सूर्यभेदन प्राणायाम

(चित्र क्र. ५९९).
भेदन हा शब्द भिद्‍ या धातूवरुन बनवलेला आहे. भिद्‍ म्हणजे भेदणे, फोडणे, किंवा मधून जाणे. सूर्यभेदन प्राणायामामध्ये श्वास उजव्या नाकपुडीतून आत घेतला जातो. दुसर्‍या शब्दांत सांगायचे म्हणजे पिंगला किंवा सूर्यनाडीमधून प्राण वाहातो. नंतर कुंभक केला जातो आणि त्यानंतर श्वास डाव्या नाकपुडीतून सोडला जातो. इडा नाडी डाव्या नाकपुडीतून जाते.

पध्दती
१. पद्मासन (चित्र क्र.१०४), सिध्दासन (चित्र क्र.८४) किंवा वीरासन (चित्र क्र.८९) यासारख्या कोणत्याही एका सुखकर आसनात बसा.
२. पाठ सरळ व ताठ ठेवा. डोके खाली धडाशी आणा. गळपट्टीच्या हाडांच्या मध्ये व उरोस्थीच्या वर असलेल्या खोबणीत हनुवटी टेका. (हा जालंदरबंध)
३. डावा हात पसरा. डाव्या मनगटाची मागची बाजू डाव्या गुडघ्यावर ठेवा. डाव्या हाताची ज्ञानमुद्रा करा. (उज्जायीच्या पध्दतीच्या तिसर्‍या भागात हिची माहिती आहे.)
४. उजवा हात कोपराशी वाकवा. तर्जनी व मध्यमा ही बोटे तळहाताकडे वळवा. ती स्वस्थ राहू द्या. अनामिका व करंगळी आंगठयाकडे आणा. (चित्र क्र.५९८)
५. उजवा आंगठा उजव्या नाकपुडीवर नासिकास्थीच्या लगत खाली ठेवा. अनामिका व करंगळी डाव्या नाकपुडीवर नासिकास्थीच्या लगत खाली व वरच्या जबडयाच्या वरील नाकपुडीच्या मांसल वक्ररेषेच्या लगत वर ठेवा.
६. अनामिका व करंगळी दाबून नाकाची डावी बाजू पूर्णपणे बंद करा.
७. उजव्या नाकपुडीची बाहेरची कडा, विभाजक उपास्थीच्या खालच्या कडेशी समांतर होईल अशा बेताने उजव्या आंगठयाने उजव्या बाजूचा मांसल भाग दाबा.
८. उजव्या आंगठयाचे वरचे पेर वाकवले जाते आणि आंगठयाचे टोक विभाजकाशी काटकोनात ठेवले जाते. (चित्र क्र.५९९)
९. आंगठयाच्या नखानजीकच्या टोकाने उजव्या नाकपुडीच्या छिद्रावर नियंत्रण ठेवून संथपणे दीर्घ श्वास घ्या. फुफ्फुसे पूर्णपणे भरा. (पूरक)
१०. नंतर उजवी नाकपुडी बंद करा. आता दोन्ही नाकपुडया बंद असतील.
११. मूलबंध (पृ.२४३) करीत सुमारे ५ सेकंद श्वास रोखा. (आंतरकुंभक)
१२. उजवी नाकपुडी पूर्णपणे बंद ठेवून डावी नाकपुडी अर्धी उघडा आणि तिच्यातून संथपणे दीर्घ श्वास सोडा. (रेचक)
१३. श्वास सोडताना अनामिका आणि करंगळी यांनी दाब कमी-जास्त करुन डाव्या नाकपुडीतून जाणारा हवेचा लयबध्द ओघ नियंत्रित करावा. डाव्या नाकपुडीची बाहेरची कडा विभाजकाशी समांतर ठेवावी. दाब देताना बोटांच्या टोकांच्या आतल्या (नखापासून दूरच्या) बाजूंनी द्यावा.
१४. सूर्यभेदन प्राणायामाचे एक आवर्तन येथे पूर्ण होते. ५ ते १० मिनिटे आपल्या शक्तीप्रमाणे ही आवर्तने सलगपणे चालू ठेवा.
१५. सूर्यभेदनातले सर्व पूरक उजव्या नाकपुडीतून व रेचक डाव्या नाकपुडीतून करावे.
१६. प्राणायाम करताना बोटे व आंगठे यांची टोके आणि जेथे दाब दिला जातो तो नाकपुडीतील पडदा येथे हवेचे वहन जाणवते. हवा वाहताना सायकलच्या ट्यूबमधून बाहेर पडत असल्यासारखी आवाज करते. नाकपुडयांवरील दाब कमीजास्त करीत असताना हा आवाज कायम राहिला पाहिजे.
१७. डोळे, कानशिले, भिवया आणि कपाळाची कातडी ही पूर्णपणे निश्चल राहायला पाहिजेत; त्यांवर ताण पडल्याचे चिन्ह दिसता कामा नये.
१८. वाहत्या हवेचा योग्य आवाज ऐकण्यात व श्वसनाची लय सांभाळण्यात मन पूर्णपणे गढून गेले पाहिजे.
१९. पूरक आणि रेचक यांना सारखाच वेळ दिला पाहिजे.
२०. पूरक आणि रेचक कृत्रिमपणे होता कामा नयेत, स्वाभाविकपणे व्हावेत.
२१. प्राणायाम पूर्ण झाल्यावर शवासनामध्ये पडून राहा. (चित्र क्र.५९२)

परिणाम
या प्राणायामामध्ये नाकपुडयांवर दाब येत असल्यामुळे उज्जायीतल्यापेक्षा फुफ्फुसांना येथे अधिक काम करावे लागते. उज्जायीतल्यापेक्षा ती सूर्यभेदनामध्ये अधिक संथपणे, स्थिरपणे आणि पूर्णपणे भरली जातात. सूर्यभेदनामुळे पचनशक्ती वाढते, मज्जा शांत आणि ताज्यातवान्या होतात, व नासिकामार्ग स्वच्छ होतो.
टीप - अनेकदा असे होते की दोन्ही नाकपुडयांमधील छिद्रे सारख्याच रुंदीची नसतात; एक दुसर्‍यापेक्षा मोठे असते. असे असेल तर बोटांचा दाब कमी-जास्त करावा लागतो. काहींची डावी नाकपुडी मोकळी असते, तर उजवी नाकपुडी बंदच असते. असे असेल तर पूरक फक्त डाव्या नाकपुडीतून करावा आणि रेचक फक्त उजव्या नाकपुडीतून करावा. कालांतराने बोटांच्या हाताळणीमुळे उजवी नाकपुडी मोकळी होते आणि तिच्यामधून पूरक करणे शक्य होते.
इशारा - कमी रक्तदाबाचा विकार असलेल्या व्यक्तींना या प्राणायामापासून फायदा होईल. पण उच्च रक्तदाब किंवा हृदयविकार असलेल्या अभ्यासकांनी प्राणायामाचा हा प्रकार करताना आंतरकुंभक करुन नये.