|
न.
न. ( ल .) तोंडी बातमी ;' तोंडचें शब्द . ' स्वामी . कडील बहुतसे मुख आले आहे कीं , ब्राह्मण परभु येक जाले आहेत आणि तिसरा मराठे यासीहि आपल्यात सामीलक केले .' - पेद ६ . ४६ . ( सं .)
तोंड ; ओठ , दातांचीं मुळें , दांत , जीभ , टाळा , गाल व गळा या सात अंगांच्या समुदायास मुख म्हणतात .- योर २ . ४४८ .
पक्ष्याची चोंच .
चेहरा ; मुद्रा ; तोंडवळा .
( ल . ) द्वार ; वाट ; मार्ग ; एखाद्या इमारतीचें द्वार .
एखाद्या कामाची सुरुवार . इतर लाक्षणिक अर्थ तोंड या शब्दांत पहा .
साधन ; करण ; उपाय ; हत्यार . ज्ञानाग्नींचेनि मुखें । जेणें जाळिलीं कर्मे अशेखें । - ज्ञा ४ . १०५ .
( सामासिक शब्दांत ) अग्रभाग ; मूळचा भाग ; मूळवस्तु ; मुख्य मनुष्य ; पुढारी ; अग्रेसर .
नदी समुद्राला मिळते तो भाग , स्थल .
( सोनारी धंदा ) पोचे काढण्यासाठीं लोखंडी पहारेचें टोंक वळवून त्याच्या शेवटीं मुखाकृति केलेला भाग .
गणितश्रेढीतींल पहिली संख्या .
चतुष्कोणाच्या पायाच्या विरुद्ध बाजू . [ सं .; फ्रेजि . पोर्तु . जि . मुई ] म्ह० ( सं . ) मुखमस्तीति वक्तव्यम । ( तोंड आहे म्हणून वाटेल तें बोलावें ) सामाशब्द -
०कमल चंद्र - न . पु . ( काव्य ) कमलाप्रमाणें किंवा चंद्राप्रमाणें सुंदर असलेलें तोंड .
०चर्या मुखावरची चर्या मुखकळा - स्त्री . तोंडावरील ओज , तेज .
०चालन न. ( गायन ) रागोचित गमक व अलंकार यांचा यथोक्त प्रयोग करुन गायन करणें .
०छिद्र न. ज्वालामुखीचें तोंड ; हें कढईसारखें असतें .
०जड वि. निबोल्या ; कमी बोलणारा . बोलोंचि नेणे मुखजड । तो येक मूर्ख । - दा २ . १ . ४९ .
०जबानी स्त्री. तोंडी हकीकत .
०जबानीनें क्रिवि . तोंडीं ; तोंडानें बोलून . [ सं . मुख + फा . जबान = वाचा ] टी स्त्री . मुख ; तोंड . पाहिली ब्रह्मयाची मुखटी । - कथा ७ . ११ . ५५ .
०टोप पु. ( काव्य ). शिरस्त्राणाचा तोंडाकडील भाग . मुखंड वि . मुख्य ; पुढारी ; प्रमुख ; नायक ; म्द्दोरक्या . मुखडा पु . चेहरा ; तोंडावळा . मुखडा पाह्या उभी राहते धाउनिया । - सला २५ . [ हिं . ] मुखदाक्षिण्य न .
भाषणशैली ; वक्तृत्व ; वाक्पाटव ; शब्दचातुर्य .
मुखसंकोच ; एखाद्याच्या आदरार्थ किंवा भावनाविष्काराकरितां बोलण्यास घातलेला आळा .
०दुर्बल ळ - वि . वेळेवर विशेष बोलतां येत नसलेला ; बोलण्याचा कंटाळा असलेला ; मितभाषी ; बोलण्यास भित्रा .
०दूषिका स्त्री. अव . मुरुम ; तारुण्यामुळें तोंडावर उठणार्‍या पुटकुळ्या .
०पट्टा पु.
घोड्याच्या तोंडावरील पांढरा पट्टा .
घोडा जिन घालून बसण्याकरतां सज्ज केला असतां त्याच्या तोंडावर येणारा चामड्याचा पट्टा ; म्होरकीचा भाग .
०परीक्षा स्त्री. ( वैद्यक ) तोंडात उत्पन्न होणार्‍या चवीवरुन करावयाची त्रिदोषपरीक्षा . वातदोषानें तोंड गुळमट होतें , पित्तानें तिखट किंवा कडू होतें आणि कफदोषानें आंबट , मधुर असें होतें . - योर १ . २५ .
०पाक पु तोंड उतणें ; या रोगानें तोंडांत , गालफडांत , जिभेवर लहान लहान फोड येतात व ते फुटून त्यांच्या योगानें पिवळे अथवा पांढरे चट्टे पडतात . - गृहवैद्य ४१ .
०पाठ वि. तोंडपाठ ; मुखोद्गत .
०पृष्ठ न. पुस्तकाचें पहिलें पान ; पुस्तकाचें अगदीं बाहेरील पान ; ( याच्यावर पुस्तकाचें नांव इ० छापलेलें असतें ). ( इं . ) कव्हर .
०प्रिय वि.
शरीरपोषक नसतां फक्त जिभेला गोड लागणारा ( पदार्थ ).
साधें व पोषक असें तोंडास वीट न आणणारें ; चवदार लागणारें ( अन्न . )
०भंजन न. एखाद्याचा नक्षा उतरणें ; लाजविणें ; रग जिरविणें ; खोड मोडणें ; घाबरविणें . [ सं . भञ्ज = मोडणें ]
०माधुर्य न. ज्यामध्यें फार बडबडण्याची व पुष्कळ खाण्याची इच्छा उत्पन्न होते असा एक वातविकार .
०मार्जन न.
तोंड धुणें .
( ल . ) रागावलेल्या माणसाची गोड व प्रेमाच्या शब्दांनीं केलेली मनधरणी .
एखाद्याची त्याच्या तोंडावर खरडपट्टी काढणें ; शिवीगाळ .
मुखमाधुर्य .
०र वि.
बोलका ; बडबड्या ; तोंडाळ ; फटकळ .
आवाज काढणारा ; सनाद ; वाजणारा .
पुढारी ; म्होरक्या . मुखरस्तत्रहन्यते [ सं . ] मुखरत्व - न . बडबड ; वाचाळता .
०रंग पु. मुखराग पहा .
०रण मुखरीण रणी - वि . मुख्य ; प्रमुख ; पुढारी . हरें तोषें केलें मुखरण तुला कीं रणतरी । - वामन , विराट ७ . १६१ .
०रस पु.
लाळ ; थुंकी .
( ल . निंदार्थी ) अनिष्ट भाषण ; दुर्भाषण . ( क्रि० पाघळणें ; गळणें ).
०रा पु ( ना . ) नथ सर्ज्याची .
०राग पु.
तोंडावरील तेज ; तजेला ; कांति .
( नृत्य ) निरनिराळ्या भावांच्या वेळीं दाखविलें जाणारें तोंडावरील तेज . हे चार प्रकारचें . असतें - स्वाभाविक , प्रसभ , रक्त व श्याम .
०रोग पु.
तोंडास होणारा रोग .
चेहर्‍यासंबंधीं रोग . मुखरोग एकंदर ६७ आहेत . म्ह० आंब्याला आला पाड कावळ्यांचा आला मुखरोग .
०रोगी वि.
मुखरोगानें पछाडलेला ; मुखरोग झालेला .
( ल . ) दुर्मुखलेला ; खिन्नवदन ; खाणें पिणें व मंडळींत बसणें नाकारणारा , नावडणारा .
०वट वटा वटी मुखोटा - पु .
तोंडवळा ; चेहरा ; तोंड . इच्छा इच्छुनी पाहती मुखवट । - दावि ८ .
चांदी , सोनें इ० ची देवाच्या मूर्तीवर लावण्याकरतां केलेली फक्त तोंडाचीच प्रतिमा ; ( व . ) मुखवट . पौराणिक नाटकांतील गणपती , रावण , नारसिंह इत्यादींची सोंगें बनविण्याकरितां त्यांच्या चेहर्‍यांच्या कागदाचा लगदा वगरेच्या आकृती करीत त्या .
बुरखा ; सोंग .
छातीपासून वरील शरीराचा भाग .
कागदावर काढलेलें तोंडाचे चित्र .
तोंडाची ढब ; चेहरेपट्टी .
०वटी स्त्री. तोंडांत मावण्याइतकें प्रमाण .
०वस्त्र न.
देवाची पूजा , नैवद्य वगैरे झाल्यावर देव वामकुक्षि करतात तेव्हां त्यांच्या मूर्तीच्या तोंडावर घालतात तें वस्त्र .
तोंड पुसण्याचें वस्त्र .
ग्रंथ किंवा पोथी बांधून ठेवण्याचें वस्त्र .
मलपृष्ठ ; ग्रंथाच्या बाहेरील पान ; ( इं ) कव्हर .
कागदाच्या पुडक्यांतील अगदीं वरचें पान .
०वाद्य न.
तोंडानें वाजविण्याचें वाद्य .
( ल . ) बोंब ; शंख .
०वास वासन - पु .
तोंडाला सुवास देणारा पदार्थ . ( पान सुपारी इ० )
चुकीनें मुखवस्त्राबद्दल उपयोग करतात .
०विलास पु. एक पक्वान्न .
०वैवर्ण्य न. लज्जा , भीति आश्चर्य इ० मुळें चेहर्‍याला आलेली विरुपता ; चेहर्‍यांतील बदल .
०व्रण पु. तोंडावर उठलेला व्रण ; तोंडावर झालेली जखम .
०शुद्धि स्त्री. जेवणानंतर तोंडाचा ओशटपणा जाण्याकरितां खावयाचे सुपारी , विडा इ० पदार्थ ; सुपारी इ० खाणें .
०श्री स्त्री. मुखचर्या ; तोंडावरील तेज .
०संकोच पु.
एखाद्याच्या समोर भीतीमुळें अगर आदरामुळें बोलावयास वाटणारा संकोच ; दबकलेपणा .
आदरामुळें किंवा मोठेपणामुळें येणारा लाजाळूपणा .
वचकामुळें आलेली शालीनता .
०सूद मुक्शूत द - स्त्री . ( कों . ) मुखशुद्धि पहा .
०सेक पु. चूळ भरुन टाकलेलें पाणी ; गुळणा . असें असेल तर तो अभिषेक नव्हे . मुखसेक आहे . - भासाच्या प्रतिभा नाटकाचा मराठी अनुवाद
०स्तंभ पु.
बोलतां स्तब्ध बसणें .
ज्यामध्यें वाचा बंद होते असा एक रोग . - वि . घुम्या ; न बोलणारा . म्ह० खावयास अगडबंब म्हणावयास मुखस्तंभ . मुखिया - पु . पुढारी ; म्होरक्या . मुखरी , मुखी - स्त्री . ( राजा . ) मडकें , कापड इ० ला पडलेलें बारीक भोंक , छिद्र . मुखीं - क्रिवि . ( काव्य ) तोंडपाठ ; तोंडी . मुखें , मुखेंकरुन - क्रिवि . एखाद्याच्या योगानें ; रुपानें ; द्वारें . उदा० त्यागमुखें , अन्वयमुखें , व्यतिरेकमुखें इ
०मुखोदगत वि. तोंडपाठ ; तोंडी . [ मुख + उदगत ]
|