हात

{ hāta }

कोंकणी (Konkani) WN

noun  वस्तू धरपाक आनी काम करपाक उपेग पडटा तें खांद्या पसून तळटा मेरेनचें आंग   Ex. भीमाच्या हातांनी खूब बळ आशिल्लें/ हात मनशाचे कुडीचो म्हत्वाचो भाग

HYPONYMY:

दावो हात

MERO COMPONENT OBJECT:

कोंपर हात

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm হাত

bd आखाय

ben বাহু

guj હાથ

hin हाथ

kan ಭುಜ

kas نٔر , بازوٗ

mal ബാഹു

mar हात

mni ꯈꯨꯠ

nep भुजा

ori ବାହୁ

pan ਬਾਂਹ

san बाहुः

tam கை

tel భుజం

urd بازو , ہاتھ , ہست

noun  मणगटा फुडलो भाग   Ex. ताचो हात माक्नांत चिड्डलो

HOLO COMPONENT OBJECT:

हात

MERO COMPONENT OBJECT:

बोटां तळट

ONTOLOGY:

शारीरिक वस्तु (Anatomical) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

बचकूल पंजो

Wordnet:

bd आखाय

hin हाथ

kas اَتھٕ

ori ପାପୁଲି

pan ਹੱਥ

san करः

urd کلائی , ہاتھ , پنجہ

noun  कोंपरा कडसून बचकुलाचे सुरवाती मेरेनचो भाग   Ex. अपघातांत ताचो उजवो हात मोडलो

HOLO COMPONENT OBJECT:

हात

MERO COMPONENT OBJECT:

हात

ONTOLOGY:

शारीरिक वस्तु (Anatomical) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

हस्त

Wordnet:

asm হাত

kan ಕೈ

kas اَتھٕ

san करः

urd ہاتھ , دست

noun  खंयचेय सुवातेर वा गजाली मेरेन पावपाची तांक वा शक्त   Ex. हें काम म्हज्या हाता भायलें / ताचे हात प्रधानमंत्र्या मेरेन आसात

ONTOLOGY:

गुण (Quality) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

bd सौहानाय

kas واتنِیار , سٕکوپ

mar आवाका

mni ꯇꯧꯕ꯭ꯉꯝꯕ

pan ਪੁੰਚ

urd پہنچ , رسائی , اثر ورسوخ

noun  कोपरा पसून बोटांच्या पोंतां मेरेन घेतिल्लें माप   Ex. हो कपडो दोन हात लांबायेचो आसा

ONTOLOGY:

माप (Measurement) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

bd हाथ

ben হাত

kan ಕೈ

kas اوٚڑ گَز بالِشت

mal കൈ

mni ꯈꯨꯗꯨꯞ

nep हात

san हस्त

tel చెయ్యి

urd ہاتھ , ہست , دست

noun  दंडाक धांपपाचो कपड्याचो भाग   Ex. ताच्या कुर्ताचे हात पिजले

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm আস্তিন

bd गस्ला आखाय

ben আস্তিন

guj બાંય

hin आस्तीन

kan ತೋಳಿನ ಭಾಗ

kas نوٚر

mal കുപ്പായക്കൈ

mar बाही

mni ꯐꯨꯔꯤꯠꯀꯤ꯭ꯄꯥꯝꯕꯣꯝ

nep बाहुलो

ori ଆସ୍ତୀନ

pan ਬਾਂਹ

san पिप्पलम्

tam சட்டையின்கைப்பகுதி

tel చోకాచేయి

urd آستین , بانہہ

noun  हातांनी खेळटात त्या खेळांत दर खेळगड्याची खेळपाची पाळी   Ex. आतां कोणाचो हात?

ONTOLOGY:

भौतिक अवस्था (physical State) ➜ अवस्था (State) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

tel చేయి

urd ہاتھ , باری

noun  इस्पिकाच्या खेळांत एकेच फावटी मारील्लीं पानां जी खेळ्ळ्या उपरांत भायर दवरतात   Ex. म्हजे सात हात जाले

MERO MEMBER COLLECTION:

इस्पिको

ONTOLOGY:

समूह (Group) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

guj સાતહાથ

urd ہاتھ

noun  अधिकार, अधिकाराचो वाठार वा देखरेख   Ex. प्रतिवादीचें भाग्य न्याय समितीच्या हातांत आसा

ONTOLOGY:

गुण (Quality) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

A dictionary, Marathi and English

by marriage; to add unto one's self a wife. रिकाम्या हातानें With empty hand; i. e. without the necessary or proper means, materials, instruments, apparatus &c. ह्याचा हात कोण धरीसा आहे Who is there to excel or to match him? who has ability to arrest his hand? who can say, What doest thou? ह्या हाताचें ह्या हातास कळूं न देणें Not to let the left hand know what the right hand doeth. ह्या हाताचें ह्या हातावर Phrase used in affirming that evil deeds soon and surely meet their recompense.

Aryabhushan School Dictionary

 m  A hand; an arm. Side. Possession. Skill or power of performance. A helpmate. An application of the hand.
हात आटोपणें   Draw in the hand.
हात ओढविणें   Strike out the hand as to catch hold of.
हात ओला तर मैत्र भला, नाहीं तर पडला अबोला   Our friend is friendly, while our hand is full.
हात करणें   Beat.
हात कापून देणें   Bind one's self under a written engagement.
हात गुंतणें   Have one's hands tied.
हात घालणें   Lay or put hand to; lay hand upon.
हात चालणें   Have power, prevalence, &c.; be able.
हात चेपणें   Squeeze a bride into the hands of.
हात जोडणें   Fold the palms together (in supplication).
हात झाडणें   Reject utterly.
हात टाकणें   with वर Lay hands upon, i.e. beat or strike.
हात टेकणें   Become or be old and infirm.
हात तोडणें   Pass a bond or written engagement.
हात दाखविणें   Punish so as to impress; show one's hand to a chiromancer.
हात दाबणें   Bribe.
हात देणें   Lend a helping hand to.
हात धरुन जाणें   Flee to the arms and protection of.
हात धुवून पाठीस लागणें   Pursue with determined and deadly purpose.
हात नाचविणें   Move about the hand (before the face of) in jeering, defying, &c.
हातपाय   Arms and legs.
हातपाय गाळणें   Lose flesh and substance of limbs.
हातपाय गाळणें   Lose courage; lose strength of limbs.
हातपाय गुंडाळणें   Draw up in the last agonies; deprive of all power of action.
हातपाय चोळणें   Make demonstrations of purposed vengeance or injury against; vent curses and imprecations (upon the head of).
हातपाय झाडणें   Kick and toss (as in the agonies of death); make vehement and unavailing efforts.
हातपाय ताणणें   Stretch one's limbs.
हातपाय पसरणें   Extend or enlarge itself beyond the computed or customary limits.
हातपाय पाखडणें   Fling and kick about (as in death or in a passion).
हातपाय तुटणें   Get fledged.
हातपाय मोडणें   Break the power of; stop or prevent.
हातपाय मोडून येणें   Have the prostration premonitory of fever.
हातपाय हालविणें   Begin to work, move.
हातबोट लावणें   Lend a helping hand.
हात मारणें   Lay rapacious hands upon.
हात मोडणें   Be reduced to helplessness; refuse a gift offered.
हात राखणें   Restrain the hand.
हात राखून   Sparingly.
हात लावणें   Touch, come to, &c, in order to execute or assist.
हात वळणें   Be skilful in or at through practice.
हाताखाली घालणें   Put or take under rule or governance; put or take into care and keeping.
हातांत कंकण बांधणें   with विषयीं Set up pretensions, make profession of.
हातातोंडास येणें   Approach to the state of readiness for the enjoyment, use, or advantage of.
हातापायांचा चौरंग होणें   Be bowed into four-have one's body limbs contracted through rheumatism or cramp.
हातां पायां पडणें   Fall (as in supplication) at the feet of.
हातावर तुरी देणें   Run away from openly.
हातावर मिळविणें   Live from hand to mouth.
हातावर हात देऊन, -मारुन पळणें-जाणें   Run away from before one's eyes.
हातावर हात मारणें-देणें   Clap hand upon hand (in agreeing to some bargain or proposal).
हातीं धरणें   Take under protection or into patronage.
हातींपायीं उतरणें-मोकळें होणें,-सुटणें   Be delivered and be altogether out of danger.
हातींपायीं पडणें-लागणें   Be very suppliant, submissive, or humbly importunate into or with.
हातींपायीं येणें   Be felt as having occasioned heaviness and langourfood eaten.
हातीं भोपळा घेणें   Set up the trade of beggary.
हातीं मेटीं   Upon hands and knees; idlingly.
ह्या हाताचें ह्या हातास कळूं न देणें   Not to let left hand know what the right hand doth.
दोहों हातांचे चार हात करणें   Add unto one's self a wife.
रिकाम्या हातानें   With empty hand, i.e., without the necessary or proper means, materials, instruments, &c.
हातचें सोडून पळत्याच्या पाठीस लागणें   A bird in the hand is worth two in the bush.
हातच्या कांकणास आरसा कशाला   We do not want a candle to see the sun.

मराठी (Marathi) WN

noun  मनुष्याच्या शरीरातील खांद्यापासून पंजापर्यंतचा भाग   Ex. रावणाला दहा तोंडे आणि वीस हात होते असे म्हणतात.

HYPONYMY:

डावा हात

MERO COMPONENT OBJECT:

कोपर हात

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

भुज बाहू हस्त कर

Wordnet:

asm হাত

bd आखाय

ben বাহু

guj હાથ

hin हाथ

kan ಭುಜ

kas نٔر , بازوٗ

kok हात

mal ബാഹു

mni ꯈꯨꯠ

nep भुजा

ori ବାହୁ

pan ਬਾਂਹ

san बाहुः

tam கை

tel భుజం

urd بازو , ہاتھ , ہست

noun  कोपरापासून मधल्या बोटाच्या टोकापर्यंतची लांबी किंवा चोवीस अंगुळांचे परिमाण   Ex. ह्या कापडाची लांबी दोन हात आहे.

ONTOLOGY:

माप (Measurement) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

हस्त

Wordnet:

bd हाथ

ben হাত

kan ಕೈ

kas اوٚڑ گَز بالِشت

mal കൈ

mni ꯈꯨꯗꯨꯞ

nep हात

san हस्त

tel చెయ్యి

urd ہاتھ , ہست , دست

noun  पत्त्यांच्या खेळात, प्रत्येक खेळीत एखाद्या खेळाडूला मिळणारा पत्यांचा समूह   Ex. माझे सात हात झाले.

MERO MEMBER COLLECTION:

पत्ते

ONTOLOGY:

समूह (Group) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

डाव

Wordnet:

guj સાતહાથ

urd ہاتھ

noun  कोपरापासून मधल्या बोटाच्या टोकापर्यंतचा भाग   Ex. अपघातात त्याचा उजवा हात मोडला.

HOLO COMPONENT OBJECT:

हात

MERO COMPONENT OBJECT:

हात

ONTOLOGY:

शारीरिक वस्तु (Anatomical) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm হাত

kan ಕೈ

kas اَتھٕ

kok हात

san करः

urd ہاتھ , دست

noun  सोंगट्या, पत्ते इत्यादी खेळातीस खेळण्याची पाळी   Ex. अजून आमच्याचील एक हात खेळायचा आहे.

ONTOLOGY:

भौतिक अवस्था (physical State) ➜ अवस्था (State) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

tel చేయి

urd ہاتھ , باری

noun  तळहात व मळहात मिळून झालेला मनगटापुढचा भाग   Ex. त्याचा हात मशीनी खाली आला.

HOLO COMPONENT OBJECT:

हात

MERO COMPONENT OBJECT:

बोट तळहात

ONTOLOGY:

शारीरिक वस्तु (Anatomical) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

कर हस्त

Wordnet:

bd आखाय

hin हाथ

kas اَتھٕ

kok हात

ori ପାପୁଲି

pan ਹੱਥ

san करः

urd کلائی , ہاتھ , پنجہ

noun  तलवार चालवण्याची तर्‍हा   Ex. तलवारीचे बत्तीस हात असतात.

HYPONYMY:

आविद्ध

ONTOLOGY:

() ➜ कला (Art) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

kas تلوار چَلاونُک طریٖقہٕٕ

mal വാള്‍പയറ്റ് മുറ

san असिमार्गाः

tam வகை

noun  एखाद्या कामात योगदान देणारा व्यक्ती   Ex. त्याच्या मदतीसाठी कित्येक हात पुढे आले.

ONTOLOGY:

व्यक्ति (Person) ➜ स्तनपायी (Mammal) ➜ जन्तु (Fauna) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

san अंशदाता

noun  अधिकार, अधिकारक्षेत्र किंवा देखरेख   Ex. प्रतिवादीचे नशिब पंचाच्या हातात आहे.

ONTOLOGY:

गुण (Quality) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

See : तळहात, वळण, सहभाग

महाराष्ट्र शब्दकोश

 पु. 

1. हस्त ; बाहु ; खांद्यापासून बोटांपर्यंत शरीराचा भाग . कोपरापासून बोटांपर्यंतचा भाग .
   
2. कोपरापासून मधल्याबोटाच्या टोकापर्यंतचें माप . हा पंचा साडेचार हात भरला .
   
3. उजवी किंवा डावी बाजू . तरफ . आमचें घर वाडयाचे उजव्या हातास आहे .
   
4. ताबा ; आटोका ; अधिकार ; खातें . तुझें काम करणें माझ्या हातीं नाहीं . ( कारक विभक्तींत प्रयोग ).
   
5. स्वतः व्यक्तिगत मनुष्य . अपराधावांचून शिवी देणें हें माझ्या हातानें घडणार नाहीं .
   
6. स्वामित्व ; कबजा ; मालकी ; ताबा . सांप्रत माझ्या हातीं पैसा नाहीं .
   
7. हातानें वाजविण्याच्या वाद्यावर मारलेली हाताची थाप .
   
8. डाव ; खेळ ( काठी , लाठी , पट्टा इ० शस्त्रांचा ). पट्टयाचे दोन हात करून दाखव .
   
9. कर्तृत्वशक्ति ; अंग ; हस्तकौशल्य ( एखाद्या विषयांतील , कलेंतील ). त्याचा चित्र काढण्याचा हात चांगला आहे .
   
10. कुलुपाची किल्ली ; चावी . कुलपाचा हात इकडे दे बघूं .
    
11. सोंगटया , पत्ते इ० खेळांतील डाव , खेळण्याची पाळी , खेळ ; खेळणारा गडी . अजून आमच्यांतील एक हात खेळावयाचा आहे .
    
12. हस्तक ; मदतनीस ; साहाय्यक ; हाताखालचा मनुष्य .
    
13. ज्यावर दंड , जोर काडावयाचे तो लांकडी , दगडी ठोकळा ; हत्ती
    
14. ( रंग देणें , सारवणें इ० कामीं ) वरून हात फिरविणें ; हातानें दिलेला थर , लेप .
15. ठोंसा ; तडाखा ; हस्तक्रिया ( भिन्नभिन्न प्रसंगीं त्या त्या अर्थांनीं ).
    
16. ( तेली - घाणा ) कातरीस जोडलेला वांकडा लाकडी तुकडा .
    
17. हात टेकावयासाठीं , हातानें धरावयाचा कोणताहि पदार्थाचा भाग . खुर्चीचे - रहाटाचे - हात .
    
18. हाताच्या आकाराची कोणतीहि वस्तु .
    
19. ( सोनारी ) हातांतील दागिना सैल करण्याचें एक हत्यार .
    
20. ( नृत्य ) दोन हातांनीं मिळून करावयाचे अभिनयाचे प्रकार . हे ४० प्रकारचे आहेत .
    
21. ( शिंपी ) कापड मोजण्याचें बारा तसूंचें एक माप ; गज .
    
22. पान्हा ( नटबोलट फिरविण्याचा ). [ सं . हस्त ; प्रा . हत्थ ; हिं . गु . हाथ ; बं . हात ; आर्मे . जि . हय , अथ ; पॅलेस्टाईनजि . हस्त ; पोर्तुजि . बस्त ]
    म्ह०
    
    1. हात ओला तर मैत्र भला - नाहींतर पडला अबोला - जोपर्यंत माणूस दुसर्‍यास देत असतो तोंपर्यंत त्याच्याशीं सगळे मित्रत्वानें वागतात.
       
    2. हात घशांत घातला तरी कोरडाच = कितीहि मदत केली तरी बेइमान राहणारा .
       
    3. हातपाय रोडया , पोट लोडया ; हातपाय काडया , पोट ढेर्‍या = पोटाचा तटतटीतपणा व अवयवांचा रोडकेपणा .
       
    4. हात फिरे तेथें लक्ष्मी फिरे , तोंड फिरे तेथें अवदसा फिरे = उद्योगी माणसाचा हात श्रीमंती आणतो तर नुसत्या बडबडयाच्या हातून कांहींच होत नाहीं उलट दारिद्रय येतें .
       
    5. आपला हात जगन्नाथ ( जगन्नाथपुरीस आपल्या हातानें वाटेल तेवढा प्रसाद घेतां येतो त्यावरून ) वाटेल तेवढें व तसें घेणें ; प्राचुर्य .
       
    6. हातचें सोडून पळत्याचे पाठीस लागूं नये = जें खात्रीनें आपलें आहे ( आपणांस मिळावयाचेंच आहे ) तें सोडून जे अनिश्चित आहे तें मिलविण्याच्या नादीं लागूं नये .
       
    7. हातच्या कांकणास आरसा कशाला ? ( हातांतील कांकण डोळयानें दिसण्यासारखें आहे , आरसा आणणें वेडेपणा )= जी गोष्ट उघड सिध्द आहे ती दाखविण्यास पुराव्याची जरूरी नाहीं .
       
    8. हातपाय र्‍हावलें काम करूं वायले = नाइलाज होणें .
       
    9. हातपाय लुले तोंड चुरचुरां चाले = अशक्त पण तोंडाळ , मुजोर माणूस .
       
    10. हातभर लांकूड नऊ हात ढलपी = अतिशयोक्ति करणें .
        
    11. हातांत नाहीं अडका बाजारांत चालला धडका = जवळ कवडी नाहीं पण डौल बादशहाचा . ( वाप्र . )

 स्त्री. संवय ; खोड . तरुणपणाची ऐट आणण्याची विलक्षण हात होती . - महाराष्ट्रशारदा , नोव्हेंबर १९३६ .
०आंखडणें   देण्यासाठीं पुढें केलेली वस्तु एकदम मागें घेणें ; देण्याचें प्रमाण कमी करणें , बंद करणें .
०आटोपणें   मारणें इ० हातांनीं करावयाची कोणतीहि क्रिया बंद करणें .
०आवरणें   १ हात आटपणें . २ कोणत्याहि कृत्यापासून परावृत्त होणें . ऐकेल वचन माझें आवरिल द्वेषिकाळ हात रणीं । - मोकर्ण ४६ . ४४ .
०इचकणें   ( व . ) हात मोडणें .
०उगारणें   उचलणें - ( एखाद्यास ) मारावयास प्रवृत्त होणें .
०उचलणें   १ स्वयंस्फूर्तीनें , आपण होऊन बक्षीस देणें . २ हातीं घेणें ( काम , धंदा ).
०ओढविणें   १ घेण्यासाठीं झांप टाकणें . २ विटंबना , करण्यासाठी तुच्छता दर्शविण्यासाठीं तोंडापुढें हात करणें .
०ओंवाळणें   तुच्छता दर्शविणें .
०करणें   १ लाठी मारणें ; शस्त्राचा वार करणें . हात टाकणें . स्त्रीचे अंगावर हात करूं नये . २ पट्टा , बोथाटी वगैरेचे डाव करणें ; फिरविणें . ३ वादविवाद , युध्द करणें .
०कापून   देणें गुंतणें - लेखी करारकरून स्वतःस बांधून देणें .
०खंडा   एखादें कार्य ( हुन्नर ) हमखास पार पाडण्याचें कौशल्य , पटाईतपणा अंगीं असणें .
असणें   एखादें कार्य ( हुन्नर ) हमखास पार पाडण्याचें कौशल्य , पटाईतपणा अंगीं असणें .
०गहाण   उजवा हात देवास वाहून कोणत्याहि कामीं त्याचा उपयोग करावयाचा नाहीं असा नवस करणें . २ कोणत्याही कामास हात न लावणें .
ठेवणें   उजवा हात देवास वाहून कोणत्याहि कामीं त्याचा उपयोग करावयाचा नाहीं असा नवस करणें . २ कोणत्याही कामास हात न लावणें .
०घालणें   १ ( एखादें काम ) पत्करणें ; करावयास घेणें . २ एखादी वस्तु घेणें , धरणें , शोधणें यासाठीं हात पुढें करणें . मग विभु वसनासी त्याचिया हात घाली । - आनंदतनय . ३ ( एखाद्या कामांत , व्यवहांरांत ) ढवळाढवळ करणें . आंत पडणें .
०घेणें   ( पत्त्यांचा खेळ ) हुकूम मारून अगर भारी पान मारून दस्त करून घेणें .
०चढणें   प्राप्त होणें . अनुताप चढलिया हात । क्षणार्ध करी विरक्त । - एभा २६ . २० . हाताचा आंवळा , हाताचा मळ , हातचें कांकण - उघडउघड गोष्ट ; सत्य .
०चा   अत्यंत सोपें कृत्य ; हात धुण्यासारखें सोपें काम ; अंगचा मळ .
मळ   अत्यंत सोपें कृत्य ; हात धुण्यासारखें सोपें काम ; अंगचा मळ .
०चालणें   

1. हातांत सत्ता , सामर्थ्य , संपत्ति असणें , मिळविणें , मिळणें .
   
2. एखादी गोष्ट करतां येणें . काशिद्यावर माझा हात चालत नाहीं .

०चालविणें   हत्यार चालविणें ( संरक्षणार्थ ). न्यायाच्या अभावीं ज्याला त्याला हात चालवावेसें वाटणें रास्तच होईल . - टि १ . २२ .
०चेपणें   लांचाचे पैसे मुकाटयानें एखाद्याचे हातांत देणें .
०चोळणें   फार राग आला असतां तळहात एकमेकांवर घासणें ; कुंठितगति होऊन स्वस्थ बसावें लागणें . शल्य सुयोधन वाक्यें कोपे चोळी करें करा ... । - मोकर्ण २१ . १३ .
०जोडणें   

1. नमस्कार , प्रार्थना , विनंति करणें .
   
2. शरण जाणें , येणें . अपराध फार केले परि आतां हात जोडिले स्वामी ! । - मोआर्यकेका.
   
3. नको असलेंला पदार्थ हात जोडून आर्जवानें दूर सारणें ; अव्हेरणें . दानश्री त्याहुनि बहु दुग्धासहि हात जोडितो मीन । - मोबृहद्द ८ .

०झाडणें   १ झिडकारणें ; नापसंत ठरविणें . २ निराशेनें सोडून देणें . ३ एखादें काम उरकून मोकळें होणें .
०टाकणें   १ पोहतांना पाण्यावर हात मारणें . २ ( एखाद्यावर ) प्रहार करणें ; मारणें . बायकोमाणसाच्या अंगावर हात टाकणें तुम्हाला शोभत नाहीं .
०टेकणें   १ काम करण्यास असमर्थ असल्यानें पराभव पावल्याचें कबूल करणें . २ म्हातारपणानें अशक्त होणें . ३ दमणें ; थकणें ; टेकीस येणें .
०तोडणें   स्वतःच्या लेखानें आपणांस बांधून घेणें .
०थावरणें   हात आवरणें ; आटोपणें . यावरूनि हातरणीं । - मोस्त्री ६ . ५१ .
०दाखविणें   दावणें - १ हस्तसामुद्रिक जाणण्यासाठीं जोशापुढें तळहात करणें . २ अहितकारक परिणाम करणें . ३ स्वतःची शक्ति , सामर्थ्य दाखविणें . शकादि देव असते तरि त्यांसहि दावितोंचि हात रणीं । - मोभीष्म ३ . ४ . ४ नाडीपरीक्षा करण्यासाठीं वैद्यापुढें हात करणें . ५ हातानें एखादी वस्तु दर्शविणें . ६ बडवून काढणें ; पारिपत्त्य करणें ; सूड घेणें ; उट्टें काढणें . म्ह० हात दावून अवलक्षण चिंतणें , करणें .
०दाबणें   लांच देणें . त्यानें आपल्यास मदत करावी म्हणून त्याचे हात दाबावे असें एकदां मनांत येतें . - विवि १० . ९ . २१० .
०देणें   १ मदत करणें ; तारणें . घडतां अधःपतन मज पुण्यें देतिल न हात परिणामीं । - मोआदि १९ . ३२ . २ चोरणें ; उचलेगिरी करणें . ३ खाद्यपदार्थावर ताव मारणें . ४ ( बायकी , छप्पापाणी ) छप्पू घातलेल्या मुलीस इतर मुलीनीं ( तिनें उठावें म्हणून ) हस्तस्पर्श करणें . २ लांच देणें .
०धरून   विवाहित स्त्रीनें एखाद्या परपुरुषाबरोबर पळून जाणें ; जाराबरोबर निघून जाणें .
जाणें   विवाहित स्त्रीनें एखाद्या परपुरुषाबरोबर पळून जाणें ; जाराबरोबर निघून जाणें .
०धुणें   ( ल . ) एखाद्या कामांतून आपलें अंग काढून घेणें .
०धुवून   लागणें - एखाद्याचा नाश करण्याविषयीं हट्टानें प्रवृत्त होणें ; चिकाटी धरून एखाद्याचा पाठलाग करणें .
पाठीस   लागणें - एखाद्याचा नाश करण्याविषयीं हट्टानें प्रवृत्त होणें ; चिकाटी धरून एखाद्याचा पाठलाग करणें .
०न   ( व . ) विटाळशी होणें ; गुंत येणें .
बनणें   ( व . ) विटाळशी होणें ; गुंत येणें .
०नाचविणें   चेष्टा करण्यासाठीं दुसर्‍याचे तोंडापुढें हातावारे करणें . हात ओवाळणें पहा .
०पडणें   १ एखादें काम अनेकांनीं लागून संपविणें ; एखादा खाद्यपदार्थ अनेकांनीं एकसमयावच्छेनेंकरून फन्ना करणें . २ ( ना . ) जिवंतपणी भेट नाहीं पण दहनापूर्वी तरीं प्रेताचें दर्शन होणें .
०पसरणें   भीक मागणें .
०पाय   १ अवयव आंखडणें ; विव्हल होणें . २ एखाद्यास प्रतिबंध , अडचण करणें .
खोडणें   १ अवयव आंखडणें ; विव्हल होणें . २ एखाद्यास प्रतिबंध , अडचण करणें .
०पाय   , पाय गाळणें - १ अशक्त होणें ; रोडावणें . २ खचून जाणें ; नाउमेद होणें ; गलितधैर्य होणें .
गळणें   , पाय गाळणें - १ अशक्त होणें ; रोडावणें . २ खचून जाणें ; नाउमेद होणें ; गलितधैर्य होणें .
०पाय   १ अंतकाळच्या वेदनांनीं हातपाय आंखडणें ; क्रियाशक्ति रहित होणें . २ हरकत , अडथळा करणें .
गुंडाळणें   १ अंतकाळच्या वेदनांनीं हातपाय आंखडणें ; क्रियाशक्ति रहित होणें . २ हरकत , अडथळा करणें .
०पाय   १ सूड घेण्याची प्रतिज्ञा करणें ; चरफडणें . २ रागानें तरफडणें ; शिव्याशाप देणें .
चोळणें   १ सूड घेण्याची प्रतिज्ञा करणें ; चरफडणें . २ रागानें तरफडणें ; शिव्याशाप देणें .
०पाय   १ हातपाय गुंडाळणें अर्थ १ पहा . २ सुटकेसाठीं हातापायांचा उपयोग करणें . ३ धडपड करणें ; चरफडणें .
झाडणें   १ हातपाय गुंडाळणें अर्थ १ पहा . २ सुटकेसाठीं हातापायांचा उपयोग करणें . ३ धडपड करणें ; चरफडणें .
०पाय   सुखानें , निष्काळजीपणानें हातपाय पसरून पडणें .
ताणणें   सुखानें , निष्काळजीपणानें हातपाय पसरून पडणें .
०पाय   ( गो . ) आटापिटा करणें .
धोडावप   ( गो . ) आटापिटा करणें .
०पाय   १ हातपाय गुंडाळणें अर्थ १ पहा . २ मर्यादेच्या आटोक्याच्या बाहेर जाणें ; जास्त जास्त व्याप वाढविणें ; पसारा वाढविणें . म्ह० भटाला दिली ओसरी , भट हातपाय पसरी . ३ काम होत नसल्यास सबबी सांगणें ; कामांत आळस करणें ( काम करीन असें वचन दिलें असतां ). ४ मागणी वाढत जाणें , अधिकाधिक आक्रमण करणें .
पसरणें   १ हातपाय गुंडाळणें अर्थ १ पहा . २ मर्यादेच्या आटोक्याच्या बाहेर जाणें ; जास्त जास्त व्याप वाढविणें ; पसारा वाढविणें . म्ह० भटाला दिली ओसरी , भट हातपाय पसरी . ३ काम होत नसल्यास सबबी सांगणें ; कामांत आळस करणें ( काम करीन असें वचन दिलें असतां ). ४ मागणी वाढत जाणें , अधिकाधिक आक्रमण करणें .
०पाय   अंतकाळच्या वेदनेनें , फार संतापानें हातपाय झाडणें .
पाखडणें   अंतकाळच्या वेदनेनें , फार संतापानें हातपाय झाडणें .
०पाय   बसणें , पाय पोटाळून बसणें - आळशासारखेम बसणें ; जेठा मारून बसणें .
पांघरून   बसणें , पाय पोटाळून बसणें - आळशासारखेम बसणें ; जेठा मारून बसणें .
०पाय   १ उधळपट्टी सुरू होणें ; संपत्तीला ( जाण्यास ) पंख फुटणें . दौलतीला अलीकडे हातपाय फुटुं लागले आहेत . ३ लुच्चेगिर्‍या करण्यांत तरबेज होणें . २ थंडीनें हातपायास भेगा पडणें .
फुटणें   १ उधळपट्टी सुरू होणें ; संपत्तीला ( जाण्यास ) पंख फुटणें . दौलतीला अलीकडे हातपाय फुटुं लागले आहेत . ३ लुच्चेगिर्‍या करण्यांत तरबेज होणें . २ थंडीनें हातपायास भेगा पडणें .
०पाय   , पाय लावणें , पाय फुटणें , पाय लागणें - १ मूळ गोष्टींत , अंदाजांत भर घालणें ; वाढविणें . २ नटविणें ; थटविणें ; अलंकृत करणें . ३ मागून वाढविणें ( काम , दर , खर्च इ० ). ४ लबाडया इ० नीं सजवून उजळून दाखविणें .
फोडणें   , पाय लावणें , पाय फुटणें , पाय लागणें - १ मूळ गोष्टींत , अंदाजांत भर घालणें ; वाढविणें . २ नटविणें ; थटविणें ; अलंकृत करणें . ३ मागून वाढविणें ( काम , दर , खर्च इ० ). ४ लबाडया इ० नीं सजवून उजळून दाखविणें .
०पाय   करणें - फेरफटका करून हातपाय सैल , हलके करणें ; फिरणें ; सहल करणें .
मोकळे   करणें - फेरफटका करून हातपाय सैल , हलके करणें ; फिरणें ; सहल करणें .
०पाय   , पाय मोडून येणें , पाय टाकणें - १ तापापूर्वी अंग मोडून येणें ; निरंगळी येणें . २ बलहीन , निःसत्त्व करून टाकणें ; हरकत घेणें .
मोडणें   , पाय मोडून येणें , पाय टाकणें - १ तापापूर्वी अंग मोडून येणें ; निरंगळी येणें . २ बलहीन , निःसत्त्व करून टाकणें ; हरकत घेणें .
०पाय   अंतकळच्या वेदनांनीं हातपाय ताणणें , ताठ होणें .
सोडणें   अंतकळच्या वेदनांनीं हातपाय ताणणें , ताठ होणें .
०पाय   उद्योग , परिश्रम , कष्ट इ० करणें ; स्वस्थ न बसणें .
हालविणें   उद्योग , परिश्रम , कष्ट इ० करणें ; स्वस्थ न बसणें .
०पोचणें   कृतकृत्य होणें ( ढुंगणाला हात पोंचणें असा मूळ प्रयोग ).
०फाटणें   रुची वाढणें . जेथें जिव्हेचा हातु फाटे । - ज्ञा १८ . २४९ .
०फिरणें   लक्ष जाणें ; व्यवस्थित ठेवण्याची काळजी घेणें ; साफसफाई करणें .
०फिरविणें   १ लहान मुलास प्रमानें कुरवाळणें . प्रेमें मजवरुनि हात फिरवूनी । - मोउद्योग १३ . १८३ . २ पुन्हां उजळणी , उजळा देणें .
०बसणें   १ एकसारखें लिहीत , वाचीत इ० राहणें . २ अक्षरांचें वळण बसणें ; तें पक्कें होणें . ३ एखादें काम उत्तम प्रकारें करतां येणें ; मनांत ठसणें ; विशिष्ट क्रिया करण्याची सफाई हातास प्राप्त होणें .
०बांधणें   १ मर्यादा घालणें ; स्वैर होऊं न देणें . २ अडथळा आणणें .
०बोट   , भार - मदत करणें .
लावणें   , भार - मदत करणें .
०भिजणें   १ दक्षणा देणें ; ( गो . ) हात भिजविणें . २ लांच देणें ; हात ओले करणें .
०मारणें   १ बळकाविणें ( पैसा इ० ) देणें . २ अधाशीपणानें खाणें ; ताव मारणें . ३ एखाद्या वस्तूवर विविध क्रिया करणें .
०मिठ्ठीला   ( माण . ) हाताहातीं होईपर्यंत भांडणें .
येणें   ( माण . ) हाताहातीं होईपर्यंत भांडणें .
०मिळवणें   १ घाव घालणें . तस्करानें जलदीकरून हात मिळविला जाऊन । - ऐपो ३९० . २ ( कुस्ती ) सलामी घेणें .
०मोडणें   १ असहाय्य , मित्रहीन होणें . २ मिळत असलेली देणगी , बक्षीस नाकारणें .
०राखणें   कुचराई करणें .
०राखून   करणें - काटकसरीनें खर्च करणें .
खर्च   करणें - काटकसरीनें खर्च करणें .
०लागा   ( गो . ) विटाळशी होणें .
ना   ( गो . ) विटाळशी होणें .
०लावणें   मदत करणें . - वसणें - क्रि . हस्तगत होणें . ते ज्ञाननिष्ठा जेथें हातवसे । - ज्ञा १८ . १२४८ ; - भाए २४० .
०वहाणें   १ हत्यार चालविणें . परि परमप्रिय अर्जुन त्यावरि याचा न हात वाहेल । - मोउद्योग १२ . ५४ . २ प्रवृत्त होणें ; कार्य करणें .
०वळणें   १ सराव , परिपाठ इ० नें हातास सफाई येणें . २ ( एखाद्या गोष्टीस , कृत्यास ) प्रवृत्त होणें .
०सैल   सढळपणें खर्च करणें .
सोडणें   सढळपणें खर्च करणें .
०सोडणें   १ पूर्वीप्रमाणें कृपा , लोभ न करणें . २ संगति , ओळख सोडणें .
०हातांत   लग्न लावणें . एखाद्या तरुणीचा हात माझ्या हातांत दे . - भा ४९ .
देणें   लग्न लावणें . एखाद्या तरुणीचा हात माझ्या हातांत दे . - भा ४९ .
०हालवीत   काम न होतां रिकामें परत येणें . हातणें - क्रि . सारवणें . हाताखालीं घालणें - देखरेखीखालीं , अंमलाखालीं , कबज्यांत , ताब्यांत घेणें . हातां चढणें - प्राप्त होणें . जरी चिंतामणी हातां चढे । - ज्ञा ३ . २३ ; - एभा १० . २८२ . हाताचें पायावर लोटणें - आजची अडचण उद्यांवर ढकलणें ; आजचें संकट लांबणीवर टाकणें . हाताचे लाडू होणें - खरजेनें हाताच्या मुठी वळणें , त्या न उघडणें . हाताच्या धारणेनें घेणें - मारणें ; बुकलणें . हातांत कंकण बांधणें - एखाद्या गोष्टीची प्रतिज्ञा करणें ; चंग बांधणें ( यजमानानें यज्ञ करावयाच्या पूर्वी हातांत दीक्षासूत्र बांधण्याच्या चालीवरून ). हातांत हात घालणें - १ लांच देणें . २ मैत्रीच्या भावानें वागणें , प्रेम करणें . ३ विवाहसंबंध घडवून आणणें . ४ विवाहित स्त्रीनें परपुरुषाशीं संबंध ठेवणें ; निघून जाणें . २ एखाद्या कार्यास घाईनें आरंभ होणें . ३ बोंब मारणें . हातातोंडास - १ तारुण्यावस्था प्राप्त होणें ( लग्न झालेली स्त्री , तरुण मुलगा इ० ). २ फल देण्याच्या स्थितीस येणें . हातापायांचा चौरंग होणें - पेटके वगैरेमुळें हातपाय आंखडणें . हातापायांचे डगळे होणें , हातापायांचे डगळे पडणें , हातापायांचे डगळे मोडणें - अशक्तपणानें अंगास कंप सुटणें ; अंग शिथिल होणें . हातापायांचे ढीग पडणें , हातापायांचे ढीग होणें - भीतीनें , आजारानें अशक्त असहाय्य होणें . हातापायांच्या फुंकण्या होणें - अशक्तता , निर्बलता येणें . हातापायां पडणें , हातींपायां पडणें , हातापायीं पडणें , हातींपायीं पडणें - गयावया करणें ; प्रार्थना करणें . २ शरण जाणें ; नम्र होणें ; दया याचिणें . हाताबोटावर , हातावर - आतां होईल , घटकाभर्‍यानें होईल अशा स्थितीस येणें ; हस्तगत कबज्यांत , साध्य होण्याच्या अगदी बेतांत असणें . हाताला चढणें - प्राप्त होणें . संसार कशाचा जरि न हाताला चढली । - राला ११२ . हाताला येईल तें - जें कांहीं हातांत सांपडेल तें ; ज्याचेवर हात पडेल तें . हाताला लागणें - गमावलेल्या , फुकट गेलेल्या , नासलेल्या , बिघदलेल्या वस्तूंतून अल्प अंश मिळणें . कापडांत पैसे घालूं नका , त्यांतून हाताला कांहीं सुध्दां लागणार नाहीं . हाताला वंगण लावणें - लांच देणें . - राको १३३७ . हाताला हात लावणें - १ पति पुण्याहवाचनादि धर्मसंस्कारास बसला म्हणजे पत्नीनें त्याच्या हातास नुसता हात लावणें ( म्हणजे तिलाहि त्याचें फळ मिळतें ). २ स्वतःकांहीं न करतां दुसर्‍यानें केलेल्या कामाच्या फळांत वांटेकरी होणें ; दुसर्‍याच्या कार्याला अनुमति देणें . हातावर असणें - पूर्णपणें साध्य पैसे उसनें आणणें , काढणें , घेणें . हातावर तुरी देणें , हातावर तुरी देऊन पळून जाणें , हातावर हात देऊन पळून जाणें , हातावर हात मारून पळणें - फसविणें ; डोळयादेखत फसवून पळून जाणें ; देखत देखत भुलविणें . सुभद्रा काबीज करण्यासाठीं श्रीकृष्ण परमात्म्याच्या मदतीनें बलिरामाच्या हातावर ज्या तुरी दिल्या ... तें पाहून तरी आम्हांस कधीं विषाद झाला आहे काय ? - आगर . हातावर दिवस काढणें , हातावर दिवस लोटणें - मोठया कष्टानें संसार चालविणें . हातावर धरणें - हातांवर संभाळीत राहावयास लावणें ( मुलानें ). यानें मला सकाळपासून हातावर धरिलें . हातावर पाणी पडणें - भोजनोत्तर आंचवणें . हातावर पाणी पडलें कीं चालला बाहेर . हातावर पिळकणें - लांच देणें . हातावर पोट भरणें , हातावर संसार करणें - अंगमेहनत , भिक्षा , नौकरी करून उपजीविका करणें . हातावर मिळविणें - मिळवावें व खावें अशा स्थितींत राहणें . हातावर - जवळ येऊन ठेपणें . हातावर , हातावर लागणें हातावर दूध देऊं लागणें - थानास वासरूं न लावतां किंवा पान्हवण ( सरकी इ० ) पुढें न ठेवतां जनावरानें दूध देणें , पान्हवणें . हातावर शीर घेऊन असणें - कोणतेंहि धाडसाचें कृत्य करण्यास सदां सिध्द असणें . हातावर हात चोळणें - रागानें तळहात एकमेकांवर घासणें ; चरफडणें . इंद्रें स्वतातघातक पाठीसीं घातला म्हणोनि करें । कर चोळी ... - मोआदि ७ . ४० . हातावर हात मारणें - १ ( देणार्‍याच्या , घेणार्‍याचे हातास स्पर्श होणें ) द्रव्यलाभ होणें . हातास चढणें , हातां चढणें , हातीं चढणें - प्राप्त होणें . तो किल्ला माझ्या हातीं चढला . नवनीत मंथनावांचून । हातां न चढे सहसाहि । हातीं धरणें - १ स्वतःच्या देखरेखीखालीं घेणें ; एखाद्यास आपल्या आश्रयाखालीं घेणें . २ निरंकुशपणें मोकाट सोडणें ( जीभ , तोंड , पोट इ० इंद्रियें ). हातीं धोंडे घेणें - १ विरुध्द उठणें . २ वेडयासारखें करणें . हातींपायीं डेवणें , हातींपायीं अन्न इ० डेवणें , हातींपायीं धावणें , हातींपायीं , हातींपायीं रेवणें - जाडय , सुस्ती येणें ; शिव्या देण्यास तयार होणें . हातींपायीं उतरणें , हातींपायीं सुटणें , हातींपायीं मोकळी होणें - सुखरूपपणें बाळंत होणें . हातींपायीं पडणें , हातींपायीं लागणें - अतिशय विनवण्या , काकुळत्या करणें . हातीं भोपळा घेणें , हातीं भोपळा देणें - भिक्षा मागणें , मागावयास लावणें . आडव्या हातानें घेणें - १ चोरून ; चोरवाटेनें घेणें . २ झिडकारणें ; भोसडणें ; तुच्छता दाखविणें ; कचकावून खडकाविणें ; मारणें . आडव्या हातानें घेणें , आडव्या हातानें चारणें - बाजूनें , तोंडांत हात घालून खाऊं घालणें ; औषधोपचार करणें ( घोडा इ० स ). ( देणें - चोरून देणें - मारणें - मागल्या बाजूनें मारणें - ठोकणें ). एका हाताचीं बोटें पण सारखीं नाहींत - सारख्या परिस्थितींतील माणसें असलीं तरी त्यांच्यांत थोडाफार फरक असतो . दोहों हाताचे चार हात करणें , दोहों हाताचे चार हात होणें - लग्न करणें , होणें . या हाताचे त्या हातावर - क्रिवि . ताबडतोब ; जेव्हांचे तेव्हांच ( दुष्कृत्याची फेड लवकर व खात्रीनें मिळते या अर्थी ). या हाताचे त्या हातास कळूं न देणें - अत्यंत गुप्तपणें करणें . रिकाम्या हातानें - जरूरीच्या साधनां - उपकरणां - सामग्रीखेरीज ; कांहीं काम न करतां . याचा हात कोण धरीसा आहे ? - याच्या वरचढ , बरोबरीचा कोण आहे ? याचा हात धरण्याची शक्ति कोणास आहे ? हातांत काय तागडू मिळाला - ( व ) कोणता फायदा झाला ? हातांत नारळाची आई देणें , हातांत नरळाची नरोटी देणें - भिक्षा मागावयास लावणें . सामाशब्द -
येणें   काम न होतां रिकामें परत येणें . हातणें - क्रि . सारवणें . हाताखालीं घालणें - देखरेखीखालीं , अंमलाखालीं , कबज्यांत , ताब्यांत घेणें . हातां चढणें - प्राप्त होणें . जरी चिंतामणी हातां चढे । - ज्ञा ३ . २३ ; - एभा १० . २८२ . हाताचें पायावर लोटणें - आजची अडचण उद्यांवर ढकलणें ; आजचें संकट लांबणीवर टाकणें . हाताचे लाडू होणें - खरजेनें हाताच्या मुठी वळणें , त्या न उघडणें . हाताच्या धारणेनें घेणें - मारणें ; बुकलणें . हातांत कंकण बांधणें - एखाद्या गोष्टीची प्रतिज्ञा करणें ; चंग बांधणें ( यजमानानें यज्ञ करावयाच्या पूर्वी हातांत दीक्षासूत्र बांधण्याच्या चालीवरून ). हातांत हात घालणें - १ लांच देणें . २ मैत्रीच्या भावानें वागणें , प्रेम करणें . ३ विवाहसंबंध घडवून आणणें . ४ विवाहित स्त्रीनें परपुरुषाशीं संबंध ठेवणें ; निघून जाणें . २ एखाद्या कार्यास घाईनें आरंभ होणें . ३ बोंब मारणें . हातातोंडास - १ तारुण्यावस्था प्राप्त होणें ( लग्न झालेली स्त्री , तरुण मुलगा इ० ). २ फल देण्याच्या स्थितीस येणें . हातापायांचा चौरंग होणें - पेटके वगैरेमुळें हातपाय आंखडणें . हातापायांचे डगळे होणें , हातापायांचे डगळे पडणें , हातापायांचे डगळे मोडणें - अशक्तपणानें अंगास कंप सुटणें ; अंग शिथिल होणें . हातापायांचे ढीग पडणें , हातापायांचे ढीग होणें - भीतीनें , आजारानें अशक्त असहाय्य होणें . हातापायांच्या फुंकण्या होणें - अशक्तता , निर्बलता येणें . हातापायां पडणें , हातींपायां पडणें , हातापायीं पडणें , हातींपायीं पडणें - गयावया करणें ; प्रार्थना करणें . २ शरण जाणें ; नम्र होणें ; दया याचिणें . हाताबोटावर , हातावर - आतां होईल , घटकाभर्‍यानें होईल अशा स्थितीस येणें ; हस्तगत कबज्यांत , साध्य होण्याच्या अगदी बेतांत असणें . हाताला चढणें - प्राप्त होणें . संसार कशाचा जरि न हाताला चढली । - राला ११२ . हाताला येईल तें - जें कांहीं हातांत सांपडेल तें ; ज्याचेवर हात पडेल तें . हाताला लागणें - गमावलेल्या , फुकट गेलेल्या , नासलेल्या , बिघदलेल्या वस्तूंतून अल्प अंश मिळणें . कापडांत पैसे घालूं नका , त्यांतून हाताला कांहीं सुध्दां लागणार नाहीं . हाताला वंगण लावणें - लांच देणें . - राको १३३७ . हाताला हात लावणें - १ पति पुण्याहवाचनादि धर्मसंस्कारास बसला म्हणजे पत्नीनें त्याच्या हातास नुसता हात लावणें ( म्हणजे तिलाहि त्याचें फळ मिळतें ). २ स्वतःकांहीं न करतां दुसर्‍यानें केलेल्या कामाच्या फळांत वांटेकरी होणें ; दुसर्‍याच्या कार्याला अनुमति देणें . हातावर असणें - पूर्णपणें साध्य पैसे उसनें आणणें , काढणें , घेणें . हातावर तुरी देणें , हातावर तुरी देऊन पळून जाणें , हातावर हात देऊन पळून जाणें , हातावर हात मारून पळणें - फसविणें ; डोळयादेखत फसवून पळून जाणें ; देखत देखत भुलविणें . सुभद्रा काबीज करण्यासाठीं श्रीकृष्ण परमात्म्याच्या मदतीनें बलिरामाच्या हातावर ज्या तुरी दिल्या ... तें पाहून तरी आम्हांस कधीं विषाद झाला आहे काय ? - आगर . हातावर दिवस काढणें , हातावर दिवस लोटणें - मोठया कष्टानें संसार चालविणें . हातावर धरणें - हातांवर संभाळीत राहावयास लावणें ( मुलानें ). यानें मला सकाळपासून हातावर धरिलें . हातावर पाणी पडणें - भोजनोत्तर आंचवणें . हातावर पाणी पडलें कीं चालला बाहेर . हातावर पिळकणें - लांच देणें . हातावर पोट भरणें , हातावर संसार करणें - अंगमेहनत , भिक्षा , नौकरी करून उपजीविका करणें . हातावर मिळविणें - मिळवावें व खावें अशा स्थितींत राहणें . हातावर - जवळ येऊन ठेपणें . हातावर , हातावर लागणें हातावर दूध देऊं लागणें - थानास वासरूं न लावतां किंवा पान्हवण ( सरकी इ० ) पुढें न ठेवतां जनावरानें दूध देणें , पान्हवणें . हातावर शीर घेऊन असणें - कोणतेंहि धाडसाचें कृत्य करण्यास सदां सिध्द असणें . हातावर हात चोळणें - रागानें तळहात एकमेकांवर घासणें ; चरफडणें . इंद्रें स्वतातघातक पाठीसीं घातला म्हणोनि करें । कर चोळी ... - मोआदि ७ . ४० . हातावर हात मारणें - १ ( देणार्‍याच्या , घेणार्‍याचे हातास स्पर्श होणें ) द्रव्यलाभ होणें . हातास चढणें , हातां चढणें , हातीं चढणें - प्राप्त होणें . तो किल्ला माझ्या हातीं चढला . नवनीत मंथनावांचून । हातां न चढे सहसाहि । हातीं धरणें - १ स्वतःच्या देखरेखीखालीं घेणें ; एखाद्यास आपल्या आश्रयाखालीं घेणें . २ निरंकुशपणें मोकाट सोडणें ( जीभ , तोंड , पोट इ० इंद्रियें ). हातीं धोंडे घेणें - १ विरुध्द उठणें . २ वेडयासारखें करणें . हातींपायीं डेवणें , हातींपायीं अन्न इ० डेवणें , हातींपायीं धावणें , हातींपायीं , हातींपायीं रेवणें - जाडय , सुस्ती येणें ; शिव्या देण्यास तयार होणें . हातींपायीं उतरणें , हातींपायीं सुटणें , हातींपायीं मोकळी होणें - सुखरूपपणें बाळंत होणें . हातींपायीं पडणें , हातींपायीं लागणें - अतिशय विनवण्या , काकुळत्या करणें . हातीं भोपळा घेणें , हातीं भोपळा देणें - भिक्षा मागणें , मागावयास लावणें . आडव्या हातानें घेणें - १ चोरून ; चोरवाटेनें घेणें . २ झिडकारणें ; भोसडणें ; तुच्छता दाखविणें ; कचकावून खडकाविणें ; मारणें . आडव्या हातानें घेणें , आडव्या हातानें चारणें - बाजूनें , तोंडांत हात घालून खाऊं घालणें ; औषधोपचार करणें ( घोडा इ० स ). ( देणें - चोरून देणें - मारणें - मागल्या बाजूनें मारणें - ठोकणें ). एका हाताचीं बोटें पण सारखीं नाहींत - सारख्या परिस्थितींतील माणसें असलीं तरी त्यांच्यांत थोडाफार फरक असतो . दोहों हाताचे चार हात करणें , दोहों हाताचे चार हात होणें - लग्न करणें , होणें . या हाताचे त्या हातावर - क्रिवि . ताबडतोब ; जेव्हांचे तेव्हांच ( दुष्कृत्याची फेड लवकर व खात्रीनें मिळते या अर्थी ). या हाताचे त्या हातास कळूं न देणें - अत्यंत गुप्तपणें करणें . रिकाम्या हातानें - जरूरीच्या साधनां - उपकरणां - सामग्रीखेरीज ; कांहीं काम न करतां . याचा हात कोण धरीसा आहे ? - याच्या वरचढ , बरोबरीचा कोण आहे ? याचा हात धरण्याची शक्ति कोणास आहे ? हातांत काय तागडू मिळाला - ( व ) कोणता फायदा झाला ? हातांत नारळाची आई देणें , हातांत नरळाची नरोटी देणें - भिक्षा मागावयास लावणें . सामाशब्द -
०अनार  पु. शोभेच्या दारूचा एक प्रकार .
०इंद   न ( कों . ) खेंकडे पकडण्याचें जाळें .
०उगावा  पु. १ एखाद्या किचकट , अडचणीच्या कामांतून , धंद्यांतून अंग काढून घेणें . २ सूड ; पारिपत्य . ( क्रि० करणें ). ३ कर्जाची उगराणी ; घातलेलें भांडवल परत मिळविणें . [ हात + उगवणें ]
०उचल  स्त्री. १ पेढींतून स्वतःची रक्कम आतां थोडी मग थोडी अशा रीतीनें खर्चण्यास घेणें . २ मूळ भांडवल ; मुद्दल . उचल मध्यें पहा .
०उचला वि.  १ आपखुषीनें , हात उचलून दिलेला ( पदार्थ ). २ ज्याचा स्वतः करण्याबद्दल पत्कर घेतला आहे असा ( व्यवहार , उद्योग ).
०उसणा   उसना - वि . थोडा वेळ उसना घेतलेला ; लवकर परत करण्याच्या बोलीनें ( लेख करून न देतां ) उसनी घेतलेली रक्कम .
०कडी  स्त्री. हातांतील बेडी . मन सिंतरील विवेकासीं । यालागी हात कडिया दोहींसीं । - एभा २३ . ९५१ .
०करवत   पुस्त्री . हातानें चालविण्याची लहान करवत .
०करवती  स्त्री. लहान हात करवत .
०करीण  स्त्री. अचळाला हात लावतांच ( वासरूं न सोडतां किंवा आंबोण न ठेवतां ) पान्हा सोडून दूध देणारी गाय ; म्हैस . इच्या उलट पान्हवणकरीण .
०कार्पे  न. ( गो . ) लांडी , बिन बाह्यांची बंडी .
०काम  न. हस्तकौशल्याचें काम ( यांत्रिक कामाच्या विरुध्द ); हस्तव्यवसाय . ( इं . ) हॅंडफ्रॅक्ट .
०कैची   कचाटी - स्त्री . अलिंगन ; मिठी .
०खंड वि.  १ मधून मधून कामांत सोडवणूक करणारा ; मदतनीस ( मूल , मित्र , शेजारी ); अडल्या वेळीं आपल्या कामीं उपयोगी पडणारा . २ हातखंडा पहा .[ हात + खंड = खळ , विसावा ]
०खंडा वि.  निष्णात , करतलामलकवत् असलेली ; म्हणाल त्यावेळीं तयार ( विद्या , कला ).
०खर्च  पु. किरकोळ खर्च ; वरखर्च .
०खवणी   खंवणी - स्त्री . लहान खवणी .
०खुंट   खुंटा - पु . ( विणकाम ) वशारन पसरलेल्या लांबीपाशीं असलेल्या समोरच्या खांबापासून मागा पाशीं बसण्याच्या जागेजवळ उजवीकडे दोरी बांधावयाची खुंटी .
०खुरपणीचें  न. हातखुरप्या नारळाचें खोबरें .
लोणी  न. हातखुरप्या नारळाचें खोबरें .
०खुरपा वि.  हातानेंच आंतील खोबरें खरवडून काढण्याजोगा ( कोंवळा नारळ ).
०खुरपें  न. हातखुरपा नारळ . २ गवत काढण्याचा लहान विळा .
०खेरणें   खोरणें - न . कलथा ; उलथणें ; झारा . ( क्रि० लावणें , अन्नास , पैक्यास = पैका उकळण्याचा सपाटा ). म्ह० हातखेरणें असतां हात कां जाळावा .
०खेवणें  न. १ हातवल्हें . २ मदतनीस ; हाताखालचा माणूस .
०खेवा   खेव्या - पु . हातखेवणें अर्थ २ पहा .
०खोडा  पु. हात अडकविण्याचा सांपळा . चंद्रसूर्याचा हातखोडा । काळा कैसेनि घालिजे । - भाए ५९४ .
०गाडी  स्त्री. हातानें फेकण्या - उचलण्या - जोगा दगड . कुश्चीतभावाचे हातगुंडे । - ज्ञाप्र २६५ . २ असला दगड हातानें जेथवर फेंकला जाईल तितकें अंतर .
०गुण  पु. ( बरेंवाईट करण्याचा योग , गुण ) नशीब ; हातीं ( काम , माणूस ) धरणाराचा प्रारब्धयोग . हस्तगुण पहा .
०घाई  स्त्री. १ हातानें वाजवावयाचें वाद्य जोराजोरानें , आवेशानें वाजविणें . २ ( ल . ) उतावळेपणा ; जोराची हालचाल . ( क्रि० हातघाईस येणें = मारामारी करणें ).
०चरक  पु. १ हातानें फिरवून रस काढावयाचा चरक . २ हात घाणी .
०चलाख वि.  चोर ; उचल्या .
०चलाकी   चलाखी - स्त्री . हस्तचापल्य ; लपवाछपवी ; नजरबंदीचा कारभार ( गारुडी , सराफ इ० चा ).
०चाळा  पु. १ हाताचा अस्थिरपणा ; चुळबुळ ; हातानें कांहीं तरी उगीच करीत रहावें अशी लागलेली खोड ; हातचेष्टा . ( क्रि० लागणें ). २ अशा प्रकारानें होणारें नुकसान . ( क्रि० करणें ). ३ सदोदित हात गुंतलेला असणें ; त्यांत निमग्न असणें ( वाढता धंदा , व्यापार , खेळ इ० त ); देवघेवीचा मोठा उद्योग .
०चिठी   चिटी चिट्टी - स्त्री . १ अधिकार्‍यानें शिक्कामोर्तब न करतां आपल्या हातच्या निशाणीनेंच पुरी केलेली चिठी , हुकूम . २ कोणाहातीं पाठविलेली चिठी - चपाटी .
०चे   , च्या , हातोहातीं - क्रिवि . लगेच ; ताबडतोब ; आतांचे आतां ; क्षणार्धात ; पट्‍कन ( करणें , घडणें ). हा गडी हाताचे हातीं जाऊन येईल . हाताचे हातीं चोरी - लबाडी - शिंदळकी इ० .
हातीं   , च्या , हातोहातीं - क्रिवि . लगेच ; ताबडतोब ; आतांचे आतां ; क्षणार्धात ; पट्‍कन ( करणें , घडणें ). हा गडी हाताचे हातीं जाऊन येईल . हाताचे हातीं चोरी - लबाडी - शिंदळकी इ० .
०चोखणें   चुंफणें - न . तान्ह्या मुलास चोखण्यासाठीं हातांत देण्याची वस्तु .
०जतन  स्त्री. हातानेम केलेली मशागत ( मालीस इ० ); रोज वक्तशीर घेतलेली काळजी . हा घोडा नुसत्या हातजतनानें इतका हुशार आहे .
०जुळणी  स्त्री. ( ठाकुर ) लग्न लागल्यानंतर मुलानें मुलीचे दोन हात धरणें . - बदलापूर १३८ .
०झाड  स्त्री. आपोआप उगवलेलें नसून मुद्दाम लाविलेलें झाड .
०झाडणी  स्त्री. राग , तिरस्कार इ० नें हात झटकणें .
०झालणा  पु. हातजाळें ; हातविंड .
०झोंबी  स्त्री. परस्परांचे हात धरून केलेली झटापट ; हिसकाहिसकी ; झगडा .
०तुक  न. १ हातानें वजन करणें . नव्हती हाततुके बोल । - तुगा ३४२३ . २ अटकळ ; अजमास . मग त्यागु कीजे हाततुकें । - ज्ञा १८ . १३१ .
०दाबी  स्त्री. लांच . मालकानें हातदाबी केली म्हणजे माल त्यांना परत देतात . - गुजा ६७ .
०धरणें  न. ( खा . ) सोधणें ; स्वयंपाकघरांतील भांडीं उतरणें इ० चें फडकें . धरणी माप - न . माप भरतांना त्याचे शेवटास डावा हात धरून , मापापेक्षां थोडें जास्त धान्य घेऊन केलेलें माप . बोटधरणी माप पहा .
०धुणी  स्त्री. १ राजाच्या हातधुणारास दिलेलें इनाम इ० . २ स्वयंपाकघरांतील मोरी .
०धोंडा  पु. १ हातानें उचलण्याजोगा धोंडा . २ धोंडा हातानें फेंकला असतां जेथवर जाईल इतकें अंतर ; टप्पा .
०नळा  पु. हातांत धरून सोडण्याचा , शोभेची दारू भरलेला नळा .
०नळी  स्त्री. चपटें कौल .
०निघा   निगा - हातजतन पहा . हातजपणूक .
०नेट   क्रिवि . १ ( व . ) हाताचा जोर , भार देऊन . २ ( व . ) हाताजवळ .
०पडत   पात - वि . हातीं असलेलें ; अगदीं जवळ असणारें ; लागेल त्यावेळीं ताबडतोब मिळणारें .
०पहार  स्त्री. हातभर लांबीची पहार .
०पा   हातोपा - पु . अंगरखा इ० ची बाही .
०पाटिलकी  स्त्री. १ हातानें ठोकणें ; चोपणें , बदडणें . तोंडपाटिलकीचे उलट . २ बोलण्यापेक्षां प्रत्यक्ष कृति , काम . तोंडपाटिलकी सगळयांस येते हातपाटिलकी कठीण . ३ हस्तचापल्य ; उचलेगिरी .
०पाणी  न. १ लग्नांत रासन्हाणीचे वेळीं वधूच्या सासूनें तिचे हातांवर ओतावयाचे पाणी . ( क्रि० घालणें ). २ लग्नांत मांडवपरतण्याचे दिवशीं सासूनें सुनेची बोहोल्यावर ओटी भरून , किंवा मांडवांत न्हातेवेळीं नवर्‍यानें केशरी रंगांत बुडवून तिचे हातांत घालावयाची अंगठी . ३ लग्नांत मुलाच्या हाताखालीं मुलीचा हात ठेवून त्यांवर समंत्रक पाणी घालणें . - बदलापूर २०५ .
०पान  पु. कोंका पडण्यापूर्वीचें केळीचें पान .
०पान्हा  पु. हातकरीण गाय , म्हैस इ० नें सोडलेला पान्हा ( वासरूं किंवा अंबोण दाखविण्याशिवाय ). हातपान्ह्यास लागणें , येणें , हातपान्ह्याची गाय इ० प्रयोग .
०पालवी  स्त्री. हात पोंहोचेल इतक्या उंचीवरील पाला .
०पावा वि.  ( कों . ) हाताच्या आटोक्यांतील , हात पोहोंचेल इतक्यां उंचीवरील ( वेलीचें फूल इ० किंवा खोली - विहिरींतील पाणी इ० ). [ हात + पावणें ]
०पिंटी  स्त्री. १ झोंबाझोंबी ; गुद्दागुद्दी . २ ( ल . ) हातघाईची मारामारी . तंव राउतां जाली हातपीटी । - शिशु ९६८ . [ हात + पिटणें ]
०पेटी  स्त्री. हातानें भाता चालवून वाजवावयाची बाजाची पेटी ; हार्मोनियम . २ सरकारी कामाचे कागदपत्र ठेवण्याची पेटी . स्वभावचित्रें २४ .
०पोळी  स्त्री. चेंडूफळीचा एक प्रकारचा खेळ . - मखेपु ५६ .
०फळ  न. ( बे . ) मेर ओढण्याचें फळ .
०फळी   हातोफळी - क्रिवि . हातोहातीं ; लवकर .
०बळ  न. हस्तसामर्थ्य . हातबळ ना पायबळ , देरे देवा तोंडबळ .
०बांधून  स्त्री. ( कुस्ती ) जोडीदारास खालीं आणल्यावर त्यानें आपला एक पाय धरला तर आपण दुसर्‍या पायानें जोडीदाराचे पाठीवरून झोंका घेऊन उडी मारून त्यास चीत करणें .
डंकी  स्त्री. ( कुस्ती ) जोडीदारास खालीं आणल्यावर त्यानें आपला एक पाय धरला तर आपण दुसर्‍या पायानें जोडीदाराचे पाठीवरून झोंका घेऊन उडी मारून त्यास चीत करणें .
०बेडी  स्त्री. कैद्याच्या हातांत अडकवावयाची बेडी ; हातकडी .
०बोनें  न. हातांत घेतलेलें भक्ष्य . बुध्दीचेनि शाकें । हातबोनें निकें । - ज्ञा ६ . २८२ .
०बोळावन  स्त्री. हातांनीं मार्गाला लावणें . जाणो नेदी योग्यता । ग्रहीं हातबोळावन करितां । - भाए ३४९ .
०भाता  पु. हातांत घेऊन फुंकावयाचा भाता ; लहान भाता .
०भार  पु. मदत ; साहाय्य ( विशेषतः द्रव्याचें ). ( क्रि० लावणें ).
०भुरकणा   भुरकें - वरील प्रकारचा पातळ पदार्थ .
०भेटी  स्त्री. प्रेमानें हातांत हात घालणें . - एभा २८ . ५९२ .
०मांडणी  स्त्री. पैसे पावल्याची पोंच म्हणून पैसे नेणार्‍याची खतावणीवर घेतलेली सही .
०मात  स्त्री. हात टेकणें .
०मेटी   क्रिवि . आळसांत ; निरुद्योगीपणानें ; हातांवर व गुडघ्यावर टेकून रमतगमत ( दिवस इ० ) घालविणें . दिवस गेला हातमेटीं चांदण्या खाली कापूस वेटी .
हेटीमेटी   क्रिवि . आळसांत ; निरुद्योगीपणानें ; हातांवर व गुडघ्यावर टेकून रमतगमत ( दिवस इ० ) घालविणें . दिवस गेला हातमेटीं चांदण्या खाली कापूस वेटी .
०रगाडा  पु. उंसाचा हातचरक .
०रवी  स्त्री. घुसळखांब , मांजरी यांचे विरहित हातानेंच फिरविण्याची लहान रवी .
०रहाट  पु. हातानें ओढून पाणी काढण्याचा लहान रहाट .
०रिकामी  स्त्री. विधवा स्त्री . - बदलापूर १७४ .
०रिती वि.  ( महानु . ) रिकामी विधवा . - स्मृतिस्थळ .
०रुमाल  पु. १ तोंड वगैरे पुसण्याचा लहान रुमाल . २ नित्योपयोगी कागदपत्रें ठेवण्याच्या दप्तराचा रुमाल ; चालता रुमाल ; त्यांतील कागदपत्रांचें बंडल .
०रोखा  पु. दस्तक ; चिठी ; आज्ञापत्र . पाराजीपंत वाघ यांस हातरोखा वरचेवर पाठवून अति आग्रहें अंतरवेदींत घालविलें . - भाब १०२ .
०लाग  पु. हाताचा टप्पा .
०लागास   लागीं येणें असणें - कक्षा , आंवाका , आटोका , अवसान इ० त येणे , असणे .
०लागा   लाग्या - वि . अनुकूल असणारा . तुमचे हातलागे लोक असतील . - वाडबाबा १ . ६ .
०लावणी  स्त्री. १ वेश्येचा चिरा उतरणें ; कौमार्यभंग ( क्रि० करणें ). २ हाताची पेरणी ; लागवण . - वि . हातपेरणीचें .
०लावा   लाव्या - वि . हाताळ ; चोरटा ; चोरी करण्यासाठीं हात फुरफुरत असलेला .
०वजन  न. १ जिन्नस हातांत घेऊन केलेलें वजन . २ अशाप्रकारें वजन काढण्याची लायकी .
०वटी   हातोटी - स्त्री . १ हस्तकौशल्य ; हस्तचातुर्य . २ ( सामा .) कसब ; नैपुण्य ; चलाखी . अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये । परि ते हातवटी चंद्री कीं आहे । - ज्ञा ९ . २९ . ३ विशिष्ट पध्दत , रीत , प्रकार . [ हिं . ] भाषणाची - पोहण्याची - व्यापाराची इ० हातोटी .
०वडा   हातोडा - पु . सोनार , कासार इ० चें ठोकण्याचें हत्यार .
०वडी   हातोडी - स्त्री . लहान हातोडी .
०वणी  न. १ हात धुतलेलें पाणी . २ ( कों . ) हातरहाटाचें पाणी पन्हळांतून जेथें पडतें तेथील जमीनीचा उंच केलेला भाग ; हातणी .
०वल्हें  न. हातानेंच वल्हवावयाचें लहान वल्हें .
०वश वि.  हस्तगत .
०वशी  स्त्री. हात उगारणें . - शर .
०वळा   हातोळा - पु . हातवटी पहा . म्ह० गातां गळा ; शिंपता मळा , लिहितां हातवळा .
०वारे  पु. अव . हातानीं केलेले हावभाव ; हाताची हालचाल .
०विंड  न. ( राजा . ) हात झालणा पहा .
०विरजण  न. अजमासानें घातलेलें विरजण
०विरजा   विरंगुळा - वि . कामांत मदत करण्याच्या लायक , लायकीस झालेला ( पुत्र , शिष्य , उमेदवार इ० ) [ हात + विरजणें ]
०शिंपणें  न. सोडवणी न देतां शेलणें इ० साधनानें भाजीपाल्यास उडवून द्यावयाचें पाणी ; असें पाणी शिंपणें .
०शेकणें  न. ( उसाचा चरक ) चुलाण्यांत जाळ घालणारास त्याच्या मेहनती बद्दल द्यावयाचा गूळ .
०शेवई  स्त्री. हातानें वळलेली शेवई ; याचे उलट पाटशेवई .
०सर  न. बायकांचा हातांतील एक दागिना , गजरा . हे पाटल्या हातसरांस ल्याली । - सारुह ६ . २६ .
०सारवण  न. खराटा , केरसुणी न घेतां हातानें जमीन इ० सारवणें .
०सुख  न. १ दुसर्‍यास , शत्रूस हातानें मारूंन त्यामुळें अनुभविलेलें सुख ( क्रि० होणें ). २ हातानें दिलेला मार .
०सुटका  स्त्री. १ एखाद्या व्यवहारांतून , धंद्यांतून स्वतः अंग काढून घेणें ; मोकळें होणें . २ हातविरजा पहा . ३ हाताचा सढळपणा .
०सुटी  स्त्री. औदार्य . हे हातसुटीक्षीरसागरा । वांचौनि नाहीं । - भाए ७६९ .
०सुतकी  स्त्री. पाथरवटाचें दगड फोडण्याचें हत्यार .
०सूत  न. चातीवर हातानीं काढलेलें सूत .
०सोकील   सोकेल सोका - वि . हाताच्या संवयीचा ; अंगाखांद्यावर घेण्यास संवकलेला . केल कुत्रा हातसोंका । घडो नेदि तीर्थयात्रा . - तुगा २९५४ .
०सोडवण   नस्त्री . हातसुटका अर्थ १ , २ पहा .
०सोरा   सोर्‍या सुरा सुर्‍या - पु . कुरडया इ० करण्याचा सांचा .
०हालवणी  स्त्री. प्रवाशांवरील एक जुना कर ( त्यांच्या हात हालवण्याच्या क्रियेबद्दल हा कर असे ). हातचा - वि . १ हातानें दिलेला ; स्वाधीनचा ; हातांतला ; हातानें निर्मिलेली , मिळविलेली , दिलेली ( वस्तु , काम , उत्पादन इ० ). शूद्राचे हातचें पाणी स्नानसंध्येस घेऊं नये . रोग्यास औषध देणें मनुष्याच्या हातचें आहे - आयुष्य घालणें नाहीं . २ ( अंकगणित ) पूर्णांकाची बेरीज करतांना बेरजेच्या संख्येंतला अंक ज्या स्थानाचा त्या स्थानीं मिळविण्याकरितां उरलेला अंक . ( क्रि० येणें ; रहाणें ; ठेवणें ). ३ लवकर हातीं येणारें ; अवसानांतील . ४ ताब्यांतील ; कबजांतील . म्ह० हातचें सोडून पळत्याचे पाठीस लागूं नये .
०चा   १ हातांतील सोडणें . २ एखाद्यास त्याचे ताब्यांतील वस्तूस मुकविणें .
पाडणें   १ हातांतील सोडणें . २ एखाद्यास त्याचे ताब्यांतील वस्तूस मुकविणें .
०चा   धड नीट - वि . नीटनेटकें काम करणारा ( लेखक , कारागीर ).
०चा  पु. फार प्रिय माणूस . तळहाताचा फोड पहा .
फोड  पु. फार प्रिय माणूस . तळहाताचा फोड पहा .
०चा  पु. सहज घडणारी गोष्ट . सरळ , सोपी आणि बालिकबोध भाषा कशी वापरावी हें म्हणजे माझ्या हाताचा मळ आहे . - कीच .
मळ  पु. सहज घडणारी गोष्ट . सरळ , सोपी आणि बालिकबोध भाषा कशी वापरावी हें म्हणजे माझ्या हाताचा मळ आहे . - कीच .
०चा वि.  सढळ हाताचा . हातवा - पु . १ ( बायकी ) गौरीपूजनाचे सणांत हळदीकुंकवानें हात भिजवून जमिनीवर छाप मारणें . २ लग्नांत नवर्‍याच्या मिरवणुकीच्या मागें धरावयाचा कणकेचा दिवा . ३ घोडयाचा खरारा , साफ करण्याचा काथ्याचा पंजा . ४ काडवात मनको . ५ ( कर्‍हाड ) न्हाणवली बसवितांना , मखर बांधावयाचे ठिकाणीं , कुंकू पाण्यांत भिजवून हातानें पांच उलटे पांच सुलटें ठसें उठविणें . हातळ , हाताळ , हाताळु - वि . चोरण्याची संवय असलेला ; चोर ; भामटा . हातळणें , हाताळणें - उक्रि . १ हात लावणें ; चोळवटणें ; चिवडणें , २ हाताळ माणसानें वस्तू चोरणें . हातळी , हाताळी , हाताळेंस - स्त्रीन . १ घोडयाचा कथ्या इ० चा खरारा . २ भात्याची बोटांत , हातांत अडकवावयाची चामडयाची वादी . ३ ( कर . ) भाकरी . हाता - पु . हातांत राहील इतका जिन्नस , पसा ( फळें , फुलें इ० पांच - सहा इ० संख्येचा संच एकेक वेळ हातांत घेऊन बाजूस ठेवतात ). हाताखालचा - वि . १ मदतनीस ; हाताखालीं काम करणारा . २ उत्तम परिचयाचा ; माहितींतील . ३ हातांतील ; कबज्यामधील ; स्वाधीन . ४ दुय्यम ; कमी दर्जाचा . हाताखालीं - क्रिवि . १ सत्तेखालीं ; दुय्यम प्रतींत . २ स्वाधीन . ३ जातांजातां ; हातासरशीं ; सहजगत्या . मी आपला घोडा विकावयास नेतोंच आहे , मर्जी असली तर हाताखालीं तुमचाहि घोडा नेईन आणि विकीन . हाताचा उदार , मोकळा , हाताचा सढळ - वि . देणगी इ० देण्यांत सढळ . हाताचा कुशल - वि . हस्त कौशल्यांत निपुण , प्रवीण . हाताचा जड , हाताचा बळकट , हाताचा थंड - वि . १ चिक् ‍ कू ; कृपण . म्ह० हाताचा जड आणि बोलून गोड . २ मंद ( लेखक ). हाताचा जलद - वि . काम करण्यांत चलाख हाताचा फटकळ - वि . फटाफट मारणारा ; मारकट . हाताचा बाण - पु . वर्चस्व , पगडा , वजन पाडणारें कृत्य , गोष्ट ( क्रि० गमावणें ; दवडणें ; सोडणें ). हाताजोगता - वि . १ हातांत बसेल ; मावेल ; धरतां येईल असा . २ हात पोहोचण्याजोगें . हातानिराळा , हातावेगळा - वि . १ पूर्ण ; पुरा ; सिध्द केलेला ; पुन्हां हात लावण्याची जरूरी राहिली नाहीं असें ( काम , धंदा इ० ). हा दुर्निवह कोश एकदां हातानिराळा झाला म्हणजे दुसरें काम घेतां येईल . २ - क्रिवि . एकीकडे ; बाजूस . कामापुरती भांडीं वहिवाटींत ठेवा वरकड हातानिराळीं ठेवा . हातापध्दति - स्त्री . दलाल माल घेणार्‍याच्या हातावर रुमाल टाकून गुप्तरीतीनें मालाची किंमत माल घेणार्‍याकडून अजमावतो ती पध्दत . हाताची थट्टा - स्त्री . थट्टेनें मारणें ( थापटी इ० ); चापट देणें . ( तोंडी थट्टा नव्हे ). हाताफळी , हातीफळी - स्त्री . गुद्दागुद्दी ; मारामारी ; कुस्ती ; हातझोंबी ; धक्काबुक्की . मजसीं भिडे हातोफळी । - ह १९ . १४३ . - क्रिवि . पट्‍कन ; चट्‍दिशी ; तत्काळ ; हातावर हात मारून . [ हात + फळी ] हातावरचा संसार , हातावरचें पोट - पुन . मजुरी , कामधंदा करून स्वतःचें कसेंतरी पोट भरणें ( क्रि० करणें ; चालविणें ) थोडया पगाराची , कष्टाची नोकरी करून उदरनिर्वाह . हातावीती - क्रिवि . हातोहात पहा . सर्वज्ञ हातावीती पुढें जाती । - पुच . हातासन - न . हातवटी . अन्योपदेशाचेनि हातासनें । - ज्ञा ६ . ११९ . हातासरसां - क्रिवि . त्याच हातानें , प्रकारानें ; तसेंच ; त्याच बरोबर ; चालू कामांत आहे तोंच . उष्टी काढतो आहेस तों हातासरशीं भांडीं घास मग हात धू . हातिणें - अक्रि . मारणें . - मनको . हातिवा - स्त्री . काडवात . उजळोनि दिव्य तेजा हातिवा । - ज्ञा १६ . २३ . हातुवसीया - वि . एक हात अंतरावरील . हातवसिया कळागंगां पार्वती । - धवळे ३१ हातोणी - स्त्री . ( व . ) खरकटें पाणी ; हातवणी . हातोपा - हातपा पहा . हातोपात , हातोपाती - क्रिवि . एका हातांतून दुसर्‍या हातांत , वरचेवर ; हातोहात . - ज्ञा १८ . १५६ . हातोरी - क्रि . ( ना . ) हातांनें ; साहाय्यानें . हातोवा - पु . ( महानु . ) अंजली ; ओंजळ . हातोवा केवि आटे अंभोनिधि । - भाए २१७ . हातोसा - पु . मदत ; हातभांर . ( क्रि० देणें ), हातोहात , हातोहाती - क्रिवि . १ हातचेहातीं ; हातोपात . २ चट्‍कन ; भरदिशीं . ( क्रि० येणें = मारामारी करणें ). हिंवांळयाचे दिवसांत दुपार हातोहात भरते . हातोळा - हातवळा पहा . हातोळी - स्त्री . ( व . ) लग्न . हात्या - पु . १ पाणरहाटाचा दांडा . २ घोडा घासण्याची पिशवी ; खरारा . हाताळी अर्थ १ पहा . ३ मागाच्या फणीची मूठ . ४ काहिलींतील गूळ खरवडण्याचें खुरपें . ५ ( कर . ) मोठी किल्ली .
सुटा वि.  सढळ हाताचा . हातवा - पु . १ ( बायकी ) गौरीपूजनाचे सणांत हळदीकुंकवानें हात भिजवून जमिनीवर छाप मारणें . २ लग्नांत नवर्‍याच्या मिरवणुकीच्या मागें धरावयाचा कणकेचा दिवा . ३ घोडयाचा खरारा , साफ करण्याचा काथ्याचा पंजा . ४ काडवात मनको . ५ ( कर्‍हाड ) न्हाणवली बसवितांना , मखर बांधावयाचे ठिकाणीं , कुंकू पाण्यांत भिजवून हातानें पांच उलटे पांच सुलटें ठसें उठविणें . हातळ , हाताळ , हाताळु - वि . चोरण्याची संवय असलेला ; चोर ; भामटा . हातळणें , हाताळणें - उक्रि . १ हात लावणें ; चोळवटणें ; चिवडणें , २ हाताळ माणसानें वस्तू चोरणें . हातळी , हाताळी , हाताळेंस - स्त्रीन . १ घोडयाचा कथ्या इ० चा खरारा . २ भात्याची बोटांत , हातांत अडकवावयाची चामडयाची वादी . ३ ( कर . ) भाकरी . हाता - पु . हातांत राहील इतका जिन्नस , पसा ( फळें , फुलें इ० पांच - सहा इ० संख्येचा संच एकेक वेळ हातांत घेऊन बाजूस ठेवतात ). हाताखालचा - वि . १ मदतनीस ; हाताखालीं काम करणारा . २ उत्तम परिचयाचा ; माहितींतील . ३ हातांतील ; कबज्यामधील ; स्वाधीन . ४ दुय्यम ; कमी दर्जाचा . हाताखालीं - क्रिवि . १ सत्तेखालीं ; दुय्यम प्रतींत . २ स्वाधीन . ३ जातांजातां ; हातासरशीं ; सहजगत्या . मी आपला घोडा विकावयास नेतोंच आहे , मर्जी असली तर हाताखालीं तुमचाहि घोडा नेईन आणि विकीन . हाताचा उदार , मोकळा , हाताचा सढळ - वि . देणगी इ० देण्यांत सढळ . हाताचा कुशल - वि . हस्त कौशल्यांत निपुण , प्रवीण . हाताचा जड , हाताचा बळकट , हाताचा थंड - वि . १ चिक् ‍ कू ; कृपण . म्ह० हाताचा जड आणि बोलून गोड . २ मंद ( लेखक ). हाताचा जलद - वि . काम करण्यांत चलाख हाताचा फटकळ - वि . फटाफट मारणारा ; मारकट . हाताचा बाण - पु . वर्चस्व , पगडा , वजन पाडणारें कृत्य , गोष्ट ( क्रि० गमावणें ; दवडणें ; सोडणें ). हाताजोगता - वि . १ हातांत बसेल ; मावेल ; धरतां येईल असा . २ हात पोहोचण्याजोगें . हातानिराळा , हातावेगळा - वि . १ पूर्ण ; पुरा ; सिध्द केलेला ; पुन्हां हात लावण्याची जरूरी राहिली नाहीं असें ( काम , धंदा इ० ). हा दुर्निवह कोश एकदां हातानिराळा झाला म्हणजे दुसरें काम घेतां येईल . २ - क्रिवि . एकीकडे ; बाजूस . कामापुरती भांडीं वहिवाटींत ठेवा वरकड हातानिराळीं ठेवा . हातापध्दति - स्त्री . दलाल माल घेणार्‍याच्या हातावर रुमाल टाकून गुप्तरीतीनें मालाची किंमत माल घेणार्‍याकडून अजमावतो ती पध्दत . हाताची थट्टा - स्त्री . थट्टेनें मारणें ( थापटी इ० ); चापट देणें . ( तोंडी थट्टा नव्हे ). हाताफळी , हातीफळी - स्त्री . गुद्दागुद्दी ; मारामारी ; कुस्ती ; हातझोंबी ; धक्काबुक्की . मजसीं भिडे हातोफळी । - ह १९ . १४३ . - क्रिवि . पट्‍कन ; चट्‍दिशी ; तत्काळ ; हातावर हात मारून . [ हात + फळी ] हातावरचा संसार , हातावरचें पोट - पुन . मजुरी , कामधंदा करून स्वतःचें कसेंतरी पोट भरणें ( क्रि० करणें ; चालविणें ) थोडया पगाराची , कष्टाची नोकरी करून उदरनिर्वाह . हातावीती - क्रिवि . हातोहात पहा . सर्वज्ञ हातावीती पुढें जाती । - पुच . हातासन - न . हातवटी . अन्योपदेशाचेनि हातासनें । - ज्ञा ६ . ११९ . हातासरसां - क्रिवि . त्याच हातानें , प्रकारानें ; तसेंच ; त्याच बरोबर ; चालू कामांत आहे तोंच . उष्टी काढतो आहेस तों हातासरशीं भांडीं घास मग हात धू . हातिणें - अक्रि . मारणें . - मनको . हातिवा - स्त्री . काडवात . उजळोनि दिव्य तेजा हातिवा । - ज्ञा १६ . २३ . हातुवसीया - वि . एक हात अंतरावरील . हातवसिया कळागंगां पार्वती । - धवळे ३१ हातोणी - स्त्री . ( व . ) खरकटें पाणी ; हातवणी . हातोपा - हातपा पहा . हातोपात , हातोपाती - क्रिवि . एका हातांतून दुसर्‍या हातांत , वरचेवर ; हातोहात . - ज्ञा १८ . १५६ . हातोरी - क्रि . ( ना . ) हातांनें ; साहाय्यानें . हातोवा - पु . ( महानु . ) अंजली ; ओंजळ . हातोवा केवि आटे अंभोनिधि । - भाए २१७ . हातोसा - पु . मदत ; हातभांर . ( क्रि० देणें ), हातोहात , हातोहाती - क्रिवि . १ हातचेहातीं ; हातोपात . २ चट्‍कन ; भरदिशीं . ( क्रि० येणें = मारामारी करणें ). हिंवांळयाचे दिवसांत दुपार हातोहात भरते . हातोळा - हातवळा पहा . हातोळी - स्त्री . ( व . ) लग्न . हात्या - पु . १ पाणरहाटाचा दांडा . २ घोडा घासण्याची पिशवी ; खरारा . हाताळी अर्थ १ पहा . ३ मागाच्या फणीची मूठ . ४ काहिलींतील गूळ खरवडण्याचें खुरपें . ५ ( कर . ) मोठी किल्ली .

नेपाली (Nepali) WN

noun  नाडीभन्दा अगाडिको भाग   Ex. उसको हात मिसिनको तल पर्‍यो

HOLO COMPONENT OBJECT:

हात

MERO COMPONENT OBJECT:

औंला हत्केलो

ONTOLOGY:

शारीरिक वस्तु (Anatomical) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

कर

Wordnet:

bd आखाय

hin हाथ

kas اَتھٕ

kok हात

ori ପାପୁଲି

pan ਹੱਥ

san करः

urd کلائی , ہاتھ , پنجہ

noun  कुहुनुदेखि पन्जाको टुप्पोसम्मको भाग   Ex. दुर्घटनामा उसको दाहिने हात भाँचियो

HOLO COMPONENT OBJECT:

भुजा

MERO COMPONENT OBJECT:

हात

ONTOLOGY:

शारीरिक वस्तु (Anatomical) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

कर

Wordnet:

asm হাত

kan ಕೈ

kas اَتھٕ

kok हात

san करः

urd ہاتھ , دست

noun  चौबीस औंलाको एउटा नाप वा कुहिनोदेखि पन्जाको टुप्पासम्मको लम्बाइको नाप   Ex. यस वस्त्रको लम्बाइ दुई हात छ

ONTOLOGY:

माप (Measurement) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

बाहाँ बाहु

Wordnet:

bd हाथ

ben হাত

kan ಕೈ

kas اوٚڑ گَز بالِشت

mal കൈ

mni ꯈꯨꯗꯨꯞ

san हस्त

tel చెయ్యి

urd ہاتھ , ہست , دست

See : भुजा

A Sanskrit English Dictionary

हात  mfn.  a mfn. given up, abandoned, [BhP.]
हात    b हातव्य, हातु See p. 1296, col. 2.

The Practical Sanskrit-English Dictionary

हात [hāta] a.  a. Given up, abandoned.