणारे असतात . पाण्यात नाना प्रकारच्या कोलांट्या उड्या मारणारेही असतात . कोणी विहिरीत फुगड्या खेळतात , कोणी परस्परांच्या पायांना पाय लावून उताणे होऊन , माना वर करून होड्या करितात . नाना प्रकार करितात . माझे चुलते पट्टीचे पोहणारे होते . वडिलांना पोहता येत असे . परंतु मला मात्र पोहता येत नव्हते .
दुसरे पोहत असले , म्हणजे मी मजा पाहावयास जात असे . परंतु स्वत : मात्र पाण्यात कधी गेलो नाही . मला फार भीती वाटे . आमच्या शेजारची लहान मुलेही धडाधड उड्या टाकीत . परंतु मी मात्र भित्री भागुबाई !" ढकला रे श्यामला !" असे कोणी म्हटले , की मी तेथून पोबारा करीत असे .
माझी आई पुष्कळ वेळा म्हणे , " अरे श्याम ! पोहायला शीक . ती लहान लहान मुले पोहतात आणि तुला रे कसली भीती ? तुला बुडू का देतील इतके सारे जण ? उद्या रविवार आहे . उद्या पोहायला जा . तो वरावडेकरांचा बाळू , तो तुला शिकवील . नाहीतर भावोजींबरोबर जा . अरे , उठल्याबसल्या आपल्याला विहिरीवर काम . येथे का पुण्यामुंबईचे नळ आहेत ? पोहावयास येत असावे . कुसाताईची वेणी व अंबी , त्यासुध्दा शिकल्या पोहायला . तू बांगड्या तरी भर ! पण बांगड्या भरणार्‍या मुलींहून सुध्दा तू भित्रा . उद्या जा पोहायला . त्या बाबूकडे सुखडी आहेत ठेवलेल्या . त्या बांध कमरेला वाटले तर . आणखी धोतर बाधूंन वर धरतील . उद्या जा हो ."
मी काहीच बोललो नाही . रविवार उजाडला . मी कोठेतरी लपून बसायचे ठरविले . आज आई पोहावयास पाठविल्याशिवाय राहणार नाही , असे मी नक्की ओळखले होते . मी माळ्यावर लपून बसलो . आईच्या प्रथम ते लक्षात आले नाही . साधारण आठ वाजायची वेळ आली . शेजारचे वासू , भास्कर , बन्या बापू आले .
" श्यामची आई ! श्याम येणार आहे ना आज पोहायला ? ह्या पाहा सुखडी आणल्या आहेत ." बन्या बापू म्हणाला .
" हो , येणार आहे ; परंतु आहे कोठे तो ? मला वाटले , की तुमच्याकडेच आहे . श्याम ! अरे श्याम ! कोठे बाहेर गेला की काय ? " असे , म्हणून आई मला शोधू लागली . मी वरून सारी बोलणी ऐकत होतो .
मुले म्हणाली , " तिकडे आमच्याकडे नाही बोवा आला . कोठे लपून तर नाही बसला ? आम्ही वर पाहू का , श्यामची आई ? "
आई म्हणाली , " बघा बरे वर असला तर . त्याला उंदीर - घुशीसारखी लपण्याची सवयच आहे . त्या दिवशी असाच माच्याखाली लपून बसला होता ; पण वरती जरा जपून जा हो . तो तक्ता एकदम वर उचलतो . अलगत पाय ठेवून जा . "
मुले माळ्यावर येऊ लागली . आता मी सापडणार , असे वाटू लागले . मी बारीक बारीक होऊ लागलो . परंतु बेडकीला फुगून जसे बैल होता येणार नाही . त्याप्रेमाणे बैलाला बारीक बेडकीही होता येणार नाही . मला असे वाटले , की भक्तिविजयात ज्ञानेश्वर एकदम लहान माशी होऊन तळ्यातून पाणी पिऊन आले , तसे मला जर लहान होता आले असते तर ! भाताच्या कणग्याआड मी मांजरासारखा लपून बसलो होतो .
" नाही रे येथे , तो का लपून बसेल अडचणीत ?" एक जण म्हणाला .
" चला आपण जाऊ ; उशीर होईल मागून . " दुसरा म्हणाला .
इतक्यात भास्कर म्हणाला , " अरे , तो बघा त्या कणगीच्या पाठीमागे . श्यामच तो ! " सारे पाहू लागले .
" श्याम ! चल ना रे , असा काय लपून बसतोस ? " सारे म्हणाले .
" आहे ना वर ? मला वाटलेच होते वरती लपला असेल म्हणून . घेऊन जा त्याला . नेल्याशिवाय राहू नका !" आई म्हणाली . ती मुले जवळ येऊन मला ओढू लागली . परंतु किती झाले तरी ती परक्यांची मुले . ती जोर थोडीच करणार . ती हळूहळू ओढीत होती व मी सर्व जोर लावीत होतो .
" श्यामची आई ! तो काही येत नाही व हलत नाही ." मुले म्हणाली .
आईला राग आला व ती म्हणाली , " बघू दे कसा येत नाही तो . कोठे आहे कार्टा -- मीच येत्ये थांबा . " आई वर आली व रागाने माझा हात धरून तिने ओढले . ती मला फरफटत ओढू लागली . तरी मी हटून बसतच होतो . एका हाताने आई ओढीत होती व दुसर्‍या हाताने ती शिंपटीने मला मारु लागली . आई मुलांना म्हणाली ,
" तुम्ही हात धरा व ओढा . मी पाठीमागून हाकलते व झोडपते चांगला ! बघू कसा येत नाही तो !" मुले मला ओढू लागली व आई शिंपटीवर शिंपटी देऊ लागली . " नको ग आई , मारु ! आई , आई , मेलो !" मी ओरडू लागलो .
" काही मरत नाहीस ! ऊठ , तू उठून चालू लाग . आज मी सोडणार नाही तुला . पाण्यात चांगला दोन - चार वेळा बुडवा रे याला . चांगले नाकात तोंडात पाणी जाऊ दे . ऊठ . अजून उठत नाहीस ? लाज नाही वाटत , भिकारड्या , लपून बसायला ? त्या मुली बघ फजिती बघायला ! " असे म्हणून आईचे जोराने मारणे चालविले .
" जातो मी . नको मारु ! मी म्हटले ,
" नीघ तर . पुन्हा पळालास तर बघ . घरात घेणार नाही !" आई म्हणाली .
" श्याम ! अरे मी मीसुध्दा उडी मारते . परवा गोविंदाकांनी मला खांद्यावर घेऊन उडी मारिली . मजा आली . " वेणू म्हणाली .
" सोडा रे त्याचा हात . तो येईल हो . श्याम ! अरे , भीती नाही . एकदा उडी मारलीस , म्हणजे तुझा धीर आपोआपच चेपेल . मग आम्ही नको म्हटले , तरी तू आपण होऊन उड्या मारशील . रडू नकोस ." बन्या म्हणाला .
देवधरांच्या विहिरीवर वरवडेकरांचा बाळू व इतर तरुण होतेच . " कार , आज आला का श्याम ? ये रे . मी सुखडी नीट बांधतो , हो . " अस म्हणून बाळू वरवडेकराने माझ्या कमरेत सुखडी बांधल्या . विहिरीत खाली दोन चार जण चांगले पोहणारे होते . मी थरथर कापत होतो . " हं , मार बघू नीट आता उडी ." बाळू म्हणाला .
मी आता डोकवावे पुन्हा मागे यावे पुढे होई , पुन्हा मागे . नाक धरी , पुन्हा सोडी . असे चालले होते . " भित्रा ! वेणू , तू मार उडी , म्हणजे श्याम मग मारील . " वेणूचा भाऊ म्हणाला . वेणूने परकराचा काचा मारुन उडी मारली . इतक्यात एकदम मला कुणीतरी आत लोटून दिले .
" मेलो - आई ग , मेलो ."
पाण्यातून वर आलो , घाबरलो . पाण्यातील मंडळींच्या गळ्याला मी मिठी मारु लागलो . ते मिठे मारु देत ना .
" आडवा हो अस्सा . पोट पाण्याला लाव व लांब हो . हात हलव ." मला पोहण्याचे धडे मिळू लागले .
बाळूनेही उडी घेतली व त्याने मला धरिले . माझ्या पोटाखाली हात घालून तो मला शिकवू लागला . " घाबरू नकोस . घाबरलास म्हणजे लौकर दम लागतो . एकदम कडेला धरावयाला नको बघू आणि अगदी जवळ गेल्याशिवाय कडा धरु नये . " बाळू वस्तुपाठ देत होता .
" आता फिरुन उडी मार . चढ वर . " बन्या म्हणाला .
मी पारर्‍या चढून वर आलो , नाक धरिले . पुढे मागे करीत होतो ; परंतु शेवटी टाकली एकदाची उडी !
" शाबास , रे श्याम ! आता आलेच पोहणे . भीती गेली की सारे आले . " बाळु म्हणाला . त्याने मला पाण्यात धरिले व आणखी शिकविले . " आता आणखी एक उडी मार . म्हणजे आज पुरे . " सारी मुले म्हणाली .
वर येऊन मी उडी टाकिली . बाळूने न धरिता थोडा पोहलो . माझ्या कमरेला सुखडी होत्या . म्हणून बुडण्याची भीती नव्हती . माझा धीर चेपला . पाण्याची भीती गेली . आम्ही सारे घरी जाण्यास निघालो . मुले माझ्याबरोबर मला पोचवावयाला आली .
बन्या म्हणाला , " श्यामची आई ! श्यामने आपण होऊन शेवटी उडी मारली . मुळी भ्यायला नाही आणि सुखडीवर थोडे थोडे त्याला पोहताही येऊ लागले . बाळूकाका म्हणाले , की " श्याम लौकरच शिकेल चांगले पोहायला ."
" अरे , पाण्यात पडल्याशिवाय , नाकातोंडात पाणी गेल्याशिवाय भीती जात नाही . श्याम ! डोके चांगले पूस . ती शेंडी पूस ." आई म्हणाली . मुले निघून गेली , मी डोके पुसले . सुकी लंगोटी नेसलो . मी घरात जरा रागावून बसलो होतो . जेवणे वगैरे झाली . आई जेवावयास बसली होती . मी ओसरीवर होतो . इतक्यात ‘ श्याम ’ अशी आईने गोड हाक मारली . मी आईजवळ गेलो व म्हटले , " काय ?" आइ म्हणाली , " ती दह्याची कोंढी घे . आत दही आहे . चाटून टाक . तुला आवडते ना ?"
" मला नको जा , सकाळी मारमार मारिलेस आणि आता दही देतेस ." मी रडवेला होऊन म्हटले . " हे बघ , माझ्या अंगावर अजून वळ आहेत . विहिरीतील इतक्या पाण्यात पोहलो , तरी ते गेले नाहीत . ते वेळ अजून आहेत तोवर तरी दही नको देऊस . ते वळ मी इतक्या लवकर कसा विसरेन ?"
आईचे डोळे भरुन आले होते . ती तशीच उठली . तिच्याने भात गिळवेना . ती हात धुऊन आली . आई तशीच जेवण पुरे न होता उठली . हे पाहून मला वाईट वाटले . माझे बोलणे आईला लागले का , असे मनात आले . आईने तेलाची वाटी आणली व माझ्या वळांना ती लावू लागली . मी काही बोललो नाही . आई रडवेली होऊन म्हणाली , " श्याम ! तू भित्रा आहेस असे का जगाने तुला म्हणावे ? माझ्या श्यामला कोणी नावे ठेबू नयेत . श्यामला कोणी नाव ठेबू नये म्हणून मी त्याला मारिले . श्याम ! तुझ्या आईला ‘ तुमची मुले भित्री आहेत ’ असे कोणी म्हटले , तर ते तुला आवडेल का ? ते तुला खपेल का ? तुझ्या आईचा अपमान तुला सहन होईल ? माझ्या मुलांच्या कोणी अपमान केला , तर ते मी सहन करणार नाही व माझा कोणी अपमान केला , तर माझ्या मुलांनी सहन करता कामा नये , असे असेल तरच मी त्यांची खरी आई व ते माझे खरे मुलगे . रागवू नको . चांगला धीट हो . ते दही खा व जा खेळ . आज निजू नको , हो . पोहून आल्यावर निजले तर लगेच सर्दी होते हो "
गड्यांनो ! माझ्या आईला धीट मुले हवी होती . भित्री नको होती .