ग्रामगीता - अध्याय अठरावा

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

एक श्रोता प्रश्न विचारी । आम्हीं ऐकिलें गीतेमाझारीं । कर्ममय असे सृष्टि सारी । न करतांहि कर्म घडे ॥१॥
सर्वांसचि लागलें कर्म । कर्म हाचि देहाचा धर्म । तेथे काम करावें मुद्दाम । हें बोलणें विपरीत ॥२॥
आपण म्हणतां परिश्रम करा । येणें पोषण होईल अहंकारा । सहज चालेल तोचि बरा । व्यवहार लोकीं ॥३॥
ही श्रोतियाची शंका । भ्रमवीत आली नित्य लोकां । परि ही नव्हे गीतेची भूमिका । निर्भेळ ऐसी ॥४॥
कर्ममय विश्व आहे । कोण रिकामा बसला राहे ? प्रत्येक जण करीतचि जाय । कांहीतरि कर्म ॥५॥
परि त्या कर्माचे अनेक प्रकार । कांही शुध्द निषिध्द मिश्र । कांही विधियुक्त कांही पवित्र । निष्काम कर्म ॥६॥
कांही देहेंद्रियांसाठी । कांही निपजती मनाच्या पोटीं । कांही विवेकबुध्दीने गोमटीं । निपजती कर्मे ॥७॥
कांही कर्मे स्वत:करिता कांही कुटुंबाचीया हिता । कांही कर्मे गांवा लोकांकरितां ।  सेवाधर्मरूप ॥८॥
आपल्या देहाचें करणें काम । हा कसला आला महाधर्म ? । हें आहे नित्यकर्म । सहजचि घडणारें ॥९॥
तैसेंचि प्रसंगाविशेषें कांही । करणें सणोत्सवादि सर्वहि । त्यांतहि विशेष ऐसें नाही । नैमित्तिक कर्मी ॥१०॥
नित्यनैमित्तिक कर्मे सहज । तीं करणें आवश्यक काज । न करितां विस्कटेल समाज । परि करणें नव्हे महाधर्म ॥११॥
तैसेंचि पोटासाठी करणें काम । हे नव्हेत पुण्यपरिश्रम । उरल्या वेळीं जें सेवाकर्म । त्यासि धर्म बोलती ॥१२॥
तेंचि माणुसकीचें कर्म । जें दुसर्‍यांसाठी केले श्रम । एरव्ही पशुपक्षीहि करिती उद्यम । आपुलाले ॥१३॥
निषिध्द आणि सकाम कर्म । तैसेचि त्यागूनि अहं-मम । जगासाठी करावेत श्रम । ईश्वरार्पण बुध्दीने ॥१४॥
हेचि गीतेची शिकवणूक । वारंवार निश्चयात्मक । जेणें सर्वेश्वराचें पूजन सम्यक । तेंचि कर्म गीतामान्य ॥१५॥
एरव्ही कामाविण कोणी नाही । हें मजसीहि कळे नि:संशयीं । परि त्यासि काम आज न म्हणों कांही । जें न उत्पादन वाढवी ॥१६॥
जनतारूप जनार्दनाची । ज्यांत सेवा न होई साची । त्यास गीताप्रिय कर्माची । पदवी आम्हीं न देऊं ॥१७॥
आज भरपूर उत्पादन । हेंचि जनसेवेचें साधन । त्यासाठी झटेल जो जो जन । गीता कळली तयासि ॥१८॥
मंदिरीं बैसोनि नाक दाबावें । त्यापेक्षा मार्गींचे कांटे उचलावे । दु:खितासि प्रेमें पाणी पाजावें । हें श्रेष्ठ तीर्थस्नानाहूनि ॥१९॥
एक हात खोदावी जमीन । हें पूजनाहूनि पूजन । परिणाम शेकडों व्याख्यानांहून । अधिक तयाचा ॥२०॥
श्रमिकांस जेणें लाभेल अन्न । तें कर्म श्रेष्ठ यज्ञाहून । एरव्ही गीतेचें नांव सांगून । भलतें समर्थन करूं नये ॥२१॥
एक नौजवान आळसें निजला । म्हणे हेंहि पाहिजे शरीराला । म्हणोनि तो सारखाचि झोपला । फक्त उठला भोजनासि ॥२२॥
भोजन झाल्यावरि पुन्हा पडला । कैसा आवडेल घरच्या लोकांला ? कोणी थट्टामस्करी करूं लागला । म्हणे हेंहि कामचि आहे की ॥२३॥
एक सावकारीचें घाशी लिखाण । एक झगडयाचें चालवी प्रकरण । कोणी उपद्रव करी हातीं धरोन । लोक हरप्रकारें ॥२४॥
असलें काम जरी बंद पडलें । तरी माझ्यामतें कांही न अडलें । परि निर्वाहाचें उत्पादनचि शांतलें । कैसें चालेल जीवन ? ॥२५॥
म्हणोनि सर्वांनी काम करावें । ग्रामाचें धन वाढवावें । येथे गरीब-श्रीमंत न पाहावें । कामासाठी ॥२६॥
श्रीसंत गोरा राबे अंगें । देवहि माती तुडवूं लागे । तेथे श्रीमंत आळसें वागे । हें महापाप ॥२७॥
यावरि बोले एक श्रोता । नाही गरीब मजुरासीच काम पाहतां । बेकारांचा वाढतो जत्था । तेथे श्रीमंतां काम कोठे ॥२८॥
श्रोतियाची ही विचारसरणी । आहे भ्रमाची पोसणी । सारा देश दीन-दरिद्री अज्ञानी । तेथे काम न दिसे तया ॥२९॥
पुन:पुन्हा जन्मा यावें । मातृभूमीसि सुखी करावें । ऐसें थोर म्हणती जीवेंभावें । तेथे काम न दिसे तया ॥३०॥
देशांत कामांचा उभा डोंगर । दारिद्रयदु:खाचा वाहतो पूर । अर्धनग्न अर्धपोटी लोक अपार । त्यांचें दु:ख कां न दिसे ? ॥३१॥
येथे विश्रांतीसि नाही वेळ । निरंतर कार्यकर्ते प्रबळ । पाहिजेत ठायींठायीं सकळ । काम ऐसें देशापुढे ॥३२॥
परि ज्यांना होणें आहे साहेब । लोकांवरि कसावया रुबाब । न कष्टतां इच्छिती आराम खूब । तेचि राहती बेकार ॥३३॥
शिक्षणाचा द्यावा उपयोग । करोनि प्रचार आणि प्रयोग । तंव ते स्वत:चि बनती रोग । समाजाच्या जीवनीं ॥३४॥
एका बाजूने शिक्षित-श्रीमंतांचें । तैसेंचि झालें मजूर-गरिबांचें । शिथिलता आळस दोघांचे । घरीं थाटला दिसताहे ॥३५॥
जेव्हा पोटासि भूक लागे । तेव्हाचि घरोघरीं काम मागे । नाहीतरि आळसा घेवोनि संगें । खुशाल पडे झोपडीमाजी ॥३६॥
सकाळीं आठ वाजतांचें काम पूर्ण । दहा वाजतां उठे घरांतून । नाही कामावरि मन । चुथडा करी कामाचा ॥३७॥
म्हणे श्रीमंतासि काय झालें ? ते काय भिकेसि लागले ? काय होतें काम न केलें । तरी आमुचें नुकसान ? ॥३८॥
कामासाठी हात उचलेना । तोंडीं सारखा वाचाळपणा । मजूरी न देतां धिंगाणा । घालितसे लोकांपाशी ॥३९॥
ऐसें करणें आहे चुकीचें । पैसे कसून घ्यावेत कामाचे । परि कामचुकार होणें हें आमुचें । ब्रीद नव्हे सर्वथा ॥४०॥
मजूर सकाळीं पाहिजे उठला । नित्यविधिकर्मांतून निपटला । घरकाम करोनि निघाला । पाहिजे तत्काळ कामासि ॥४१॥
जेव्हा कामाची वाजेल घंटा । मजूर चालला चारी वाटां । उद्योगांचा चालला सपाटा । ऐसें व्हावें ॥४२॥
मजुरावरीच आहे उत्पादन । उत्पादनचि मुख्य ग्रामाचें धन । तयामाजी करणें कुचरपण । वेडेपणाचें ॥४३॥
मजूर इकडे कार्यनिष्ठा न जाणे । श्रीमंत तिकडे आळशी बने । म्हणोनि झालें कंटाळवाणें । जीवन आता देशाचें ॥४४॥
उत्पादनाची गति खुंटली । उपभोगाची भावना वाढली । काय करील भूमाता भली । मशागत नसतां जमिनीची ? ॥४५॥
यासि सर्वचि असती जबाबदार । शक्ति संपत्ति विचार प्रचार । हें एकहि नाही ताळयावर । म्हणोनि ग्राम ओसाडलें ॥४६॥
श्रीमंतां आपुलें न वाटे काम । गरीबा उत्पादनाचें नाही प्रेम । शिक्षितां हीन वाटतो परिश्रम । यानेच आली शिथिलता ॥४७॥
ऐसें न व्हावें आता पुढती । सर्वांनी सुधारावयास पाहिजे मति । म्हणोनि आहे माझी विनंति । सकळांप्रति आग्रहाची ॥४८॥
जें जें ज्याचेनि काम बने । त्याने तें सेवा म्हणोनि साधणें । आपुलेंहि बरें करणें । गांवासि होणें भूषणावह ॥४९॥
जो जो पोटापाण्याचें काम न करी । उत्पादनासि ना सुधारी । त्यास विरोध करावा, विचारी । माणसाने गांवाच्या ॥५०॥
श्रमनिष्ठेचा करावा प्रचार । सर्वांस आपुलकी वाटे पुरेपूर । ऐसी व्यवस्था करावी सुंदर । गांवचें उत्पादन वाढवोनि ॥५१॥
गांवचें वाढवाया उत्पन्न । गांवीं कराया नवनिर्माण । काय करावें ऐसा प्रश्न । वारंवार ऐकूं येई ॥५२॥
त्यासि उपाय हाचि प्रथम । कामगार करिती जे श्रम । त्यांची शक्ति वांचे तिला काम । द्यावें सहायक दुसरेंहि ॥५३॥
आणि इतरांचा वेळ कितीतरी । जाई व्यर्थचि गांवीं घरीं । कामीं लावितां तो निर्धारीं । काया पालटेल गांवाची ॥५४॥
कच्ची सामुग्री गांवच्या भागीं । ती पुरेपूर आणावी उपयोगी । शोध करोनि नाना प्रयोगीं । माती करावी सोन्यासम ॥५५॥
अन्य देशींच्या तरुणांसि वेड । नित्य नवें संशोधन प्रचंड । तैसी धुंद चढावी अखंड । गांवच्या शिक्षित तरुणां ॥५६॥
गांवचे कलावंत निपुण । त्यांना द्यावें उत्तेजन । नवनव्या वस्तु कराव्या निर्माण । उपयोगाच्या जीवनासि ॥५७॥
उद्योगें यंत्रेंहि निर्मावी । परदेशा भीक न मागावी । आपणचि करोनि भोगावीं । वैभवें सारीं ॥५८॥
चरखाटकळी पासून उद्योग । अन्न धान्यादिकांचे प्रयोग । घरेदारें सर्व सुयोग । आपणचि निर्मावे ॥५९॥
प्रत्येक घरीं जोडधंदा । सर्व स्त्रीपुरुष याचि छंदा । दूर करावया आपदा । जीवनाच्या लागावे ॥६०॥
कोणी पिशव्या कोणी नवारी । कोणी खादी विणतो घरीं । कोणी चपला चामडियाच्या करी । मेल्या जनावरांच्या ॥६१॥
कोणी चटया कोणी आसनें । कोणी खुर्च्या कोणी खेळणें । कोणी बादल्या पलंग गोणे । साबणहि घरीं करीं ॥६२॥
कोणी सुंदर मडकें घडवी । कुंडया फुल-पात्रें बरवीं । कोणी कवेलू मजबूत दावी । करोनिया सुंदरसें ॥६३॥
कोणी सुंदर विटा करी । कोणी फाडी फोडी बरी । सर्व हे आपापल्या परीं । घरोघरीं कार्यरत ॥६४॥
कोणी बैलांचा साज करी । कोणी रंग शोधी परोपरी । प्रत्येकजण कांहीतरी । करितचि आहे ॥६५॥
ऐसें हें सर्व गांव । जोडधंद्यांनी भरीव । जराहि नाही उणीव । कोणेपरी कोठे ॥६६॥
ऐसी असावी कलाकुसरी । उद्योगधंदे घरोघरीं । जराहि न दिसेल बेकारी । वाढली कोठे ॥६७॥
त्यासचि म्हणावी सुंदर कला । एरव्ही अवकळेची धर्मशाला । उसणें आणोनि सजविला । आपुला नवरदेव ॥६८॥
जो जो धंदा गांवीं नसला । प्रोत्साहन मिळावें त्या कार्याला । परि तो पाहिजे योग्य ठरला । गांवाच्यासाठी ॥६९॥
गांवचे उद्योग मागासले । त्यांस शिक्षणाने पुन्हा उजळिलें । ऐसें असावें सुधारलें । गांव आमुचें ॥७०॥
नसतील त्या वस्तु निर्माव्या । येत नसतां शिकोनि घ्याव्या । घरोघरीं त्याच दिसाव्या । गांवच्या वस्तु ॥७१॥
आपुल्या गांवीं जे जे होते । आपणचि वस्तु वापरावी ते । तेणें गांवींचें धन गांवींच राहतें । शक्ति वाढते गांवाची ॥७२॥
चांभार गांवीं उपाशी मरे । जोडयासाठी शिक्षित शहरीं फिरे । केवढी गांवाची कदर करणारे । बुध्दिमंत हे ! ॥७३॥
गांवीं विणकर फुटाने फाकती । यासि हवी मलमलची घोती । वा रे यांची देशभक्ति ! गांव मारिती शौकासाठी ॥७४॥
कोणी म्हणती आमुचा पैसा । आम्ही खर्चू हवा तैसा । गांव-द्रोही समजावा ऐसा । आपस्वार्थी मानव ॥७५॥
गांवचे कलावान मागासले । म्हणोनि न पाहिजे उपाशी मारिले । बाह्य वस्तूंनी आपणचि सजले । भूषण नव्हे दूषण तें ॥७६॥
देशांत एकटा ताजमहाल । त्यावरूनि न ठरे देशाचा हाल । घरोघरीं लोक जरि कंगाल । तरि तें मोजमाप कशाचें ? ॥७७॥
गांवीं एक कुस्तीगीर महान । आणि बाकीचे लकडी पहेलवान । तरी तें गांव शरीरबलाने पूर्ण । म्हणतां नये कधीहि ॥७८॥
मोजके थोरपुरुष होऊनि जाती । इतरांची पातळी नयेचि वरती । तंव ती समाजाची प्रगति । कैसी म्हणावी जाणत्याने ? ॥७९॥
यासाठी प्रत्येक घटक सज्ञान । पाहिजे निरोगी उद्योगी संपन्न । तरीच तें गांव आदर्शाचें भूषण । मिरवूं शके ॥८०॥
म्हणोनि प्रत्येकाने आपुल्या गांवीं । ग्रामीण वस्तूंना चालना द्यावी । त्यांत सुधारणाहि घडवावी । उन्नति व्हाया कलावंतांची ॥८१॥
ऐसे सर्वचि उद्योगधंदे । चालवावेत गांवींच आनंदें । नांदावेत सकळ लोक स्वच्छदें । सुखसमाधानें ॥८२॥
गांवीं असावें वस्तुप्रदर्शन । आपुल्याच गांवीं झालें निर्माण । बीं बियाणें, शेती-उद्योग-सामान । तयामाजीं ठेवावे ॥८३॥
खेळणीं लेणीं जीवनोद्यमें । लाकडी लोहारी बेलदारी कामें । कुंभारी, विणकरी, उत्तम चर्मे । असावीं तेथे ॥८४॥
असावें सुंदर एक घर । त्यामाजीं वस्तू विविध सुंदर । आम्हींच निर्मिलेल्यांचा भर । असावा तेथे ॥८५॥
गांवीं जें मालधन निर्माण होतें । बघावया लोकांनी यावें तेथे । योग्य किंमती देवोनि तें तें । घ्यावें सामान तयांनी ॥८६॥
गांवीं असावी उद्योग-समिति । जी सतत करील उद्योग-उन्नति । गांवाचें आर्थिक जीवन हातीं । घेवोनि लावील सोय जी ॥८७॥
गांवचिया धनिकांकडोनि । संपत्तीचा वांटा मिळवोनि । सर्वांच्या हितासाठी रात्रंदिनीं । उपयोग करावा तयाचा ॥८८॥
कांही असती जमीनदार । तेचि गांवचे अर्थभांडार । त्यांना सर्व कारभार । सोपवाया लावावा मजूरांवरि ॥८९॥
किंवा धनिक जरी ना वळे । शेतकरी-मजुरांच्याचि बळें । थेंबें थेंबें साचवावें तळें । त्यांच्या अल्प ठेवींचें ॥९०॥
त्यांतूनि निर्माण करावा वस्तुसंग्रह । सर्वांना उपयोगी भांडारगृह । सर्वां मिळोनि चालवावें नि:संदेह । दुकान सर्व वस्तूंचें ॥९१॥
त्यांत असावी सर्वांची मालकी । हुशार किसानांची ठेवावी चालकी । सर्वांच्या अनुमतीने व्यापार-एकी । करावी गांवीं ॥९२॥
एक असावें धान्यभांडार । चालावया गांवचे व्यवहार । त्यांत असावे सर्व जनतेचे शेअर । सोयीसारखे ॥९३॥
प्रसंगीं त्यांतूनचि धान्य न्यावें । सर्वांमिळोनि कर ठरवावे । प्रसंगीं सर्वांनी वाटून घ्यावें । उत्तम रीतीं ॥९४॥
त्यांतूनचि करावी गांवची सेवा । उणीव पडेल ज्या कष्टी जीवां । अथवा ग्रामसुधारणेस लावावा । वाढवा त्याचा ॥९५॥
गांवीं चालते सवाई-दिढी । त्यास याने बसेल अढी । ग्रामनिधीची उघडतां पेढी । थंडावेल व्यापारी-सावकारी ॥९६॥
गांवीं आवश्यक तेलघाणी । शुध्द तेलादिकांची निशाणी । गांवचीं कामें सर्व मिळोनि । गांवींच करावीं उपयुक्तशीं ॥९७॥
उद्योगहीनांना उद्योग द्यावे । कामें देवोनि सुखी करावें । आपणासमान पाहिजे बरवें । केलें त्यांसि सुखवस्तु ॥९८॥
काम ज्याने ज्याने करावें । त्याने हक्कानें पोटभरि खावें । लागेल तेवढें मागावें । हें तों आहे प्रामाणिक ॥९९॥
जयास न मिळे कामधाम । त्याने समितीस सुचवावें नाम । ग्रामसेवाधिकारी उद्यम । देईल त्यासि ॥१००॥
काम देणें कर्तव्यचि त्याचें । जमा असतील फंड गांवाचे । त्यांतूनि पुरवावें मोल कामाचें । उपयोगी ऐशा ॥१०१॥
मजुरा मजुरी पूर्ण द्यावी । जेणें मुलेंबाळें सुखें जगवी । तैसींच उत्पन्ने वाढवोनि घ्यावीं । गांवामाजीं ॥१०२॥
याने सर्वांस मिळेल सुख मिटेल जीवनाची भूक । ग्रामराज्य होईल सुरेख । आर्थिकतेने समृध्द ॥१०३॥
यास्तव श्रीमंत शिक्षित हुद्देदार । कलावंत शेतकरी कामगार । सर्वांनी मिळोनि ग्रामोध्दार । करावा ग्रामोद्योगांनी ॥१०४॥
शहराकडे चालला प्रवाह । तो थांबवाया नि:संदेह । सर्वांचा गांवींच होईल निर्वाह । ऐसी योजना करावी ॥१०५॥
खेडेंचि शहराचें जनक । शहर भोवतें खेडें उत्पादक । शहराकडे न जातां लोक । धावावे उलट खेडयाकडे ॥१०६॥
ऐसी करावी ग्रामसेवा । हेंचि कर्म आवडे देवा । संशय कांही मनीं न धरावा । तुकडया म्हणे ॥१०७॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरुशास्त्र-स्वानुभव संमत । ग्रामोद्योगांचा कथिला तत्त्वार्थ । अठरावा अध्याय संपूर्ण ॥१०८॥

 ॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥
*
अभंग-वचनें
* केशवाचें ध्यान धरूनि अंतरीं । मृत्तिकेमाझारीं नाचतसे ॥
* म्हणे गोराकुंभार कोणी नाही दुजें । विश्वरूप तुझें नामदेवा ॥

---श्रीसंत गोराकुंभार.