॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥
ॐ नमोजी विश्वचालका ! जगदवंद्या ब्रह्मांडनायका ! एकचि असोनि अनेकां । भासशी विश्वरूपी ॥१॥
आपणचि झाला धराधर । उरला भरोनि महीवर । अणुरेणूंतूनी करशी संचार । विश्वनाटक नटावया ॥२॥
आपणचि मंदिर , मूर्ति , पूजारी । आपणचि पुष्पें होऊनि पूजा करी । आपणचि देवरूपें अंतरी । पावे भक्तां ॥३॥
गणेश , शारदा आणि सदगुरू । आपणचि भक्तकामकल्पतरू । देवदेवता नारद तुंबरू । आपणचि जाहला ॥४॥
नाना चातुर्यकला - व्यापें । आपणचि गाये नाचे आलापे । प्रसन्न होऊनि आपणचि सोपें । भक्तिफळ दावी ॥५॥
गुरूशिष्य एकाच स्थळीचे । भिन्न नाहीत पाहतां मुळींचे । सुखसंवाद चालती भिन्नतत्वाचे । रंग रंगणी आणावया ॥६॥
हें जयाचिया अनुभवा आलें । त्याचे जन्ममरणदुःख संपले । आत्मस्वरूप मूळचें भलें । ओळखलें म्हणोनिया ॥७॥
त्यासि नाही उरला भ्रम । विश्व आपणासह झाले ब्रह्म । तो जे जे करील तें तें कर्म । पूजाच तुझी ईश्वरा ! ॥८॥
तुझ्या शक्तीची ही पूर्णावलि । अजूनि नाही जीवाभावांत शिरली । म्हणोनीच अज्ञानदशा उरली । आम्हांपाशी ॥९॥
जेव्हां तुझे दर्शन घडे । उघडतीं विशाल ज्ञानाची कवडें । मग मी - तूं - पणाचे पोवाडे । कोठचे तेथे ? ॥१०॥
ज्यासि तुझें दर्शन घडलें । त्यास कैंचे परके राहिले ? । सर्व विश्वचि झालें आपुलें । दिव्यपणीं ॥११॥
परि आम्ही वंचित दर्शनासि । परसुखें आनंद कुठला आम्हांसि ? आपुल्या स्वार्थे अल्पसंतोषी । मानतो स्वर्ग ॥१२॥
दुसर्‍याची उणीव पाहतां हसणें । दुसर्‍याची आपत्ति पाहून पळणें । दुसर्‍याचें वैभव देखोनि जळणें । होतें ऐसें ॥१३॥
कष्टासाठी कोणी मरो । प्रतिष्ठेसाठी आम्हीच उरों । लोभासाठी कुणाहि स्मरों । होतें ऐसें ॥१४॥
हें जेव्हां अनुभवा आलें । तेव्हाच ’ अल्पज्ञ आम्ही ’ कळलें । म्हणोनि तुझ्या नामी वेधलें । चित्त सर्वतोपरी ॥१५॥
दुजा कोणा शरण जावें । तरी सर्वांगीण शक्ति केंवि पावें ? एकेकाचे चरण धरावे । तरी वेळ जीवा फावेना ॥१६॥
उजेडाकरितां काजवे धरावे । भुललिया मार्गी परतों जावें । तेथे स्वसंवेद्य कैसे व्हावें । निर्भयपणे ? ॥१७॥
तारकेवरि दृष्टि धरली । तीचि स्वयें क्षणांत उडाली । तैसी गति होईल आमुची भली । विशाल मार्गी ॥१८॥
तूंची खरा निश्चयी अविनाशी । कधीकाळांही न ढळशी । सर्व गुणज्ञान तुझेपाशी । हवे ते ते लाभती ॥१९॥
यासीच पाहिजे सूर्यकिरण । अनेक मार्ग दिसती दूरून । अनुभवया आपुलें चिंतन । ध्येय - प्राप्तिरूपाने ॥२०॥
सुर्य जैसा नभी उगवला । अंधकाराचा नाश झाला । तैसा तूं हृदयीं प्रकटला । जीव झाला विश्वव्यापी ॥२१॥
चंद्राचे किरण व्यापलें । चकोरचित्त प्रसन्न झालें । तैसे तू आपुलेंसें केलें । मग पळाले ताप सारे ॥२२॥
जोंवरि पंचानन नाही दिसला । तोंवरि अतिगर्व जंबुकाला । तैसा तुझा प्रकाश नाही पडला । तोंवरि ग्रासती विकारशत्रु ॥२३॥
सूर्ये जीवन देता आपुलें । कमल जैसें हसले फुललें । तैसें तुझ्या दर्शनानें झाले । कॄपापात्र जीवांचें ॥२४॥
राजहंसें चोंच पुरवितां । पाणीदुधाची होय भिन्नता । तैसें तुझें ज्ञान स्पर्शे चित्ता । दोष - निर्दोषता उमगे ॥२५॥
अति काळोखीं वीज कडाडे । दुरावला गडी दृष्टीस पडे। तैसी तुझ्या दर्शनप्रतापें घडे । शांतिप्राप्ति ॥२६॥
अज्ञानामुळे विकार माजती । अज्ञानेंचि लाभते कुसंगति । अज्ञानानेच दुरावते प्राप्ति । सत्यस्वरूप देवाची ॥२७॥
तुझे दर्शन म्हणजे ज्ञान । अंतरंगात आनंदभान । वस्तु भरोनी पूर्णपण । तुझ्या ठायी ॥२८॥
म्हणोनी हे ज्ञानसमुद्रा ! पूर्णकलात्मक आत्मचंद्रा ! सर्वांगविकासा स्वर्गमुनींद्रा ! कृपा करी आम्हांवरी ॥२९॥
जीवांचें दारिद्र्य द्याया निवारून । एक तूंचि आहेसि संपन्न । म्हणोनी आलों तुझ्या शरण । सर्वज्ञा आदिपुरूषा ॥३०॥
होतों तुझेचि परि दुरावलों । ठायींच असोनि भुललो । मृगजळास पाणी समजोनि धांवलों । हरिणापरी ॥३१॥
सुकलिया नदीसि पाहूनि । त्रस्त होती पिपासू प्राणी । भरतें येतां जाती आनंदूनि । तैसेंचि करी आम्हांसि ॥३२॥
कोवळे अंकुर भूमीवरि फुटले । जेथे मंदशीतल वर्षा चाले । त्यापरीच समाधान झालें । आर्त जीवांचें तवकृपें ॥३३॥
ऐसें व्हावयासि करतों प्रार्थना । तन्मय करोनी जीवप्राणा । भिन्न उरोंचि नये वाटे मना । व्हावें लवणा - समुद्रापरी ॥३४॥
यांत असती किती अडथळे । आकुंचित केलें अज्ञान - मळें । परि तुझ्या विशालतेचें चिंतन बळें । करील मोकळें आम्हांसि ॥३५॥
आम्ही कितीहि दडलों पडलों तरी । तुझें लक्ष उडत्या घारीपरी । निवडोनि काढी अज्ञानाबाहेरी । सुख सर्वतोपरीं द्यावयासि ॥३६॥
भुललिया वत्सा गाय हंबरे । पक्षिणी अंडांभवती फिरे । तान्हुल्या माय काम करितांहि सावरे । आपुलेंचि म्हणोनि ॥३७॥
भिंगोटी अळीसि गोंजारी । निज्यध्यासें आपणासमान करी । तैसा देव भक्तालागी घरी । साधनजाळें पसरोनि ॥३८॥
ऐसें हें प्रत्यक्षचि घडे । जीव आर्त होतां मार्ग सापडे । मार्गे चालतां साक्षात्कार जोडे । व्यापक देवदर्शनाचा ॥३९॥
हें जाणोनि करितों प्रार्थना । पूर्ण व्हावया मानवांची आरधाना । विश्वरूप पहाया देवदर्शना । आलों चरणां निर्धारें ॥४०॥
तूं व्यापक सर्वांतरात्मा । सत्यज्ञानानंद निष्कामा । तैसेंचि होणें ह्रदयें आम्हां । तरीच होय तुझी भक्ति ॥४१॥
म्हणोनि आमुची बुध्दि विशाल करी । कर्म करावया भूलोकावरि । आयुष्य दे शतक निर्धारीं । जीवों आम्ही विश्वसेवे ॥४२॥
पुण्यक्षेत्र पंढरपुरी । बैसलों असतां चंद्रभागेतिरीं । स्फुरूं लागली ऐसी अंतरी । विश्वाकार वॄत्ति ॥४३॥
तेथे दृष्टांत होई अदभूत । कासया करावी विश्वाची मात ? प्रथम ग्रामगीताचि हातांत । घ्यावी म्हणे ॥४४॥
विश्व ओळखावें आपणावरून । आपणचि विश्वघटक जाण । व्यक्तिपासूनि कुटुंब निर्माण । कुटुंबापुढे समाज आपुला ॥४५॥
समाजापुढे ग्राम आहे । ग्रामापुढे देश राहे । देश मिळोनि ब्रह्मांड होय । गतीगतीने जवळ तें ॥४६॥
मानवमात्रांचे प्रथम माहेर । आपुलें गांव त्यांतील घर । यांतूनि प्रगति करीत सुंदर । पुढें जावे विश्वाच्या ॥४७॥
प्रथम पाया मानव - वर्तन । यास करावें उत्तम करावें जतन । गांव करावें सर्वांगपूर्ण । आदर्श चित्र विश्वाचें ॥४८॥
गांव हा विश्वाचा नकाशा । गांवावरून देशाची परीक्षा । गांवचि भंगतां अवदशा । येईल देशा ॥४९॥
आकारें पॄथ्वी असो विशाल । नद्यापर्वतांनी महाप्रबल । परि आमुचें गांवचि मूल । घटक विशाल पॄथ्वीचा ॥५०॥
गांवचि जरि उत्तम नसलें । तरि देशाचें भवितव्य ढासळलें । ऐसें मानावें जाणत्याने भलें । ह्रदयामाजीं ॥५१॥
गांवाच्या प्रसन्नतेंत संत प्रसन्न । विश्व प्रसन्न , देव प्रसन्न । सर्वाआधी मन प्रसन्न । करावयाचे आपुलें ॥५२॥
हें ओळखाया ज्ञान व्हावें । ज्ञान अनुभवासि आणावें । मगचि सुख संपादावें । विश्वरूप - दर्शनाचें ॥५३॥
जाणावें ग्राम हेंचि मंदिर । ग्रामांतील जन सर्वेश्वर । सेवा हेचि पूजा समग्र । हाचि विचार निवेदावा ॥५४॥
यासाठी करावा ग्रंथ प्रारंभ । आचरण - ज्ञान मूळारंभ । सक्रियतेचा मूळस्तंभ । उभारावा ॥५५॥
ऐसा ऐकिला मधुर आवाज । भीमेतरी असता सहज । तैसाचि वंदिला पंढरीराज । ध्यानरूपाने ॥५६॥
केलें साधुसंतांचें चिंतन । करावया ग्रामाचें पुनर्निर्माण । नवीन कांहीच न सांगेन । जुनेंचि देणें देवाचें ॥५७॥
संतमहंतांनी कथन केलें । परि तें पुढे विपर्यस्त झालें । मानवा - मानवांत खंड पाडले । पाखंडयांनी ॥५८॥
विशालता गेली मानवांची । रचना केली जातिपंथांची । कामाची होती ती कायमची । विभागणी माथीं बैसली ॥५९॥
सेवेसाठी पंथ - मंडळ । ते जनाशी वितंडायाचे झाले खेळ । असोनि एकचि गोपाळ । लढले जैसे यादवांपरी ॥६०॥
हें व्दैत जावें निघोन । म्हणूनि सेवा आरंभावी आपण । ऐसा संकल्प दृढ धरोन । ग्रंथ केला सदभावें ॥६१॥
आपुल्यापरी काम घ्यावे । जैसें जयासि साधेल बरवें । उत्तमचि करित जावें । ईश्वरगुरूसि स्मरोनी ॥६२॥
वाडःमयी सेवा सेवाचि जाण । जेणें मार्गी लागती जन । जन तितुका जनार्दन । जाणूनि कार्य करावें ॥६३॥
जें जें आपणासि कळतें । तें तें सांगावे सकळातें । आपुलेचि म्हणोनि जन ते । मायबाप ॥६४॥
सांगणाराचि हुशार झाला । ऐकणारा वाया गेला । ऐसा समज ज्याने केला। बुडाला तो अहंकारें ॥६५॥
सर्वचि ऐकतील ऐसें नाही। यासि आहे मागील ग्वाही । म्हणोनि सेवा खंडों द्यावी । ऐसें नाही उचित ॥६६॥
आत्मसंतोषाकारणें । विश्वसेवेच्या प्रेरणेने । ग्रंथ रचिले सहृदयपणें । थोर जनांनी ॥६७॥
कांही सांगती वेश्वाची कहाणी । कांही बोलती देश लक्षूनि । आपण सांगावी ग्रामावरूनि । ग्राम - गीता ॥६८॥
कृष्णगीता रामगीता । हंसगीता हनुमंतगीता । शिवगीता अवधूतगीता । कथिल्या कोणीं ॥६९॥
गुरूगीता गणेशगीता । पांडवगीता भगवदगीता । देवगीता देवीगीता । सर्व झाल्या ॥ ७०॥
सर्वांचा एकचि सार । शुध्द करावे हॄदय - मंदिर । सुखी करावें चराचर । तरिच पावे सदगति ॥७१॥
’ विश्वब्रम्ह ’ बोलत गेला । सभोंवती समाज दुःखी बुडाला । ग्रामसेवाहि न कळे ज्याला । त्याचें ज्ञान व्यर्थचि ॥७२॥
वनीं तीर्थी फिरोनी आला । आपुला गांव नाही सुधारला । तो कैसा म्हणावा महाभला । एकटाचि ? ॥७३॥
संतांचें ऐसेंचि वचन । आपण तरला तें नव्हे उध्दरण । लोकांस लावी सन्मार्ग पूर्ण । तोचि तरला पूर्णपणें ॥७४॥
ठेवोनिया संतांवरि विश्वास । हाचि धरिला मनीं निजध्यास । आरंभ केला ग्रामगीतेस । आपुल्यापरी सेवाभावें ॥७५॥
माझी मला साक्ष आहे । मी ग्रंथकर्ता विध्दान नोहे । परि धान्यराशींत आपुले पोहे । टाकावे वाटती ॥७६॥
देव प्रेमाचा भुकेला । न पाही जातपात अथवा कला । साधाभोळाहि उध्दरिला । ऐसा लौकिक तयाचा ॥७७॥
देव सौंदर्याचा भोक्ता असता । तरि कुब्जेवरि कां प्रसन्न होता ? देव जरि वैभवचि इच्छिता । तरि विदुराघरीं कां धावे ? ॥७८॥
देवा कलाकौशल्याचि रूचे । तरि कां वेड पेंध्यावाकुडयाचें ? मीपण जिरवी ब्रम्हदेवाचें । तेथे पांडित्य काय करी ? ॥७९॥
ऐसे देवाचे गोडवे । सांगावे तें कमीच पडावें । म्हणोनि आपुल्यापरीं चिंतावे । कार्यं करावे भक्तीने ॥८०॥
आपुला विश्वास जैशापरी । तैसी करावी चाकरी । येथे बोलायची उरी । आहे सर्वांलागोनि ॥८१॥
आपणासि देवापायी समर्पावें । विश्वी विश्वाकार व्हावें । पहावें तैसे बोधीत जावें । जीवांलागी ॥८२॥
ऐसे धरोनी मानसीं । आरंभ केला ग्रामगीतेसि । प्रार्थूनिया संतमहंतासि । आशीर्वाद घेतला ॥८३॥
संतमहात्मांचें हृदगत । देवाला शुभ सृष्टिसंकेत । विशद कराया सरळभाषेंत सुखसंवाद आरंभिला ॥८४॥
येथे श्रोतीं विचारिलें । ग्रामगीतेप्रति लिहीणे झालें । त्यांत संतदेव कासया घातले । स्तुतिस्तोत्रें गौरवूनि ? ॥८५॥
आपुले गांव उन्नत करावे । सकल लोक हांती घ्यावें । यासि देवाचे गोडवे । गावेत कासयासि ? ॥८६॥
काय देव न म्हणतां काम नोहे ? संता न भजतां वाया जाय ? आशीर्वाद न घेतां येतो क्षय । सत्कार्यासि ? ॥८७॥
कासयासि मध्यस्थता ? उगीच देवधर्मांची कथा । करवी सर्व आपण गाथा । मारावी माथां देवाच्या ॥८८॥
ऐसे देवावरि विश्वासूनि । लोक झालेत दुबळे मनीं । गांव भिके लागलें याच गुणीं । सोडा ’ देव देव ’ बोलणे ॥८९॥
तुमचें म्हणणे मीं ऐकलें । लोक पराधीन आळसी झाले । परि देवाने ऐसें सांगितले । कोठे आहे ? ॥९०॥
अहो ! देवचि ऐसा नाही झाला । मग सांगेल कैसा इतरांला ? हा तों विपर्यास केला । भित्र्या आळसी लोकांनी ॥९१॥
ज्यासि करणें नको कांही । त्याने द्यावे देवाची ग्वाही । आपुलीं पापें लपवावीं सर्वही । पाठीमागे ॥९२॥
लोकांत वाढवावा भ्रम । आपुले चुकवावेत श्रम । देवाचिया नामें चालवावें कुकर्म । त्यांनीच समाज बुडविला ॥९३॥
म्हणोनि मी तैसे न सांगेन । येथे जें केलें देवस्मरण । तें भित्रे आळसी कराया जन ।नाही जाणा निर्धारें ॥९४॥
देव म्हणजे कर्तव्यशूर । न्यायनीतीचें माहेर । क्रांतीकार्याचे दिव्य निर्झर । अग्रसर जगामाजीं ॥९५॥
देव म्हणजे अतिमानव । मानवाचा आदर्श गौरव । त्यांचे कार्य ध्यानीं राहो । फूर्ति यावया पुढिलांसि ॥९६॥
येथे मुख्य देवाचें व्याख्यान । नाही केलें यथार्थ पूर्ण। देवासि पुरूषोत्तम समजून । वागा म्हणालों सर्वाना ॥९७॥
मुख्य देवाचें आरंभी स्मरण । त्यांतहि त्याचें एकेक लक्षण । तेंच साधकासि व्हावे साधन । म्हणोनिया आठविलें ॥९८॥
चला विशालतेच्या मार्गी । जे गेले ते तरले जगीं । भरोनि दिली अंतरंगीं । हीच कीर्ती भाविकांच्या ॥९९॥
मित्रहो ! गांव व्हावें स्वयंपूर्ण । सर्व प्रकारें आदर्शवान । म्हणोनीच घेतलें आशीर्वचन । पूर्वजांचें ॥१००॥
आशीर्वाद म्हणजे त्यांचें वचन । ऐकोनि घ्यावें देऊनि श्रवण । त्या फळवावें कार्य करोन । यासि आशीर्वाद बोलती ॥१०१॥
लोक थोर आशीर्वाद घेती । परि कार्य थोडेहि न करिती । तेणेंचि फजीत पावती । गुलाम दुर्बळ होऊनि ॥१०२॥
आमुचें आशीर्वादाचें लक्षण । थोरांनी करावें मार्गदर्शन । बोधमार्ग उमगावा आपण । सफल करावा संकल्प ॥१०३॥
एरव्ही थोंरानी म्हणावें ’ शतं जीव ’ । आम्हीं व्यसनें करावी मॄत्युठेव । अभ्यास न करितां ’ बुध्दिमान भव ’ । आशीर्वाद कैसे फळे ? ॥१०४॥
अंध दुबळा भाविकपणा । तो कधीहि न रूचे माझ्या मना । संतदेवाची निष्क्रिय गर्जना । करील तो अस्तिक नव्हे ॥१०५॥
आम्ही मुख्यतः कार्यप्रेरक । चालती आम्हां ऐसे नास्तिक । ज्यांचा भाव आहे सम्यक । ’ सुखी व्हावे सर्व ’ म्हणूनि ॥१०६॥
भलेही तो देव न माने । परि सर्वां सुख देऊं जाणे । मानवासि मानवाने । पूरक व्हावें म्हणूनिया ॥१०७॥
ग्रामांतील सर्वजन । होवोत सर्वसुख - संपन्न । घेऊं नये कुणाचा प्राण । समाजस्थिती टिकावी ॥१०८॥
आम्ही सर्वचि संतुष्ट राहूं । सर्व मिळोनि सर्व खांऊ । रांबू सर्व , सुखें सेवूं । जें जें असेल तें सगळें ॥१०९॥
आमची संपत्ति नसे आमची । आमची संतती नसे आमची । कर्तव्यशक्तीहि नसे आमची । व्यक्तिशः उपभोगार्थ ॥११०॥
हें सारें गांवाचें धन । असो काया वाचा बुध्दि प्राण । ऐसें असे जयाचे धोरण । तो नास्तिकहि प्रिय आम्हां ॥१११॥
तो तत्त्वतः नास्तिकचि नोहे । जो सर्वांसि सुखविताहे । तो ’ देव देव ’ जरी न गाये । तरी देवसेवाचि त्या घडे ॥११२॥
आम्ही देवाचें नांव मध्ये घातलें । परि सर्वांच्या सुखार्थ कार्य केलें । कर्तव्यतत्परतेसीच वर्णिलें । जिकडे तिकडे ॥११३॥
लोकांपुढे विशाल ज्ञान । ठेवाया अत्युच्च आदर्श कोण । म्हणोनि देवाचें नामाभिधान । घेतलें विशाल भावाने ॥११४॥
आम्ही आपुल्यासाठी मरतो । देव सकळांसाठी कार्य करतो । हाचि भाव त्याने स्फुरतो । म्हणोनि धरिला देव चित्तीं ॥११५॥
देव म्हणजे घेवचि नोहे । सर्व कांही देवचि आहे । ऐसा ज्याचा संप्रदाय । त्यासि भजूं जीवेंभावें ॥११६॥
अंतिम ध्येय अखंड शांति । अनुभवा यावी जीवाप्रति । याचलागी केली स्तुति । साध्यसाधनाची ॥११७॥
जे शांती आणि सत्य । अंगी मुरवोनि झाले कृतकॄत्य । तेचि सेवामुर्ति संत स्तुत्य । आदर्शरूपे ॥११८॥
उदारचरित संतसज्जन । मनोभावे तयांसि वंदन । जे उपदेशिती ’ जनी जनार्दन ’ । गांव संपन्न करावया ॥११९॥
साधुसंत देवधर्म । मानवोध्दारचि त्यांचें कर्म । तेंचि आठवूनि उध्दरूं ग्राम । तुकडया म्हणे ॥१२०॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरुशास्त्र - स्वानुभव संमत । देवसंत वंदोनि कथिले ह्रदगत । प्रथम अध्याय संपूर्ण ॥१२१॥
॥ सदगुरूनाथ महाराज की जय ॥
॥ अभंग ॥
भूतीं देव म्हणूनि भेटतों या जना ।
नाहा हें भाव ना नर - नारी ॥
जाणे भाव पांडुरंग अंतरीचा ।
नलगे द्यावा साचा परिहार ॥
दयेसाठी केला उपाधि - पसारा ।
जडजीवां तारा नांव कथा ॥
तुका म्हणे नाही पडत उपवास ।
फिरतसे आस धरोनिया ॥
--- श्रीसंत तुकाराम महाराज .