ग्रामगीता - अध्याय पंचविसावा

॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥

विचारांनी असती उदार । साधुसंत थोरथोर । तेथे नाही भेद-संचार । कोण्याहि प्रकारें ॥१॥
परंतु त्यांचे पंथानुयायी । आपुलालीच लाविती घाई । भिन्न भिन्न त्यांचे देवहि । एक न मिळती एकाशीं ॥२॥
वेगळे देव वेगळे धर्म । वेगळालें त्यांचें  उपासनाकर्म । सांगा होईल कैसा संगम । भावनांचा त्यांच्या ? ॥३॥
संतांचें घेतलें  संमेलन । तेवढयापुरतें झालें मिलन । परंतु नित्याच्या उपासनेने । वाढे अंतर सर्व जनीं ॥४॥
ज्याचा विशेष बोलबाला । जेथे संपत्तीचा पेल झाला । लोक भजती त्याचि दैवताला । कोणी दूजाला कवटाळिती ॥५॥
यासि नित्यासाठी  उपाय । सांगा सहजप्रभावी काय ? जेणें संस्कारचि होतील एकमय । आत्मीयतेचे ॥६॥
श्रोतियाचा प्रश्न मार्मिक । गांव-हितासि आवश्यक । संतांऐसेंचि देवांचें ऐक्य । साधलें पाहिजे ॥७॥
आपापले धर्म-कर्म-देव । भिन्न समजती मानव । तेणें असोनि एकचि गांव । झाले भाव वेगळें ॥८॥
आपुलालें चिन्ह ठेवावें । त्यावरोनि संप्रदाय ओळखावे । म्हणोनि मांडिलें दुकान बरवें । आपापलें या पंथांनी ॥९॥
एक म्हणे राम मोठा । दुसरा म्हणे कृष्ण मोठा । तिसरा म्हणे शंकरचि मोठा । सर्वांहूनि आमुचा ॥१०॥
कोणी म्हणती देवी मोठया । कोणी पूजिती मानविणी नरोटया । कोणी म्हसोबा-बहिरम-सोटया । थोर म्हणोनि तंडती ॥११॥
कोणी म्हणती हरिहर । कोणी वंदिती नाल्याहैदर । कोणी पूजिती सर्पव्याघ्र । कोंबडी-बकरी देवोनि ॥१२॥
कांही सोनियाचे देव करिती । वेळ पडल्या विकोनि खाती । ऐसी आहे देवाची फजीती । पूजकांमागे ॥१३॥
कांही देवासि बलिदान देती । देवीच्या मिसें मांस खाती । तीर्थ म्हणोनि मद्य पिती । पिसाळलेले ॥१४॥
देव देवळीं दगडाचा । देवपाट करिती सोनियाचा । धाक पडे चोरटयांचा । म्हणोनि पहारे देवुळीं ॥१५॥
आपापल्या हौसेचे शृंगार । चढवोनि देती देवावर । मग शृंगारावरीच टपती नेत्र । देव कांही दिसेना ॥१६॥
एक म्हणती गळां सुंदर माळ । एक म्हणती रत्नमुकुट झळाळ । एक म्हणती सोनियाची प्रभावळ । देवाभवती शोभली ॥१७॥
एक म्हणती सुवर्ण-सिंहासन । एक म्हणती भरजरी शालू पूर्ण । एक म्हणती केशर कस्तुरीलेपन । कंठीं नवरत्न देवाच्या ॥१८॥
कांही म्हणती देव उठला । आता बसला आता जेवला । विश्रांति आता करूं लागला । विडा घेवोनि एकांतीं ॥१९॥
देवासि झोपवा मखमलीवरि । दारें लावूनि घ्या बाहेरि । पाउलें न चुरतां कोमल करीं । झोप त्यांना लागेना ॥२०॥
सारांश आपणांसि जें आवडे । तेंचि देवादिकासि पुरवावें लाडें । मगचि देवाची प्रसन्नता घडे । ऐसें कांही मानिती ॥२१॥
मग ते असोत दुर्गुण सदगुण । याचा विचार करतो कोण ? अंधश्रध्देच्या प्रवाहीं लागून । तैसेचि चालती पुढे पुढे ॥२२॥
पदसेवन, अर्चन, वंदन । दास्य, सख्य, आत्मनिवेदन । यांचा बहिरंग अर्थ घेवोन । भक्ति करिती सोंगाऐसी ॥२३॥
कोणी विरहभक्तींत रंगती । कोणी संगभक्ति अवलंबिती । कोणी आत्मभक्तीची करिती स्तुति । वाटेल तैसी ॥२४॥
कोणी अल्ला बडा की राम बडा । हेंचि वितंडितां धरिती नरडा । फोडिताति कडाकडा । मूर्ति हातीं धरोनिया ॥२५॥
येशूभक्त निंदा करी । म्हणे हिंदूचा देव व्यभिचारी । सोळा हजार करी नारी । कसला देव ? ॥२६॥
करावयाचें तें कोणी न करी । भांडणें करिती घरोघरीं । वा रे ! मूर्तिपूजेची थोरी । कळली लोकां ॥२७॥
देवाकरितां करोनि भांडणें । कोर्ट-कचेरीमाजीं जाणें । ’ सत्य बोलतों ’ म्हणोनि शपथ घेणें । देवादिकांची ॥२८॥
ऐसें ज्याने त्याने असत्य केलें । म्हणोनि जन नास्तिक झाले । म्हणती काय होतें देव पूजिले । कितीहि तरी ? ॥२९॥
समजण्याची दृष्टीच गेली । म्हणे देवाची प्रतिष्ठा काय उरली ? वरि बैसोनि लघवी केली । उंदिराने ॥३०॥
उलट कोणी म्हणे देव जागृत । भाव धरिल्या पावे त्वरित । मी म्हणेन भाव तेंचि दैवत । कां न म्हणावें ? ॥३१॥
एके ठिकाणीं देव जागृत । बाकी ठिकाणीं काय भूत ? । कैसी झाली समजूत । उलटी आमची ! ॥३२॥
लोकीं जो हा दुजाभाव झाला । तो पुजारी-पंडेगिरीने केला । शास्त्रेंहि लावोनि आधाराला । समाज नेला अधोगतीं ॥३३॥
यासीच म्हणविलें देवपूजन । पुजारी सांगतील जें जें कथून । भाविक ठेवोनि बुध्दि गहाण । करिती, कळे देव कैसा ? ॥३४॥
जैसी ज्याची भावना । तैसाचि देव त्याचा जाणा । तेथे भावनेसि प्रमुखपणा । सहजचि येतो ॥३५॥
आणखी एक मुख्य खूण । ज्या संताने केलें देवस्थान । त्याच्या थोरपणावर मोठेपण । मानिलें लोकीं देवाचें ॥३६॥
सज्जनाने दगड पूजिला । इतरांना तो मोठा देव झाला । वाढला त्याचा लौकिक भला । यात्रा भरली त्यापरी ॥३७॥
पंढरीसि ज्ञानदेव न जाता । संतांचा मेळा न भरता । कोण तेथीचा देव पूजिता ? सांगा मज ॥३८॥
देव सर्वांठायीं सारखा । परि संगतीने भासे प्रियसखा । उत्तम असोनिहि होतो पारखा । लोभीलबाड पुजार्‍यामुळे ॥३९॥
ऐसें झालें आम्हांमाजी । म्हणोनि भावना वाढली दुजी । चुकली देवभजनाची अर्जी । वाढली मर्जी धनाची ॥४०॥
जें धनसंपन्न देवस्थान । त्यासि आलें मोठेंपण । उपासनेसाठी खर्चावें धन । देव प्रसन्न म्हणती तेणें ॥४१॥
परि देव मोठा नव्हे श्रृंगाराने । देव मोठा नव्हे भव्य देवळाने । देव मोठा नव्हे घंटे वाजविल्याने । अहोरात्र ॥४२॥
देव मोठा नव्हे नंदादीपाने । देव मोठा नव्हे होम-हवनाने । देव मोठा नव्हे साळुंकेने । पर्वता एवढया ॥४३॥
देव मोठा नव्हे निसर्गशोभेने । देव मोठा नव्हे महायात्रेने । देव मोठा नव्हे वैभवप्रतिष्ठेने । पूजकांच्या ॥४४॥
देव मोठा भावनेने । भावनेच्या उच्चतेने । अंतरींच्या उपासनेने । सर्वांसि सारिखा ॥४५॥
मग तो असो कोणीहि देव । तेथे वाया भेदभाव । एकाचि चैतन्याचे ओतीव । अलंकार ते ॥४६॥
देव एक असोनि अनंत झाला । नाना रूपें धरोनि नटला । परि तो पाहतां एकचि दिसला । कार्यरूपाने ॥४७॥
हरिहरा भेद नाही । एक एकाचे हृदयीं । रामरहीम एकचि पाही । देवी-देवहि एकात्मक ॥४८॥
धनुर्धारी झाला राम । मुरली धरतां मेघश्याम । कटीं कर ठेवितां सगुणब्रह्म । विठ्ठल म्हणवी ॥४९॥
सर्व देव एकचि असती । भिन्न साधना करोनि स्मरती । भिन्न रूपें धरिलीं किती । तरी तत्त्वत: एकी तयांची ॥५०॥
एकचि व्याप्ति एकचि दीप्ति । प्रसंगें नानारूपें धरिती । एकाच ध्येयासाठी लाविती । प्राण पणीं देव सर्व ॥५१॥
कोणा सज्जना दु:ख न व्हावें । कोणी दीन भुकेले न राहावे । यासाठी प्राण समर्पावे । प्रसंग पडतां ॥५२॥
ऐसें ज्यांनी अंगें केलें । त्याच कारणीं धारातीर्थी पडले । ते सर्व देवदेवता झाले । मृत्युलोकीं ॥५३॥
सज्जनांचें परित्राण । कंटकांचें निर्दालन । सत्य न्याय सदगुणांचें रक्षण । कार्य हें सर्व देवांचें ॥५४॥
ऐसें असतां वितंडणें । देवादेवांचीं करावीं भांडणें । आपुल्या हौसेसाठी कां बुडविणें । चरित्र दैवतांचें ? ॥५५॥
सज्जनें टाळावी ही वृत्ति । आदर द्यावा सर्वाप्रति । भिन्न न ठेवावे कोणी पंथी । एकचि असती म्हणोनिया ॥५६॥
सर्वांना मंदिराचें मूळतत्त्व । आणि उपासनेचें महत्त्व । समजावोनि द्यावें देवत्व । कवण्या कार्यी असे तें ॥५७॥
तेणें निरसूं लागेल भेद कल्पना । आकळेल यथार्थ उपासना । साधेल आपापल्या देवस्थानां । मूळतत्त्वीं सार्थक ॥५८॥
यावरि एकाने केला प्रश्न । देवस्थानांचें मूळतत्त्व कोण ? हीं मंदिरेंचि भिन्न भिन्न । झालीं कारण पंथभेदा ॥५९॥
यांच्यावरोनि फिरवावा ट्रॅक्टर । म्हणजे सर्वचि होतील एकाकार । काय मंदिरांवांचूनि पडेल अंतर । भक्तींत कांही ? ॥६०॥
याचें ऐका समाधान । ऐक्य न साधे भावना दुखवून । त्यासाठी मंदिराचें तत्त्वज्ञान । उजळणें हेंचि उचित ॥६१॥
सुंदर निसर्गरम्य स्थान । तेथेहि साधे देवाचें भजन । मठमंदिर नसतांहि मोहून । मन पाही देवाकडे ॥६२॥
परि समाधिस्थानें मठमंदिरें । देवदेवळें देव्हारे । यांच्या स्थानप्रभावें स्फुरे । सदभाव मनीं सकळांच्या ॥६३॥
म्हणोनि संतीं घातला पाया । लोकीं चारित्र्यनीति वाढाया । अभ्यासियांसि एकान्त द्याया । मंदिरायोगें ॥६४॥
पुरुष व्यवहारीं भांबावती । कोठे पुत्रपौत्रामाजीं कलह होती । क्षणभरीहि न मिळे शांति । विचारासाठी ॥६५॥
ऐशावेळीं उपासनास्थळीं जावें । महापुरुषांचें स्मरण करावें । त्यांचें धारिष्टय चिंतोनि घ्यावें । समाधान ॥६६॥
वेळोवेळीं विसरे वृत्ति । विचारांचा आठव मंदिरें देती । सतकर्तव्य-भावना जागविती । स्थळें ऐसीं ॥६७॥
वार्षिकोत्सव, पुण्यतिथि । चातुर्मास्य आणि जयंति । सामुदायिकपणें होतीं । मंदिरस्थानीं ॥६८॥
सामुदायिकतेचें साधन । गांवाच्या आनंदाचें स्थान । पावित्र्याचा उगम पूर्ण । स्थानीं ऐशा ॥६९॥
मंदिरें म्हणजे पाठशाळा । चाले शिक्षणाचा सोहळा । झाला निधि सर्व गोळा । याच कार्यी लावावा ॥७०॥
जागवावी गांव-संस्कृति । वाढवावी सर्वांत प्रीतिनीति । यांचीं केंद्रें म्हणोनि होतीं । मठमंदिरें सर्वहि ॥७१॥
सर्वांभूतीं प्रेमभाव । वाढवावा गुणगौरव । यासाठीच गांवोगांव । मंदिरें केलीं निर्माण ॥७२॥
ऐसी उच्च धरोनि भावना । झाली मंदिरांची स्थापना । परि आज तयांची रचना । विपरीत दिसे ॥७३॥
मंदिरें क्षेत्रें दुकानें झालीं । पूजा कमाई करूं लागली । दक्षणापात्रें पुढें आलीं । पोटासाठी ॥७४॥
मंदिरीं बांधती म्हशीगायी । घाण दिसे ठायीं ठायीं । कसली पूजा धूपदीपहि ? सारा धुव्वा तंबाखूचा ॥७५॥
पुजारी खेळती चौसरी । वेश्यादिकांचें गाणें मंदिरीं । होती तमाशे-दंढारी । परोपरीं देवळामाजी ॥७६॥
मंदिराचा भव्य वाडा । झाला गुंडांचा आखाडा । धाक पडे घालाया मोडा । सज्जनासि ॥७७॥
स्त्रिया बापडया मंदिरीं जाती । अंधानुकरणें ऐकती पोथी । सर्व लक्ष रंजनाप्रति । स्थिरत्वें कोणी ऐकेना ॥७८॥
पदोपदीं भांडणें होतीं । भोळया भक्तांची फजीतीं । धनासाठी ओढाताण करती । पंडेपुजारी ॥७९॥
ऐशा स्थितीला बसाया आळा । सर्व लोकांनी करावा निर्वाळा । मंदिराचा निधि सगळा । समाज-कार्या लावावा ॥८०॥
पुजारी असतील बेढंगे । सांगोनियाहि सरळ न वागे । तें बदलावे संघटनेयोगें । सर्व गांव मिळोनि ॥८१॥
पुन्हा सुधारावी मंदिर-योजना । सुरू करावें लोकशिक्षणा । गांभीर्य आणावें तया स्थानां । सदविचार वाढावया ॥८२॥
नवें मंदिर न बांधावें । जुनें तें स्वच्छ सुंदर करावें । आहे त्यासचि लावावें । पुन्हा सत्कार्यीं ॥८३॥
सांवरोनि गलिच्छ पसारा । निर्मळ करावें देवद्वारा । प्रसन्न फुलें झाडें वारा । शांति द्याया उपासकां  ॥८४॥
उघडावीं त्यांत वाचनालयें । औषधालयें, योगविद्यालयें । उपासनेची ठेवोनि सोय । सर्वांकरितां ॥८५॥
आपुले आपुले देवुळींच जावें । इतरांनी दुरूनीच पहावें । देव वाटेल ऐसें बरळावें । हें तों असे वेडेपण ॥८६॥
एकाचा देव दुसर्‍यासि शिवे । तरि पाप वाढेल गाडे पेवें । म्हणोनि ज्याचे देव त्यानेच पुजावे । म्हणती न मानावे येरांनी ॥८७॥
हें तों म्हणणें सांप्रदायिकांचें । अल्पज्ञानी व्यापारियांचें । माझ्या मतें हें विकासाचें । धोरण नव्हे ॥८८॥
ऐसें करणें सोडोनि द्यावें । असतील त्या देवळां निर्मल ठेवावें । सर्व लोकांसि खुलें असावें । दर्शनासाठी स्थान तें ॥८९॥
देव असे पतितपावन । तो न पळे पतिताला भिऊन । सर्वचि त्याचीं लेकरें समान । तयालागी ॥९०॥
देवासि नाही जातपात । देव भक्ताचाचि जातिवंत । तेथे नसावा अभक्ताचा पंथ । देवळामाजीं ॥९१॥
देव महार मांग चांभार । देव भंगी लभाणी वडर । देव माळी ब्राम्हण कुंभार । सर्व जाती ॥९२॥
देव क्षत्रिय वैश्य गोवळी । देवें सृष्टि व्यापली सगळी । देवचि देव भूमंडळीं । संचला आहे ॥९३॥
म्हणोनि असावें सर्वांचें मंदिर । ब्राह्मण असो वा महार । शुध्द करील जो आचार । त्यासि अधिकार मंदिराचा ॥९४॥
देवळाचे पंच गांव । गांवचा प्रत्येक मानव । मानवांचा वाढेल गौरव । प्रचार व्हावा ऐसाचि ॥९५॥
सर्वांनी एक वेळ ठरवावी । मिळोनिया प्रार्थना करावी । प्रार्थनीं  उत्सवीं भाषणें द्यावीं । योग्य ऐसीं ॥९६॥
प्रत्येकाला बोलतां यावें । सर्वांनी हें अभ्यासावें । आपुलें सुखदु:खहि मांडावें । भाषणायोगें ॥९७॥
तैसींच ठेवावीं प्रवचनें । राष्ट्रीय वृत्ति वाढे जेणें । माणसासि माणसाने । पूरक व्हावें म्हणोनिया ॥९८॥
प्रमाणें द्यावीं ऋषिजनांचीं । आठवण मागच्या इतिहासाची । तैसीच बांधावी धारणा पुढची । भाषणायोगें ॥९९॥
कीर्तन, उत्सव, प्रवचन । नुसतें नसावें मनोरंजन । गांवकर्‍यांचें उजळेल जीवन । ऐसे कार्यक्रम करावे ॥१००॥
ऐसें हें मंदिर सजवावें । उपद्रवी लोक बाहेर करावें । सत्कीर्ति सुबुध्दीने भरावें । देवस्थानांसि ॥१०१॥
मानवता-विकासाचें केंद्र । सात्विक संपत्तीचें आगर । ऐसें ठेवावें गांवीं मंदिर । ग्रामसंस्कृति राखाया ॥१०२॥
शुध्द प्रेम वाढावया । मंदिरांची उपासना या । उपासनेसि सक्रियता द्याया । लागा सर्व गांवकरी ॥१०३॥
नका पाहूं पंथ-भेद । नका उकरूं नसते वाद । मंदिरादिकांचा हेतु हाचि शुध्द । जवळ यावा मानव ॥१०४॥
म्हणोनीच देवाची मध्यस्थी । एरव्ही देवाचीच सर्व क्षिति । परि जाणिवेने जन लाभ घेती । एरव्ही नाडती प्राणी सारे ॥१०५॥
ती जाणीव द्याया देवस्थान । साधुसंतीं केलें निर्माण । तेथे शिकावें ’ जनीं जनार्दन ’ । हेंचि सूत्र ॥१०६॥
कोणत्याहि देवुळीं जावें । तेथे आपुलें उपास्यचि पाहावें । सर्व रूपीं अवलोकावें । एक तत्त्व, हीच निष्ठा ॥१०७॥
सर्व देवांसि आदरावें । जेथे सात्विक पूजेचे गोडवे । दिव्य गुणकर्मानेचि देवत्व पावे । प्रत्येक व्यक्ति ॥१०८॥
तेथे भेद कां मानावा ? कोणीहि भजो कोणत्या देवा । ’ भावचि देव ’ कळतां ठेवा । एकचि लाभे सर्वांसि ॥१०९॥
शंकराचार्ये देव-पंचायतन । मांडोनि साधिलें भक्तसंघटन । इष्टदेवासह इतरांचें पूजन । कुठलें स्थान विरोधासि ? ॥११०॥
विरोध देवांचा तर काय । परि जीवांचाहि येथे न साहे । सर्व जीवीं देवचि आहे । म्हणोनि प्रेम द्यावें तयां ॥१११॥
सुखी-समृध्द करावें गांवा । यासाठीच मंदिर-निधि योजावा । ही सेवाचि आवडे देवा । आपुलिया जीवांची ॥११२॥
जीवांचिया सेवेचें तत्त्व । तैसेंच कार्याचें महत्त्व । आणि स्वरूपाचें दिव्यत्व । सर्वचि देवांचें समान ॥११३॥
ऐसी समान धारणा मनीं । धरोनि वागतां सर्वांनी । मठमंदिरें पंथभेद कोणी । आड न येती विकासाच्या ॥११४॥
ऐक्य वाढवाया कारण । होईल प्रत्येक देवस्थान । करितां शुध्द तत्त्वें पुनरुज्जीवन । तुकडया महणे ॥११५॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-सानुभव संमत । मंदिर-मर्म कथिलें येथ। पंचविसावा अध्याय संपूर्ण ॥११६॥

॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥
*

" ईश्वर मच्छरापासून हत्तीपर्यंत सर्वांत व्यापला आहे. तो निराकार आहे पण सर्व साकार रूपें त्याचींच आहेत. गोपिकांप्रमाणें हरि-भावनेने सर्वांना कवटाळणें हीच भक्ति ! तय व्रजबाला स्वत:च्या पतीनांच कृष्णरूप समजून आलिंगन देत होत्या; पण त्यांतच त्यांना कृष्णभक्तिफल प्राप्त झालें ! "  

---श्रीमत आद्य शंकराचार्य