वाच् [vāc] f. f. [वच्-क्विप् दीर्घोऽसंप्रसारणं च
[Uṇ.2.67] ]
A word, sound, an expression (opp. अर्थ); वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये
[R.1.1.] Words, talk, language, speech; वाचि पुण्यापुण्यहेतवः
[Māl.4;] लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति
[U.1.1;] विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे
[Ki.1.3] 'spoke these words', 'spoke as follows';
[R.1.49;] [Śi.2.13,23;] [Ku.2.3.] A voice, sound; अशरीरिणी वागुदचरत्
[U.2;] मनुष्यवाचा
[R.2.33.] An assertion, a statement.
An assurance, a promise.
A phrase, proverb, saying.
N. N. of Sarasvatī, the goddess of speech.
Comp. अपहारकः (वागपहारकः) a 'stealer of speech', a reader of prohibited texts;
[Ms.11.51.] a liar (मिथ्यावादी).
-अपेत (वागपेत) a. a. dumb.
-अर्थः (वागर्थः) a word and its meaning; वागर्थाविव संपृक्तौ
[R.1.1;] see above.
-असिः cutting speech (cutting like a sword); स्फुरन्नसाधोर्विवृणोति वागसिः
[Ki.14.12.] -आडम्बरः, (-वागाडम्बरः) verbosity, bombast.
-आत्मन् a. a. (वागात्मन्) consisting of words; ऋषे प्रबुद्धोऽसि वागात्मनि ब्रह्मणि
[U.2.] पथः(वाक्पथः) a moment fit for speech.
the range of speech.-पाटवम् (वाक्पाटवम्) eloquence.
-पारीणः (वाक्पा- रीणः) beyond the range of speech; वाक्पारीणरुचिः स चेन्मुखमयं पद्मः प्रिये तावकम्
[N.22.14.] पारुष्यम् (वाक्पारु ष्यम्) severity of language.
violence in words, abusive or scurrilous language, defamation; एवं दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः
[Ms.8.278.] -प्रचोदनम् (वाक्प्रचो- दनम्) an order expressed in words.
-प्रतोदः (वाक्प्र- तोदः) 'the goad of words', goading or taunting language.
-प्रलापः (वाक्प्रलापः) eloquence.
-बन्धनम् (वाग्बन्धनम्) stopping the speech, silencing; व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमपलव्याजेन वाग्बन्धनम्
[Amaru.16.] -भट (वाग्भटः) N. N. of a writer on medicine.
-मनस n. n. (the duel-वाङ्मनसी in Vedic language) speech and mind; अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम्
[R.1.15;] अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः
[Śiva-mahimna 2.] -मात्रम् (वाङ्मात्रम्) mere words.
-मुखम् (वाङ्मुखम्) the beginning or introduction of a speech, an exordium, a preface.-यत a. (-वाग्यत) one who has controlled or curbed his speech, silent.
-यमः (वाग्यमः) one who has controlled his speech, a sage.
-यामः (वाग्यामः) a dumb man.
-युद्धम् (वाग्युद्धम्) a war of words, (hot) debate or discussion, controversy.
-रोधः (वाग्रोधः) stopping the speech, silencing.
वज्रः (वाग्वज्रः) adamantine words; अहह दारुणो वाग्वज्रः
[U.1.] harsh or severe language.
-विद् a. a. (वाग्विद्) eloquent.
-विदग्ध a. a. (वाग्विदग्ध) skilled in speech. (-ग्धा) a sweet-speaking or fascinating woman.
-विनिःसृत a. a. (वाग्विनिःसृत) put forth by speech; वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्वि- निःसृताः । तां तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥
[Ms.4.256.] -विभवः (वाग्विभवः) stock or provision of words, power of description, command of language; नास्ति मे वाग्विभवः प्रशंसितुम्
[V.3;] रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन्
[R.1.9;] [Māl.1.26.] -विलासः (वाग्विलासः) graceful or elegant speech.
-विलासिन् m. m. (वाग्विलासिन्) pigeon, dove.
-विस्तरः (वाग्विस्तरः) prolixity.
-वीरः (वाग्वीरः) master of speech.
-व्ययः (वाग्व्ययः) waste of breath.
-व्यवहारः (वाग्व्यवहारः) verbal or oral discussion; प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्रं किमत्र वाग्व्यवहारेण
[M.1.] व्यापारः (वाग्व्यापारः) the manner of speaking.
the style or habit of speaking.
customary phraseology or mode of talking.
-शलाका (वाक्शलाका) injurious speech.
-शल्यम्(वाक्शल्यम्) = वाक्शलाका. -शस्त्रम् (वाक्शस्त्रम्) a curse; वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः
[Ms.11.33.] -संतक्षणम् sarcastic remarks; असारस्य वाक्संतक्षणैः ... अपवाहनम्
[Dk.2.2.] -संयमः (वाक्संयमः), -संवरः (वाक्संवरः) restraint or control of speech.
संगः (वाक्संगः) impeded or slow speech.
paralysis of speech.
-सिद्धम् (वाक्सिद्धम्) supernatural perfection of speech.
-स्तम्भः (वाक्स्तम्भः) ईशः (वागीशः) an orator, an eloquent man.
an epithet of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; वागीशाद्याः सुमनसः
[Nyāyamāla.] an epithet of Brahman; वागीशं (धातारं) वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे
[Ku.2.3.] the lunar mansion called Puṣya. (-शा) N. of Sarasvatī.
ईश्वरः (वागीश्वरः) an orator, eloquent man.
an epithet of Brahman. (-री) Sarasvatī, the goddess of speech.
-उत्तरम् (वागु- त्तरम्) end of speech.
-ऋषभः, (वागृषभः) 'eminent in speech', an eloquent or learned man.
-कलहः- (वाक्कलहः) a quarrel, strife.
-कीरः (वाक्कीरः) a wife's brother.
-केलिः, -ली (वाक्केलिः -ली) witty conversation.-गुदः (वाग्गुदः) a kind of bird;
[Ms.12.64.] -गुणः (वाग्गुणः) a merit or excellence of speech; (35 such merits are enumerated by Hemachandra).
-गुम्फः (pl.) artificial language.
-गुलिः, -गुलिकः (वाग्गुलिः &c.) the betel-bearer of a king &c.; cf. ताम्बूलकरङ्कवाहिन्.-चपल a. (-वाक्चपल) chattering, frivolous or inconsiderate in talk.
-चापल्यम् (वाक्चापल्यम्) idle or frivolous talk, chattering, gossiping.
-छलम् (वाक्छलम्) 'dishonesty in words', an evasive reply, a prevarication; एतावदेवास्ति मे वाक्छलम्
[Mu.2;] केनेदममृतं मे वाक्छलाद् वृष्टम्
[K.33.] -जालम् (वाग्जालम्) bombast, empty talk; अनिर्लोडितकार्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा
[Śi.2.27.] -जीवमः (वाग्जीवनः) a buffon;
[Kau.A.2.1.] डम्बरः (वाग्ड म्बरः) bombast.
eloquent language.
दण्डः (वाग्दण्डः) reproachful words, reprimand, reproof.
restraint of speech, control over words; cf. त्रिदण्ड
[Ms.12.1.] -दत्त (वाग्दत्त) a. a. promised, affianced, betrothed. (-त्ता) an affianced or betrothed virgin; Kull. on
[Ms.5.72.] -दरिद्र (वाग्दरिद्र) a. a. 'poor in words', i. e. speaking little.
-दलम् (वाग्दलम्) a lip.-दानम् (वाग्दानम्) betrothal;
[Ms.5.72] (Kull.).-दुष्ट a.
(वाग्दुष्ट) abusive, scurrilous, using abusive words;
[Ms.8.345.] using ungrammatical language.
(ष्टः) a defamer.
a Brāhmaṇa not invested with the sacred thread at the proper time of his life.
-देवता, -देवी (वाग्देवता, वाग्देवी) Sarasvatī, the goddess of speech; वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते
[S. D.1.] ˚कुलम् science, learning.
दोषः (वाग्दोषः) the utterance of a (disagreeable) sound; द्वीपिचर्मपरिच्छन्नो वाग्दोषाद् गर्दभो हतः H. B.
abuse, defamation.
an ungrammatical speech.-निबन्धन (वाग्निबन्धन) a. depending on words.
-निमि- त्तम् (वाङ्निमित्तम्) Prognostications; तच्चाकर्ण्य वाङ्- निमित्तज्ञः पितरि सुतरां जीविताशां शिथिलीचकार Hch.
[V.] -निश्चयः (वाङ्निश्चयः) affiance by word of month, marriage contract.
-निष्ठा (वाङ्निष्ठा) faithfulness (to one's word or promise).
-पटु a. a. (वाक्पटु) skilful in speech, eloquent.
-पति a. a. (वाक्पति) eloquent; oratorical.
(तिः) N. of Bṛihaspati (in this sense वाचसांपतिः is also used).
the constellation Puṣya.