पाद १ - खण्ड ५३
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ७३ - सञ्ज्ञायाम् स्वार्थे ।
२ - ७३ - सञ्ज्ञायाम् स्वार्थे प्रत्ययः उत्पाद्यः ।
३ - ७३ - पञ्च एव पञ्चकाः शकुनयः ।
४ - ७३ - त्रिकाः शालङ्कायनाः ।
५ - ७३ - सप्तकाः ब्रह्मवृक्षाः ।
६ - ७३ - ततः परिमाणिनि ।
७ - ७३ - ततः परः प्रत्ययः परिमाणिनि इति वक्तव्यम् ।
८ - ७३ - पञ्चकः सङ्घः ।
९ - ७३ - दशकः सङ्घः ।
१० - ७३ - जीवितपरिमाणे च उपसङ्ख्यानम् ।
११ - ७३ - जीवितपरिमाणे च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१२ - ७३ - षष्टिः जीवितपरिमाणम् अस्य षाष्टिकः ।
१३ - ७३ - साप्ततिकः ।
१४ - ७३ - जीवितपरिमाणे च इति अनर्थकम् वचनम् कालात् इति सिद्धत्वात् ।
१५ - ७३ - जीवितपरिमाणे च इति अनर्थकम् वचनम् ।
१६ - ७३ - किम् कारणम् ।
१७ - ७३ - कालात् इति सिद्धत्वात् ।
१८ - ७३ - कालात् इति एव सिद्धम् ।
१९ - ७३ - इह यस्य षष्टिः जीवितपरिमाणम् षष्तिम् असु भूतः भवति ।
२० - ७३ - तत्र तम् अधीष्टः भृतः भूतः भावी इति एव सिद्धम् ।
२१ - ७३ - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् ।
२२ - ७३ - इह वचने हि लुक्प्रसङ्गः ।
२३ - ७३ - इह हि क्रियमाणे लुक् प्रसज्येत द्विषाष्टिकः ।
२४ - ७३ - त्रिषाष्टिकः ।
२५ - ७३ - अनेन सति लुक् भवति ।
२६ - ७३ - तेन सति कस्मात् न भवति ।
२७ - ७३ - आ अर्हात् इति उच्यते ।
२८ - ७३ - न सिध्यति ।
२९ - ७३ - किम् कारणम् ।
३० - ७३ - न हि इमे कालशब्दाः ।
३१ - ७३ - किम् तर्हि सङ्ख्याशब्दाः इमे ।
३२ - ७३ - इमे अपि कालशब्दाः ।
३३ - ७३ - कथम् ।
३४ - ७३ - सङ्ख्या सङ्ख्येये वर्तते ।
३५ - ७३ - यदि तर्हि यः यः काले वर्तते सः सः कालशब्दः रमणीयादिषु अत्रिप्रसङ्गः भवति ।
३६ - ७३ - रमणीयम् कालम् भूतः ।
३७ - ७३ - शोभनम् कालम् भूतः ।
३८ - ७३ - अथ मतम् एतत् ।
३९ - ७३ - काले दृष्टः शब्दः कालशब्दः कालम् यः न व्यभिचरति इति न रमणीयादिषु अत्रिप्रसङ्गः भवति ।
४० - ७३ - जीवितपरिमाणे तु उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
४१ - ७३ - इह च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
४२ - ७३ - वार्षशतिकः ।
४३ - ७३ - वार्षसहस्रिकः इति ।
४४ - ७३ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
४५ - ७३ - न हि वर्षशतशब्दः सङ्ख्या ।
४६ - ७३ - किम् तर्हि सङ्ख्येये वर्तते वर्षशतशब्दः ।
४७ - ७३ - एवम् तर्हि अन्येभ्यः अपि दृश्यते खारशताद्यर्थम् ।
४८ - ७३ - अन्येभ्यः अपि दृश्यते इति वक्तव्यम् ।
४९ - ७३ - किम् प्रयोजनम् ।
५० - ७३ - खारशताद्यर्थम् ।
५१ - ७३ - खारशतिकः राशिः ।
५२ - ७३ - खारसहस्त्रिकः राशिः ।
५३ - ७३ - अयम् तर्हि दोषः ।
५४ - ७३ - इह वचने हि लुक्प्रसङ्गः इति ।
५५ - ७३ - न ब्रूमः यत्र क्रियमाणे दोषः तत्र कर्तव्यम् इति ।
५६ - ७३ - किम् तर्हि ।
५७ - ७३ - यत्र क्रियमाणे न दोषः तत्र कर्तव्यम् ।
५८ - ७३ - क्व च क्रियमाणे न दोषः ।
५९ - ७३ - परम् अर्हात् ।
६० - ७३ - तत् तर्हि उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
६१ - ७३ - न कर्तव्यम् ।
६२ - ७३ - कालात् इति एव सिद्धम् ।
६३ - ७३ - ननु च उक्तम् न इमे कालशब्दाः ।
६४ - ७३ - किम् तर्हि ।
६५ - ७३ - सङ्ख्याशब्दाः इति ।
६६ - ७३ - ननु च उक्तम् इमे अपि कालशब्दाः ।
६७ - ७३ - कथम् ।
६८ - ७३ - सङ्ख्या सङ्ख्येये वर्तते ।
६९ - ७३ - ननु च उक्तम् यदि तर्हि यः यः काले वर्तते सः सः कालशब्दः रमणीयादिषु अत्रिप्रसङ्गः भवति इति ।
७० - ७३ - उक्तम् वा ।
७१ - ७३ - किम् उक्तम् ।
७२ - ७३ - अनभिधानात् इति ।
७३ - ७३ - अनभिधानात् रमणीयादिषु उत्पत्तिः न भविष्यति ।
१ - ६ - स्तोमे डविधिः पञ्चदशाद्यर्थः ।
२ - ६ - स्तोमे डः विधेयः ।
३ - ६ - किम् प्रयोजनम् ।
४ - ६ - पञ्चदशाद्यर्थः ।
५ - ६ - पञ्चदशः स्तोमः ।
६ - ६ - सप्तदशः स्तोमः इति ।
१ - ११६ - इमे विंशत्यादयः सप्रकृतिकाः सप्रत्ययकाः निपात्यन्ते ।
२ - ११६ - तत्र न ज्ञायते का प्रकृतिः कः प्रत्ययः कः प्रत्ययार्थः इति ।
३ - ११६ - तत्र वक्तव्यम् इयम् प्रकृतिः अयम् प्रत्ययः अयम् प्रत्ययार्थः इति ।
४ - ११६ - इमे ब्रूमः द्विशब्दात् अयम् दशदर्थाभिदाहिनः स्वार्थे शतिच्प्रत्ययः निपात्यते विन्भावः च ।
५ - ११६ - द्वौ दशतौ विंशतिः ।
६ - ११६ - विंशत्यादयः दशात् चेत् समासवचनानुपपत्तिः ।
७ - ११६ - विंशत्यादयः दशात् चेत् समासः न उपपद्यते ।
८ - ११६ - विंशतिगवम् इति ।
९ - ११६ - किम् कारणम् ।
१० - ११६ - द्रव्यम् अनभिहितम् ।
११ - ११६ - तस्य अनभिहितत्वात् षष्ठी प्राप्नोति ।
१२ - ११६ - षष्ठ्यन्तम् च समासे पूर्वम् निपतति ।
१३ - ११६ - तत्र गोविंशतिः इति प्राप्नोति ।
१४ - ११६ - न च एवम् भवितव्यम् ।
१५ - ११६ - भवितव्यम् च विंशतिगवम् तु न सिध्यति ।
१६ - ११६ - इह च त्रिंशत्पूली चत्वारिंशत्पूली समानाधिकरणलक्षणः समासः न प्राप्नोति ।
१७ - ११६ - वचनम् च विधेयम् ।
१८ - ११६ - विंशतिः ।
१९ - ११६ - द्वित्वात् दशतोः द्वयोः द्विवचनम् इति द्विवचनम् प्राप्नोति ।
२० - ११६ - एवम् तर्हि परिमाणिनि विंशत्यादयः भविष्यन्ति ।
२१ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानम् ।
२२ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययः विधेयः ।
२३ - ११६ - विंशकः सङ्घः ।
२४ - ११६ - षष्ठीवचनविधिः च ।
२५ - ११६ - षष्ठी च विधेया ।
२६ - ११६ - गवाम् विंशतिः ।
२७ - ११६ - द्रव्यम् अभिहितम् ।
२८ - ११६ - तस्य अभिहितत्वात् षष्ठी न प्राप्नोति ।
२९ - ११६ - एकवचनम् च विधेयम् ।
३० - ११६ - विंशतिः गावः ।
३१ - ११६ - गोभिः सामानाधिकरण्यात् बहुषु बहुवचनम् इति बहुवचनम् प्राप्नोति ।
३२ - ११६ - अनारम्भः वा प्रातिपदिकविज्ञानात् यथा सहस्रादिषु ।
३३ - ११६ - अनारम्भः वा पुनः विंशत्यादीनाम् न्याय्यः ।
३४ - ११६ - कथम् सिध्यति ।
३५ - ११६ - प्रातिपदिकविज्ञानात् ।
३६ - ११६ - कथम् प्रातिपदिकविज्ञानम् ।
३७ - ११६ - विंशत्यादयः अव्युत्पन्नानि प्रातिपदिकानि यथा सहस्रादिषु ।
३८ - ११६ - तत् यथा सहस्रम् अयुतम् अर्बुदम् इति न च अनुगमः क्रियते भवति च अभिधानम् ।
३९ - ११६ - यथा सहस्रादिषु इति उच्यते ।
४० - ११६ - अथ सहस्रादिषु अपि कथम् भवितव्यम् ।
४१ - ११६ - सहस्रम् गवाम् ।
४२ - ११६ - सहस्रम् गावः ।
४३ - ११६ - सहस्रगवम् ।
४४ - ११६ - गोसहस्रम् इति ।
४५ - ११६ - यावता अत्र अपि सन्देहः न असूया कर्तव्या यत्र अनुगमः क्रियते ।
४६ - ११६ - ननु च उक्तम् विंशत्यादयः दशात् चेत् समासवचनानुपपत्तिः ।
४७ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानम् ।
४८ - ११६ - षष्ठीवचनविधिः च इति ।
४९ - ११६ - न एषः दोषः ।
५० - ११६ - समुदाये विंशत्यादयः भविष्यन्ति ।
५१ - ११६ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।
५२ - ११६ - न हि ।
५३ - ११६ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।
५४ - ११६ - सङ्घः इति वर्तते ।
५५ - ११६ - सङ्घः समूहः समुदायः इति अनर्थान्तरम् ।
५६ - ११६ - ते एते विंशत्यादयः समुदाये सन्तः भाववचनाः भवन्ति भाववचनाः सन्तः गुणवचनाः भवन्ति गुणवचनाः सन्तः अविशिष्टाः भवन्ति अन्यैः गुणवचनैः ।
५७ - ११६ - अन्येषु च गुणवचनेषु कदा चित् गुणः गुणिविशेषकः भवति ।
५८ - ११६ - तत् यथा शुक्लः पटः इति ।
५९ - ११६ - कदा चित् गुणिना गुणः व्यपदिश्यते पटस्य शुक्लः इति ।
६० - ११६ - तत् यदा तावत् उच्यते विंशत्यादयः दशात् चेत् समासवचनानुपपत्तिः इति सामानाधिकरण्यम् तदा गुणगुणिनोः ।
६१ - ११६ - वचनपरिहारः तिष्ठतु तावत् ।
६२ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानम् इति संहनने वृत्तः संहनने वर्तिष्यते ।
६३ - ११६ - सङ्ख्यासंहनने वृत्तः द्रव्यसंहनने वर्तिष्यते ।
६४ - ११६ - अथ षष्ठी तदा गुणिना गुणः विशेष्यते ।
६५ - ११६ - वचनपरिहारः उभयोः अपि ।
६६ - ११६ - यदि तर्हि इमे विंशत्यादयः गुणवचनाः स्युः सधर्मभिः अन्यैः गुणवचनैः भवितव्यम् ।
६७ - ११६ - अन्ये च गुणवचनाः द्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्ये अनुवर्तन्ते ।
६८ - ११६ - तत् यथा ।
६९ - ११६ - शुक्लम् वस्त्रम् ।
७० - ११६ - शुक्ला शाटी ।
७१ - ११६ - शुक्लः कम्बलः ।
७२ - ११६ - शुक्लौ कम्बलौ ।
७३ - ११६ - शुक्लाः कम्बलाः इति ।
७४ - ११६ - यत् असौ द्रव्यम् श्रितः गुणः तस्य यत् लिङ्गम् वचनम् च तत् गुणस्य अपि भवति ।
७५ - ११६ - विंशत्यादयः पुनः न अनुवर्तन्ते ।
७६ - ११६ - अन्ये अपि वै गुणवचनाः न अवश्यम् द्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्ये अनुवर्तन्ते ।
७७ - ११६ - तत् यथा ।
७८ - ११६ - गावः धनम् ।
७९ - ११६ - पुत्रा अपत्यम् ।
८० - ११६ - इन्द्राग्नी देवता ।
८१ - ११६ - विश्वेदेवाः देवता ।
८२ - ११६ - यावन्तः ते वाशिताम् अनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्ध्यै इति ।
८३ - ११६ - अथ अत्र अननुवृत्तौ हेतुः शक्यः वक्तुम् ।
८४ - ११६ - बाढम् शक्यः वक्तुम् ।
८५ - ११६ - कामम् तर्हि उच्यताम् ।
८६ - ११६ - इह कदा चित् गुणः प्राधान्येन विवक्षितः भवति ।
८७ - ११६ - तत् यथा पञ्च उडुपशतानि तीर्णानि ।
८८ - ११६ - पञ्च फलकशतानि तीर्णानि ।
८९ - ११६ - अश्वैः युद्धम् ।
९० - ११६ - असिभिः युद्धम् इति ।
९१ - ११६ - न च असयः युध्यन्ते ।
९२ - ११६ - असिगुणाः पुरुषाः युध्यन्ते गुणः तु खलु प्राधान्येन विवक्षितः ।
९३ - ११६ - इह तावत् गावः धनम् इति धिनोतेः धनम् एकः गुणः ।
९४ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।
९५ - ११६ - पुत्राः अपत्यम् इति अपतनात् अपत्यम् एकः गुणः ।
९६ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।
९७ - ११६ - इन्द्राग्नी देवता ।
९८ - ११६ - विश्वेदेवाः देवता इति दिवेः ऐश्वर्यकर्मणः देवः ।
९९ - ११६ - तस्मात् स्वार्थे तल् ।
१०० - ११६ - एकः गुणः ।
१०१ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।
१०२ - ११६ - यावन्तः ते वाशिताम् अनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्ध्या इति दक्षेः वृद्धिकर्मणः दक्षिणा एकः गुणः ।
१०३ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।
१०४ - ११६ - तस्य एकत्वात् एकवचनम् भविष्यति ।
१०५ - ११६ - विंशत्यादिषु च अपि एकः गुणः ।
१०६ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।
१०७ - ११६ - तस्य एकत्वात् एकवचनम् भविष्यति ।
१०८ - ११६ - अयम् तर्हि विंशत्यादिषु भाववचनेषु दोषः ।
१०९ - ११६ - गोविंशतिः आनीयताम् इति भावानयने चोदिते द्रव्याननम् न प्राप्नोति ।
११० - ११६ - न एषः दोषः ।
१११ - ११६ - इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः अथ इह गौः अनुबन्ध्यः अजः अग्नीषोमीयः इति कथम् आकृतौ चोदितायाम् द्रव्ये आरम्भणलम्भनप्रोक्षणविशसनादीनि क्रियन्ते इति ।
११२ - ११६ - असम्भवात् ।
११३ - ११६ - आकृतौ आरम्भणादीनाम् सम्भवः न अस्ति इति कृत्वा आकृतिसहचरिते द्रव्ये आरम्भणादीनि क्रियन्ते ।
११४ - ११६ - इदम् अपि एवञ्जातीयकम् एव ।
११५ - ११६ - असम्भवात् भावानयनस्य द्रव्यानयनम् भविष्यति ।
११६ - ११६ - अथ वा अव्यतिरेकात् ।
१ - २० - छेदादिपथिभ्यः विग्रहदर्शनात् नित्यग्रहणानर्थक्यम् ।
२ - २० - छेदादिपथिभ्यः नित्यग्रहणम् अनर्थकम् ।
३ - २० - किम् कारणम् ।
४ - २० - विग्रहदर्शनात् ।
५ - २० - विग्रहः दृश्यते ।
६ - २० - छेदम् अर्हति ।
७ - २० - पन्थानम् गच्छति इति ।
८ - २० - विकारार्थम् तर्हि इदम् नित्यग्रहणम् क्रियते ।
९ - २० - विकारेण विग्रहः मा भूत् इति ।
१० - २० - विरागविरङ्गम् च ।
११ - २० - पन्थः ण नित्यम् इति ।
१२ - २० - विकारार्थम् इति चेत् अकङादिभिः तुल्यम् ।
१३ - २० - विकारार्थम् इति चेत् अकङादिभिः तुल्यम् एतत् ।
१४ - २० - यथा अकङादिभिः विकारैः विग्रहः न भवति एवम् आभ्याम् अपि न भविष्यति ।
१५ - २० - किम् पुनः इह अकर्तव्यम् नित्यग्रहणम् क्रियते आहोस्वित् अन्यत्र कर्तव्यम् न क्रियते ।
१६ - २० - इह अकर्तव्यम् क्रियते ।
१७ - २० - एषः एव न्यायः यत् उत सन्नियोगशिष्टानाम् अन्यतरापाये उभयोः अपि अभावः ।
१८ - २० - तत् यथा ।
१९ - २० - देवदत्तयज्ञदत्ताभ्याम् इदम् कर्तव्यम् इति ।
२० - २० - देवदत्तापाये यज्ञदत्तः अपि न करोति ।
१ - ३ - यज्ञर्त्विग्भ्याम्तत् कर्म अर्हति इति उपसङ्ख्यानम् । यज्ञर्त्विग्भ्याम्तत् कर्म अर्हति इति उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
२ - ३ - य्जञकर्म अर्हति यज्ञियः देशः ।
३ - ३ - ऋत्विक्कर्म अर्हति आर्त्विजीनम् ब्राह्मणकुलम् इति ।
१ - १७ - तत् वर्तयति इति अनिर्देशः तत्र अदर्शनात् ।
२ - १७ - तत् वर्तयति इति अनिर्देशः ।
३ - १७ - अगमकः निर्देशः अनिर्देशः ।
४ - १७ - पारायणम् कः वर्तयति ।
५ - १७ - यः परस्य करोति ।
६ - १७ - तुरायणम् कः वर्तयति ।
७ - १७ - यः चरुपुरोडाशान् निर्वपति ।
८ - १७ - तत्र अदर्शनात् ।
९ - १७ - न च तत्र प्रत्ययः दृश्यते ।
१० - १७ - इङ्यज्योः च दर्शनात् ।
११ - १७ - इङ्यज्योः च प्रत्ययः दृश्यते ।
१२ - १७ - यः पारायणम् अधीते सः पारायणिकः इति उच्यते ।
१३ - १७ - यः तुरायणेन यजते सः तौरायणिकः इति उच्यते ।
१४ - १७ - यः च एव अधीते यः परस्य करोति उभौ तौ वर्तयतः ।
१५ - १७ - यः च यजते यः च यः चरुपुरोडाशान् निर्वपति उभौ तौ वर्तयतः ।
१६ - १७ - उभयत्र कस्मात् न भवति ।
१७ - १७ - अनभिधानात् ।
१ - ८ - योजनम् गच्छति इति क्रोशशतयोजनशतयोः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ८ - योजनम् गच्छति इति क्रोशशतयोजनशतयोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ८ - क्रोशशतम् गच्छति इति क्रौशशतिकः ।
४ - ८ - योजनशतम् गच्छति इति यौजनशतिकः इति ।
५ - ८ - ततः अभिगमनम् अर्हति इति च ।
६ - ८ - ततः अभिगमनम् अर्हति इति च क्रोशशतयोजनशतयोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
७ - ८ - क्रोशशतात् अभिगमनम् अर्हति क्रौशशतिकः भिक्षुः ।
८ - ८ - योजनशतात् अभिगमनम् अर्हति यौजनशतिकः गुरुः ।
१ - २५ - आहृतप्रकरणे वारिजङ्गलस्थलकान्तारपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् ।
२ - २५ - आहृतप्रकरणे वारिजङ्गलस्थलकान्तारपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - २५ - वारिपथेन गच्छति वारिपथिकः ।
४ - २५ - वारिपथेन आहृतम् वारिपथिकम् ।
५ - २५ - वारि ।
६ - २५ - जङ्गल ।
७ - २५ - जङ्गलपथेन गच्छति जाङ्गलपथिकः ।
८ - २५ - जङ्गलपथेन आहृतम् जाङ्गलपथिकम् ।
९ - २५ - जङ्गल ।
१० - २५ - स्थल ।
११ - २५ - स्थलपथेन गच्छति स्थालपथिकः ।
१२ - २५ - स्थलपथेन आहृतम् स्थालपथिकम् ।
१३ - २५ - स्थल ।
१४ - २५ - कान्तार ।
१५ - २५ - कान्तारपथेन गच्छति कान्तारपथिकः ।
१६ - २५ - कान्तारपथेन आहृतम् कान्तारपथिकम् ।
१७ - २५ - अजपथशङ्कुपथाभ्याम् च ।
१८ - २५ - अजपथशङ्कुपथाभ्याम् च इति वक्तव्यम् ।
१९ - २५ - अजपथेन गच्छति आजपथिकः ।
२० - २५ - अजपथेन आहृतम् आजपथिकम्. शङ्कुपथेन गच्छति शाङ्कुपथिकः ।
२१ - २५ - शङ्कुपथेन आहृतम् शाङ्कुपथिकम् ।
२२ - २५ - मधुकमरिचयोः अण् स्थलात् ।
२३ - २५ - मधुकमरिचयोः अण् स्थलात् वक्तव्यः ।
२४ - २५ - स्थालपथम् मधुकम् ।
२५ - २५ - स्थालपथम् मरिचम् ।
१ - १६ - अधीष्टभृतयोः द्वितीयानिर्देशः अनर्थकः तत्र अदर्शनात् ।
२ - १६ - अधीष्टभृतयोः द्वितीयानिर्देशः अनर्थकः ।
३ - १६ - किम् कारणम् ।
४ - १६ - तत्र अदर्शनात् ।
५ - १६ - न हि असौ मासम् अधीष्यते ।
६ - १६ - किम् तर्हि मुहूर्तम् अधीष्टः मासम् तत् कर्म करोति ।
७ - १६ - सिद्धम् तु चतुर्थीनिर्देशात् ।
८ - १६ - सिद्धम् एतत् ।
९ - १६ - कथम् ।
१० - १६ - चतुर्थीनिर्देशात् ।
११ - १६ - चतुर्थीनिर्देशः कर्तव्यः ।
१२ - १६ - तस्मै अधीष्टः इति ।
१३ - १६ - सः तर्हि चतुर्थीनिर्देशः कर्तव्यः ।
१४ - १६ - न कर्तव्यः ।
१५ - १६ - तादर्थ्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।
१६ - १६ - मासार्थः मुहूर्तः मासः ।
१ - ४ - अवयसि ठन् च इति अनन्तरस्य अनुकर्षः ।
२ - ४ - अवयसि ठन् च इति अनन्तरस्य अनुकर्षः द्रष्टव्यः ।
३ - ४ - द्वेष्यम् विजानीयात् यप् अपि अनुवर्तते इति ।
४ - ४ - तत् आचार्यः सुहृत् भूत्वा अन्वाचष्टे अवयसि ठन् च इति अनन्तरस्य अनुकर्षः इति ।
१ - ७ - षष्टिके सञ्ज्ञाग्रहणम् ।
२ - ७ - षष्टिके सञ्ज्ञाग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - ७ - मुद्गाः अपि हि षष्टिरात्रेणे पच्यन्ते ।
४ - ७ - तत्र मा भूत् इति ।
५ - ७ - उक्तम् वा ।
६ - ७ - किम् उक्तम् ।
७ - ७ - अनभिधानात् इति ।
१ - ३३ - तत् अस्य ब्रह्मचर्यम् इति महानाम्न्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ३३ - तत् अस्य ब्रह्मचर्यम् इति महानाम्न्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ३३ - महानाम्नीनाम् ब्रह्मचर्यम् माहानाम्निकम् ।
४ - ३३ - आदित्यव्रतिकम् ।
५ - ३३ - तत् चरति इति च ।
६ - ३३ - तत् चरति इति च महानाम्न्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
७ - ३३ - महानाम्नीः चरति माहानाम्निकः ।
८ - ३३ - आदित्यव्रतिकः ।
९ - ३३ - न एषः युक्तः निर्देशः तत् चरति इति ।
१० - ३३ - महानाम्न्यः नाम ऋचः ।
११ - ३३ - न च ताः चर्यन्ते ।
१२ - ३३ - व्रतम् तासाम् चर्यते ।
१३ - ३३ - न एषः दोषः ।
१४ - ३३ - साहचर्यात् ताच्छब्यम् भविष्यति ।
१५ - ३३ - महानाम्नीसहचरितम् व्रतम् महानाम्न्यः व्रतम् इति ।
१६ - ३३ - अवान्तरदीक्षादिभ्यः डिनिः ।
१७ - ३३ - अवान्तरदीक्षादिभ्यः डिनिः वक्तव्यः ।
१८ - ३३ - अवान्तरदीक्षी ।
१९ - ३३ - तिलव्रती ।
२० - ३३ - अष्टाचत्वारिंशतः ड्वुन् च ।
२१ - ३३ - अष्टाचत्वारिंशतः ड्वुन् च डिनिः च वक्तव्यः ।
२२ - ३३ - अष्टाचत्वारिंशकः ।
२३ - ३३ - अष्टाचत्वारिंशी ।
२४ - ३३ - चातुर्मास्यानाम् यलोपः च ।
२५ - ३३ - चातुर्मास्यानाम् यलोपः च ड्वुन् च डिनिः च वक्तव्यः ।
२६ - ३३ - चातुर्मासिकः ।
२७ - ३३ - चातुर्मासी ।
२८ - ३३ - अथ किम् इदम् चातुर्मास्यानाम् इति ।
२९ - ३३ - चतुर्मासात् ण्यः यज्ञे तत्र भवे ।
३० - ३३ - चतुर्मासात् ण्यः वक्तव्यः यज्ञे तत्र भवे इति एतस्मिन् अर्थे ।
३१ - ३३ - चतुर्षु मासेषु भवानि चातुर्मास्यानि यज्ञाः ।
३२ - ३३ - सञ्ज्ञायाम् अण् । सञ्ज्ञायाम् अण् वक्तव्यः ।
३३ - ३३ - चतुर्षु मासेषु भवा चातुर्मासी पौणमासी
१ - १२ - आख्याग्रहणम् किमर्थम्. तस्य दक्षिणा यज्ञेभ्यः इति इयति उच्यमाने ये एते सञ्ज्ञीभूतकाः यज्ञाः ततः उतपत्तिः स्यात् ।
२ - १२ - अग्निष्टोमिक्यः ।
३ - १२ - राजसूयिकः ।
४ - १२ - वाजपेयिक्यः ।
५ - १२ - यत्र वा यज्ञशब्दः अस्ति ।
६ - १२ - नावयज्ञिक्यः ।
७ - १२ - पाकयज्ञिक्यः ।
८ - १२ - इह न स्यात् ।
९ - १२ - पाञ्चौदनिक्यः ।
१० - १२ - दाशौदनिक्यः ।
११ - १२ - आख्याग्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषः भवति ।
१२ - १२ - ये च सञ्ज्ञीभूतकाः यत्र च यज्ञशब्दः अस्ति यत्र च न अस्ति तदाख्यामात्रात् सिच्छम् भवति ।
१ - १६ - कार्यग्रहणम् अनर्थकम् तत्रभवेन कृतत्वात् । कार्यग्रहणम् अनर्थकम् ।
२ - १६ - किम् कारणम् ।
३ - १६ - तत्रभवेन कृतत्वात् ।
४ - १६ - यत् हि मासे कार्यम् मासे भवम् तत् भवति ।
५ - १६ - तत्र तत्र भवः इति एव सिद्धम् ।
६ - १६ - किम् इदम् भवान् कार्यग्रहणम् एव प्रत्याचष्टे न पुनः दीयतेग्रहणम् अपि ।
७ - १६ - यथा एव हि यत् मासे कार्यम् तत् मासे भवम् भवति एवम् यत् अपि मासे दीयते तत् अपि मासे भवम् भवति ।
८ - १६ - तत्र तत्र भवः इति एव सिद्धम् ।
९ - १६ - न सिध्यति ।
१० - १६ - न तत् मासे दीयते ।
११ - १६ - किम् तर्हि मासे गते ।
१२ - १६ - एवम् तर्हि औपश्लेषिकम् अधिकरणम् विज्ञास्यते ।
१३ - १६ - एवम् तर्हि योगविभागोत्तरकालम् इदम् पठितव्यम् ।
१४ - १६ - तस्य दक्षिणा यज्ञाख्येभ्यः ।
१५ - १६ - तत्र च दीयते ।
१६ - १६ - ततः कार्यम् भववत् कालात् इति ।
१ - २२ - अण्प्रकरणे अग्निपदादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - २२ - अण्प्रकरणे अग्निपदादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - २२ - त्रीणि इमानि अण्ग्रहणानि ।
४ - २२ - व्युष्टादिभ्यः अण् ।
५ - २२ - समयः तत् अस्य प्राप्तम् ।
६ - २२ - ऋतोः अण् ।
७ - २२ - प्रयोजनम् ।
८ - २२ - विशाखाषाढात् अण् मन्थदण्डयोः इति ।
९ - २२ - तत्र न ज्ञायते कतरस्मिन् अण्प्रकरणे अग्निपदादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
१० - २२ - अविशेषात् सर्वत्र ।
११ - २२ - व्युष्टादिभ्यः अण् भवति इति उक्त्वा अग्निपदादिभ्यः च इति वक्तव्यम् ।
१२ - २२ - अग्निपदे दीयते कार्यम् वा आग्निपदम् ।
१३ - २२ - पैलुमूलम् ।
१४ - २२ - समयः तत् अस्य प्राप्तम् ।
१५ - २२ - ऋतोः अण् ।
१६ - २२ - अग्निपदादिभ्यः च इति वक्तव्यम् ।
१७ - २२ - उपवस्ता प्राप्तः अस्य औपवस्त्रम् ।
१८ - २२ - प्राशिता प्राप्तः अस्य प्राशित्रम् ।
१९ - २२ - प्रयोजनम् ।
२० - २२ - विशाखाषाढात् अण् मन्थदण्डयोः ।अग्निपदादिभ्यः च इति वक्तव्यम् ।
२१ - २२ - चूडा प्रयोजनम् अस्य चौडम् ।
२२ - २२ - श्रद्धा प्रयोजनम् अस्य श्राद्धम् ।
१ - २१ - छप्रकरणे विशिपूरिपदिरुहिप्रकृतेः अनात् सपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् ।
२ - २१ - छप्रकरणे विशिपूरिपदिरुहिप्रकृतेः अनात् सपूर्र्वपदात् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - २१ - विशि ।
४ - २१ - गेहानुप्रवेशनीयम् ।
५ - २१ - पूरि ।
६ - २१ - प्रपापूरणीयम् ।
७ - २१ - पदि ।
८ - २१ - गोप्रपदनीयम् ।
९ - २१ - अश्वप्रपदनीयम् ।
१० - २१ - रुहि ।
११ - २१ - प्राशादारोहणीयम् ।
१२ - २१ - स्वर्गादिभ्यः यत् ष्वर्गादिभ्यः यत् प्रत्ययः भवति ।
१३ - २१ - स्वर्ग्यम् ।
१४ - २१ - धन्यम् ।
१५ - २१ - यशस्यम् ।
१६ - २१ - आयुष्यम् ।
१७ - २१ - पुण्याहवाचनादिभ्यः लुक् ।
१८ - २१ - पुण्याहवाचनादिभ्यः लुक् वक्तव्यः ।
१९ - २१ - पुण्याहवाचनम् ।
२० - २१ - शान्तिवाचनम् ।
२१ - २१ - स्वस्तिवाचनम् ।
१ - ११ - एकागारात् निपातनानर्थक्यम् ठञ्प्रकरणात् ।
२ - ११ - एकागारात् निपातनम् अनर्थकम् ।
३ - ११ - किम् कारणम् ।
४ - ११ - ठञ्प्रकरणात् ।
५ - ११ - ठञ् प्रकृतः ।
६ - ११ - सः अनुवर्तिष्यते ।
७ - ११ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
८ - ११ - चौरे इति वक्ष्यामि इति ।
९ - ११ - इह मा भूत् ।
१० - ११ - एकागारम् प्रयोजनम् अस्य भिक्षोः इति ।
११ - ११ - यदि एतावत् प्रयोजनम् स्यात् एकागारात् चौरे इति एव ब्रूयात् ।
१ - १२ - आकालात् निपातनानर्थक्यम् ठञ्प्रकरणात् ।
२ - १२ - आकालात् निपातनम् नर्थकम् ।
३ - १२ - किम् कारणम् ।
४ - १२ - ठञ्प्रकरणात् ।
५ - १२ - ठञ् प्रकृतः ।
६ - १२ - सः अनुवर्तिष्यते ।
७ - १२ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
८ - १२ - एतस्मिन् विशेषे निपातनम् करिष्यामि समानकालस्य आद्यन्तविवक्षायाम् इति ।
९ - १२ - आकालात् ठन् च ।
१० - १२ - आकालात् ठन् च वक्तव्यः ।
११ - १२ - आकालिकी ।
१२ - १२ - आकालिका ।
१ - ४६ - इदम् अयुक्तम् वर्तते ।
२ - ४६ - किम् अत्र अयुक्तम् ।
३ - ४६ - यत् तत् तृतीयासमर्थम् क्रिया चेत् सा भवति इति उच्यते ।
४ - ४६ - कथम् च तृतीयासमर्थम् नाम क्रिया स्यात् ।
५ - ४६ - न एषः दोषः ।
६ - ४६ - सर्वे एते शब्दाः गुणसमुदायेषु वर्तन्ते ।
७ - ४६ - ब्राह्मणः क्षत्रियः ।
८ - ४६ - वैश्यः शूद्रः इति ।
९ - ४६ - आतः च गुणसमुदाये एवम् हि आह ।
१० - ४६ - तपः श्रुतम् च योनिः च इति एतद् ब्राह्मणकारकम् ।
११ - ४६ - तपःश्त्रुताभ्याम् यः हीनः जातिब्राह्मणः एव सः ।
१२ - ४६ - तथा गौरः शुच्याचारः पिङ्गलः कपिलकेशः इति एतान् अपि अभ्यन्तरान् ब्राह्मणे गुणन् कुर्वन्ति ।
१३ - ४६ - समुदायेषु च शब्दाः वृत्ताः अवयवेषु अपि वर्तन्ते ।
१४ - ४६ - तत् यथा पूर्वे पञ्चालाः , उत्तरे पञ्चालाः , तैलम् भुक्तम् , घृतम् भुक्तम् , शुक्लः , नीलः , कृष्णः इति ।
१५ - ४६ - एवम् अयम् ब्राह्मणशब्दय समुदाये वृत्तः अवयवेषु अपि वर्तते ।
१६ - ४६ - यदि तर्हि तृतीयासमर्थम् विशेष्यते प्रत्ययार्थः अविशेषितः भवति ।
१७ - ४६ - तत्र कः दोषः ।
१८ - ४६ - तृतीयासमर्थात् क्रियावाचिनः गुणतुल्ये अपि प्रत्ययः स्यात् ।
१९ - ४६ - पुत्रेण तुल्यः स्थूलः ।
२० - ४६ - पुत्रेण तुल्यः पिङ्गलः ।
२१ - ४६ - अस्तु तर्हि प्रत्ययार्थविशेषणम् ।
२२ - ४६ - यत् तत् तुल्यम् क्रिया चेत् सा भवति इति ।
२३ - ४६ - एवम् अपि तृतीयासमर्थम् अविशेषितम् भवति ।
२४ - ४६ - तत्र कः दोषः ।
२५ - ४६ - तृतीयासमर्थात् अक्रियावाचिनः क्रियातुल्ये अपि प्रत्ययः प्राप्नोति ।
२६ - ४६ - न एषः दोषः ।
२७ - ४६ - यत् तत् तुल्यम् क्रिया चेत् सा भवति इति उच्यते ।
२८ - ४६ - तुलया च सम्मितम् तुल्यम् ।
२९ - ४६ - यदि च तृतीयासमर्थम् अपि क्रिया प्रत्ययार्थः अपि क्रिया ततः तुलयम् भवति ।
३० - ४६ - अथ वा पुनः अस्तु यत् तत् तृतीयासमर्थम् क्रिया चेत् सा भवति इति एव ।
३१ - ४६ - ननु च उक्तम् प्रत्ययार्थः अविशेषितः इति ।
३२ - ४६ - तत्र कः दोषः ।
३३ - ४६ - तृतीयासमर्थात् क्रियावाचिनः गुणतुल्ये अपि प्रत्ययः स्यात् ।
३४ - ४६ - पुत्रेण तुल्यः स्थूलः ।
३५ - ४६ - पुत्रेण तुल्यः पिङ्गलः इति ।
३६ - ४६ - न एषः दोषः ।
३७ - ४६ - यत् तत् तृतीयासमर्थम् क्रिया चेत् सा भवति इति उच्यते ।
३८ - ४६ - तुलया च सम्मितम् तुल्यम् ।
३९ - ४६ - यदि च तृतीयासमर्थम् अपि क्रिया प्रत्ययार्थः अपि क्रिया ततः तुलयम् भवति ।
४० - ४६ - किम् पुनः अत्र ज्यायः ।
४१ - ४६ - प्रत्ययार्थविशेषणम् एव ज्यायः ।
४२ - ४६ - कुतः एतत् ।
४३ - ४६ - एवम् च एव कृत्वा आचार्येण सूत्रम् पठितम् ।
४४ - ४६ - वतिना सामानाधिकरण्यम् कृतम् ।
४५ - ४६ - अपि च वतेः अव्ययेषु पाठः न कर्तव्यः भवति ।
४६ - ४६ - क्रियायाम् अयम् भवन् लिङ्गसङ्ख्याभ्यम् न योक्ष्यते ।
१ - १० - किमर्थम् इदम् उच्यते न तेन तुल्यम् क्रिया चेत् वतिः इति एव सिद्धम् ।
२ - १० - न सिध्यति ।
३ - १० - तृतीयासमर्थात् तत्र प्रत्ययः यदा अन्येन कर्तव्याम् क्रियाम् अन्यः करोति तदा प्रत्ययः उत्पाद्यते ।
४ - १० - न च का चिद् इवशब्देन योगे तृतीया विधीयते ।
५ - १० - ननु च सपतमी अपि न विधीयते ।
६ - १० - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् इवशब्देन योगे सप्तमीसमर्थात् वतिम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः भवति इवशब्देन योगे सप्तमी इति ।
७ - १० - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।
८ - १० - देवेषु इव नाम ।
९ - १० - ब्राह्मणेषु इव नाम ।
१० - १० - एषः प्रयोगः उपपन्नः भवति ।
१ - ६ - किमर्थम् इदम् उच्यते न तेन तुल्यम् क्रिया चेत् वतिः इति एव सिद्धम् ।
२ - ६ - न सिध्यति ।
३ - ६ - तृतीयासमर्थात् तत्र प्रत्ययः यदा अन्येन कर्तव्याम् क्रियाम् अन्यः करोति तदा प्रत्ययः उत्पाद्यते ।
४ - ६ - इह पुनः द्वितीयासमर्थात् आत्मार्हायाम् क्रियायाम् अर्हतिकर्तरि निश्चितबलाधाने प्रत्ययः उत्पाद्यते ।
५ - ६ - ब्राह्मणवत् भवान् वर्तते ।
६ - ६ - एतत् वृत्तम् ब्राह्मणः अर्हति इति ।
१ - १५ - अर्थग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - १५ - न उपसर्गात् छन्दसि धातवु इति एव उच्येत ।
३ - १५ - धातुः वै शब्दः ।
४ - १५ - शब्दे कार्यस्य असम्भवात् अर्थे कार्यम् विज्ञास्यते ।
५ - १५ - कः पुनः धात्वर्थः ।
६ - १५ - क्रिया ।
७ - १५ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
८ - १५ - उत्तरपदलोपः यथा विज्ञायेत ।
९ - १५ - धातुकृतः अर्थः धात्वर्थः इति ।
१० - १५ - कः पुनः धातुकृतः अर्थः ।
११ - १५ - साधनम् ।
१२ - १५ - किम् प्रयोजनम् ।
१३ - १५ - साधने अयम् भवन् लिङ्गसङ्ख्याभ्यम् योक्ष्यते ।
१४ - १५ - उद्गतानि उद्वतः ।
१५ - १५ - निगतानि निवतः इति ।
१ - ११ - स्त्रीपुंसाभ्याम् वत्युपसङ्ख्यानम् ।
२ - ११ - स्त्रीपुंसाभ्याम् वत्युपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ११ - स्त्रीवत् ।
४ - ११ - पुंवत् इति ।
५ - ११ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
६ - ११ - इमौ नञ्स्नञौ प्राक् भवनात् इति उच्येते ।
७ - ११ - तौ विशेषविहितौ सामान्यविहितम् वतिम् बाधेयाताम् ।
८ - ११ - न एषः दोषः ।
९ - ११ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति न वत्यर्थे नञ्स्नञौ भवतः इति यत् अयम् स्त्रियाः पुंवत् इति निर्देशम् करोति ।
१० - ११ - एवम् अपि स्त्रीवत् इति न सिध्यति ।
११ - ११ - योपापेक्षम् ज्ञापकम् ।
१ - २५ - स्त्रीपुंसाभ्याम् त्वतलोः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - २५ - स्त्रीपुंसाभ्याम् त्वतलोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - २५ - स्त्रीभावः स्त्रीत्वम् स्त्रीता ।
४ - २५ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
५ - २५ - इमौ नञ्स्नञौ प्राक् भवनात् इति उच्येते ।
६ - २५ - तौ विशेषविहितौ सामान्यविहितम् वतिम् बाधेयाताम् ।
७ - २५ - वावचनम् च ।
८ - २५ - वावचनम् च कर्तव्यम् ।
९ - २५ - किम् प्रयोजनम् ।
१० - २५ - नञ्स्नञौ अपि यथा स्याताम् ।
११ - २५ - स्त्रीभावः स्त्रैणम् ।
१२ - २५ - पुम्म्भावः पौंस्नम् इति ।
१३ - २५ - अपवादसमावेशात् वा सिद्धम् ।
१४ - २५ - अपवादसमावेशात् वा सिद्धम् एतत् ।
१५ - २५ - तत् यथा इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भवति एवम् आभ्याम् अपि भविष्यति ।
१६ - २५ - न एव ईश्वरः आज्ञापपयति न अपि धर्मसूत्रकाराः पठन्ति इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भवति इति ।
१७ - २५ - किम् तर्हि आ च त्वात् इति एतस्मात् यत्नात् इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भवति ।
१८ - २५ - न च एतौ अत्र अभ्यन्तरौ ।
१९ - २५ - एतौ अपि अत्र अभ्यन्तरौ ।
२० - २५ - कथम् ।
२१ - २५ - अपवादसदेशाः अपवादाः भवन्ति इति ।
२२ - २५ - एतत् च एव न जानीमः अपवादसदेशाः अपवादाः भवन्ति इति ।
२३ - २५ - अपि च कुतः एतत् एतौ अपि अत्र अभ्यन्तरौ न पुनः पूर्वौ वा स्याताम् परौ वा ।
२४ - २५ - एवम् तर्हि वक्ष्यति आ च त्वात् इति अत्र चकारकरणस्य प्रयोजनम् ।
२५ - २५ - नञ्स्नञ्भ्याम् अपि समावेशः भवति इति ।
१ - १०० - तस्य भावः इति अभिप्रायादिषु अतिप्रसङ्गः ।
२ - १०० - तस्य भावः इति अभिप्रायादिषु अतिप्रसङ्गः भवति ।
३ - १०० - इह अपि प्राप्नोति ।
४ - १०० - अभिप्रायः देवदत्तस्य मोदकेषु भोजने ।
५ - १०० - ये नः भावाः ते नः भावाः पुत्राः पुत्रैः चेष्टन्ते इति ।
६ - १०० - सिद्धम् तु यस्य गुणस्य भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः तदभिधाने त्वतलौ ।
७ - १०० - सिद्धम् एतत् ।
८ - १०० - कथम् ।
९ - १०० - यस्य गुणस्य भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः तदभिधाने तस्मिन् गुणे वक्तव्ये प्रत्ययेन भवितव्यम् ।
१० - १०० - न च अभिप्रायादीनाम् भावात् द्रव्ये देवदत्तशब्दः वर्तते ।
११ - १०० - किम् पुनः द्रव्यम् के पुनः गुणाः ।
१२ - १०० - शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः गुणाः ।
१३ - १०० - ततः अन्यत् द्रव्यम् ।
१४ - १०० - किम् पुनः अन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् आहोस्वित् अनन्यत् ।
१५ - १०० - गुणस्य अयम् भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशम् कुर्वन् ख्यापयति अन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् इति ।
१६ - १०० - अनन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् ।
१७ - १०० - न हि अन्यत् उपलभ्यते ।
१८ - १०० - पशोः खलु अपि विशसितस्य पर्णशते न्यस्तस्य न अन्यत् शब्दादिभ्यः उपलभ्यते ।
१९ - १०० - अन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् तत् तु अनुमानगम्यम् ।
२० - १०० - तत् यथा ओषधिवनस्पतीनाम् वृद्धिह्रासौ ।
२१ - १०० - ज्योतिषाम् गतिः इति ।
२२ - १०० - कः असौ अनुमानः ।
२३ - १०० - इह समाने वर्ष्मणि परिणाहे च अन्यत् तुलाग्रम् भवति लोहस्य अन्यत् कार्पासानाम् ।
२४ - १०० - यत्कृतः विशेषः तत् द्रव्यम् ।
२५ - १०० - तथा कः चित् स्पृशन् एव छिनत्ति कः चित् लम्बमानः अपि न छिनत्ति ।
२६ - १०० - यत्कृतः विशेषः तत् द्रव्यम् ।
२७ - १०० - कः चित् एकेन एव प्रहारेण व्यपवर्गम् करोति कः चित् द्वाभ्याम् अपि अन् करोति ।
२८ - १०० - यत्कृतः विशेषः तत् द्रव्यम् ।
२९ - १०० - अथ वा यस्य गुणान्तरेषु अपि प्रादुर्भावत्सु तत्त्वम् न विहन्यते तत् द्रव्यम् ।
३० - १०० - किम् पुनः तत्त्वम् ।
३१ - १०० - तद्भावः तत्त्वम् ।
३२ - १०० - तत् यथा आमलकादीनाम् फलानाम् रक्तादयः पीतादयः च गुणाः प्रादुः भवन्ति ।
३३ - १०० - आमलकम् बदरम् इति एव भवति ।
३४ - १०० - अन्वर्थम् खलु अपि निर्वचनम् ।
३५ - १०० - गुणसन्द्रावः द्रव्यम् इति ।
३६ - १०० - यदि तर्हि षष्ठीसमर्थात् गुणे प्रत्ययाः उतप्द्यन्ते किम् इयता सूत्रेण ।
३७ - १०० - एतावत् वक्तव्यम् षष्ठीसमर्थात् गुणे इति ।
३८ - १०० - षष्ठीसमर्थात् गुणे इति इयति उच्यमाने द्विगुणा रज्जुः त्रिगुणा रज्जुः अत्र अपि प्राप्नोति ।
३९ - १०० - न एषः दोषः ।
४० - १०० - गुणशब्दः अयम् बह्वर्थः ।
४१ - १०० - अस्ति एव समेषु अवयवेषु वर्तते ।
४२ - १०० - तत् यथा द्विगुणा रज्जुः त्रिगुणा रज्जुः इति ।
४३ - १०० - अस्ति द्रव्यपदार्थकः ।
४४ - १०० - तत् यथा गुणवान् अयम् देशः इति उच्यते यस्मिन् गावः सस्यानि च वर्तन्ते ।
४५ - १०० - अस्ति अप्राधान्ये वर्तते ।
४६ - १०० - तत् यथा यः यत्र अप्रधानम् भवति सः आह गुणभूताः वयम् अत्र इति ।
४७ - १०० - अस्ति आचारे वर्तते ।
४८ - १०० - तत् यथा गुणवान् अयम् ब्राह्मणः इति उच्यते यः सम्यक् आचारम् करोति ।
४९ - १०० - अस्ति संस्कारे वर्तते ।
५० - १०० - तत् यथा संस्कृतम् अन्नम् गुणवत् इति उच्यते ।
५१ - १०० - अथ वा सर्वत्र एव अयम् गुणशब्दः समेषु अवयवेषु वर्तते ।
५२ - १०० - तत् यथा द्विगुणम् अध्ययनम् त्रिगुणम् अध्ययनम् इति उच्यते ।
५३ - १०० - चर्चागुणान् क्रमगुणान् च अपेक्ष्य भवति न संहितागुणान् चर्चागुणान् च ।
५४ - १०० - यदि एवम् गुणवत् अन्नम् इति गुणशब्दः न उपपद्यते ।
५५ - १०० - न हि अन्नस्य सूपादयः गुणाः समाः भवन्ति ।
५६ - १०० - न अवश्यम् वर्ष्मतः परिमाणतः एव वा साम्यम् भवति ।
५७ - १०० - किम् तर्हि युक्तितः अपि ।
५८ - १०० - आतः च युक्तितः ।
५९ - १०० - यः हि मुद्गप्रस्थे लवणप्रस्थम् प्रक्षिपेत् न अदः युक्तम् स्यात् ।
६० - १०० - यदि तावत् अदेः अन्नम् न अदः अत्तव्यम् स्यात् ।
६१ - १०० - अथ अनितेः अन्नम् न अदः जग्द्व्हा प्राण्यात् ।
६२ - १०० - शुक्लादिषु तर्हि वर्त्यभावात् वृत्तिः न प्राप्नोति ।
६३ - १०० - शुक्लत्वम् ।
६४ - १०० - शुक्लता इति ।
६५ - १०० - किम् पुनः कारणम् शुक्लादयः एव उदाह्रियन्ते न पुनः वृक्षादयः अपि ।
६६ - १०० - वृक्षत्वम् वृक्षता इति ।
६७ - १०० - अस्ति अत्र विशेषः ।
६८ - १०० - उभयवचनाः हि एते द्रव्यम् च आहुः गुणम् च ।
६९ - १०० - यतः द्रव्यवचनाः ततः वृत्तिः भविष्यति ।
७० - १०० - इमे अपि तर्हि उभयवचनाः ।
७१ - १०० - कथम् ।
७२ - १०० - आरभ्यते मतुब्लोपः गुणवचनेभ्यः मतुपः लुक् भवति इति ।
७३ - १०० - यतः द्रव्यवचनाः ततः वृत्तिः भविष्यति ।
७४ - १०० - डित्थादिषु तर्हि वर्त्यभावात् वृत्तिः न प्राप्नोति ।
७५ - १०० - डित्थत्वम् ।
७६ - १०० - डित्थता ।
७७ - १०० - डाम्भिट्टत्वम् इति ।
७८ - १०० - अत्र अपि कः चित् प्राथमकल्पिकः डित्थः डाम्भिट्टः च ।
७९ - १०० - तेन कृताम् क्रियाम् गुणम् वा यः कः चित् करोति सः उच्यते डित्थत्वम् ते एतत् डाम्भिट्टत्वम् ते एतत् ।
८० - १०० - एवम् डित्थाः कुर्वन्ति ।
८१ - १०० - एवम् डाम्भिट्टाः कुर्वन्ति ।
८२ - १०० - यः तर्हि प्राथमकल्पिकः डित्थः डाम्भिट्टः च तस्य वर्त्यभावात् वृत्तिः न प्राप्नोति ।
८३ - १०० - न एषः दोषः ।
८४ - १०० - यथा एव तस्य काथञ्चित्कः प्रयोगः एवम् वृत्तिः अपि भविष्यति ।
८५ - १०० - यत् वा सर्वे भावाः स्वेन भावेन भवन्ति सः तेषाम् भावः तदभिधाने ।
८६ - १०० - किम् एभिः त्रिभिः भावग्रहणैः क्रियते ।
८७ - १०० - एकेन शब्दः प्रतिनिर्दिश्यते द्वाभ्याम् अर्थः ।
८८ - १०० - यत् वा सर्वे शब्दाः स्वेन अर्थेन भवन्ति ।
८९ - १०० - सः तेषाम् अर्थः इति तदभिधाने वा त्वतलौ भवतः इति वक्तव्यम् ।
९० - १०० - न एवम् अन्यत्र भवति ।
९१ - १०० - न हि तेन रक्तम् रागात् इति अत्र शब्देन रक्ते प्रत्ययाः उत्पद्यन्ते ।
९२ - १०० - शब्दे असम्भवात् अर्थेन रक्ते प्रत्ययाः भविष्यन्ति ।
९३ - १०० - तत् तर्हि अन्यतरत् कर्तव्यम् ।
९४ - १०० - सूत्रम् च भिद्यते ।
९५ - १०० - यथान्यासम् एव अस्तु ।
९६ - १०० - ननु च उक्तम् तस्य भावः इति अभिप्रायादिषु अतिप्रसङ्गः इति ।
९७ - १०० - उक्तम् वा ।
९८ - १०० - किम् उक्तम् ।
९९ - १०० - अनभिधानात् इति ।
१०० - १०० - अनभिधानात् अभिप्रायादिषु उतपत्तिः न भविष्यति ।
१ - ५९ - त्वतल्भ्याम् नञ्समासः पूर्वविप्रतिषिद्धम् त्वतलोः स्वरसिद्ध्यर्थम् ।
२ - ५९ - त्वतल्भ्याम् नञ्समासः भवति पूर्वविप्रतिष्धेन ।
३ - ५९ - किम् प्रयोजनम् ।
४ - ५९ - त्वतलोः स्वरसिद्ध्यर्थम् ।
५ - ५९ - त्वतलोः स्वरसिद्धिः यथा स्यात् ।
६ - ५९ - त्वतलोः अवकाशः भावस्य वचनम् प्रतिषेधस्य अवचनम् ।
७ - ५९ - ब्राह्मणत्वम् ।
८ - ५९ - ब्राह्म्णता ।
९ - ५९ - नञ्समासस्य अवकाशः प्रतिषेधस्य वचनम् भावस्य अवचनम् ।
१० - ५९ - अब्राह्मणः ।
११ - ५९ - अवृषलः ।
१२ - ५९ - उभयवचने उभयम् प्राप्नोति ।
१३ - ५९ - अब्राह्मणत्वम् ।
१४ - ५९ - अब्राह्मणता ।
१५ - ५९ - नञ्समासः भवति पूर्वविप्रतिष्धेन ।
१६ - ५९ - सः तर्हि पूर्वविप्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१७ - ५९ - न वक्तव्यः ।
१८ - ५९ - न अत्र त्वतलौ प्राप्नुतः ।
१९ - ५९ - किम् कारणम् ।
२० - ५९ - असामर्थ्यात् ।
२१ - ५९ - कथम् असामर्थ्यम् ।
२२ - ५९ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।
२३ - ५९ - यावता ब्राह्मणशब्दः प्रतिषेधम् अपेक्षते ।
२४ - ५९ - नञ्समासः अपि तर्हि न प्राप्नोति ।
२५ - ५९ - किम् कारणम् ।
२६ - ५९ - असामर्थ्यात् एव ।
२७ - ५९ - कथम् असामर्थ्यम् ।
२८ - ५९ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।
२९ - ५९ - यावता ब्राह्मणशब्दः भावम् अपेक्षते ।
३० - ५९ - प्रधानम् तदा ब्राह्मणशब्दः ।
३१ - ५९ - भवति च प्रधानस्य सापेक्षस्य अपि समासः ।
३२ - ५९ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
३३ - ५९ - नञ्समादात् अन्यः भाववचनः स्वरोत्तरपदवृद्ध्यर्थम् इति वक्ष्यति ।
३४ - ५९ - तत्र व्यवस्थार्थम् इदम् वक्तव्यम् ।
३५ - ५९ - वा छन्दसि ।
३६ - ५९ - वा छन्दसि नञ्समासः वक्तव्यः ।
३७ - ५९ - निर्वीर्यताम् वै यजमानः आशास्ते अपशुताम् ।
३८ - ५९ - अयोनित्वाय ।
३९ - ५९ - अशिथिलत्वाय ।
४० - ५९ - अगोताम् अनपत्यताम् ।
४१ - ५९ - भवेत् इदम् युक्तम् उदाहरणम् ।
४२ - ५९ - अयोनित्वाय ।
४३ - ५९ - अशिथिलत्वाय इति ।
४४ - ५९ - इदम् तु अयुक्तम् अपशुताम् इति ।
४५ - ५९ - न हि असौ समासभावम् आशास्ते ।
४६ - ५९ - किम् तर्हि ।
४७ - ५९ - उत्तरपदाभावम् आशास्ते ।
४८ - ५९ - न पशोः भावः इति ।
४९ - ५९ - नञ्समासात् अन्यः भाववचनः ।
५० - ५९ - नञ्समासात् अन्यः भाववचनः भवति विप्रतिषेधेन ।
५१ - ५९ - किम् प्रयोजनम् ।
५२ - ५९ - स्वरोत्तरपदवृद्ध्यर्थम् ।
५३ - ५९ - स्वरार्थम् उत्तरपदवृद्ध्यर्थम् च ।
५४ - ५९ - स्वरार्थम् तावत् ।
५५ - ५९ - अप्रथिमा ।
५६ - ५९ - अम्रदिमा ।
५७ - ५९ - उत्तरपदवृद्ध्यर्थम् ।
५८ - ५९ - अशौक्ल्यम् ।
५९ - ५९ - अकार्ष्ण्यम् ।
१ - २४ - किमर्थः चकारः ।
२ - २४ - अनुकर्षणार्थः ।
३ - २४ - त्वतलौ अनुकृष्येते ।
४ - २४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - २४ - प्रकृतौ त्वतलौ अनुवर्तिष्येते ।
६ - २४ - अतः उत्तरम् पठति ।
७ - २४ - आ च त्वात् इति चकारकरणम् अपवादसमावेशार्थम् ।
८ - २४ - आ च त्वात् इति चकारकरणम् क्रियते अपवादसमावेशार्थम् ।
९ - २४ - इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः यथा स्यात् ।
१० - २४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
११ - २४ - आ त्वात् इति एवम् इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भविष्यति ।
१२ - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१३ - २४ - आ त्वात् याः प्रकृतयः ताभ्यः च त्वतलौ यथा स्याताम् यतः च उच्येते ।
१४ - २४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
१५ - २४ - आ त्वात् इति एव याः प्रकृतयः ताभ्यः त्वतलौ भविष्यतः यतः च उच्येते ।
१६ - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१७ - २४ - आ त्वात् ये अर्थाः तत्र त्वतलौ यथा स्याताम् यत्र च उच्येते ।
१८ - २४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
१९ - २४ - आ त्वात् इति एव आ त्वात् ये अर्थाः तत्र त्वतलौ भविष्यतः यत्र च उच्येते ।
२० - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
२१ - २४ - आ त्वात् याः प्रकृतयः ताभ्यः च त्वतलौ यथा स्याताम् यस्याः च प्रकृतेः अतस्मिन् विशेषे अन्यः प्रत्ययः उत्पद्यते ।
२२ - २४ - किम् कृतम् भवति ।
२३ - २४ - स्त्रीपुंसाभ्याम् त्वतलोः उपसङ्ख्यानम् चोदितम् ।
२४ - २४ - तत् न वक्तव्यम् भवति ।
१ - २७ - कस्य अयम् प्रतिषेधः ।
२ - २७ - त्वतलोः इति आह ।
३ - २७ - न एतत् असि प्रयोजनम् ।
४ - २७ - इष्येते नञ्पूर्वात् तत्पुरुषात् त्वतलौ अब्राह्मणत्वम् अब्राह्मणता इति ।
५ - २७ - अतः उत्तरम् पठति ।
६ - २७ - न नञ्पूर्वात् इति उत्तरस्य प्रतिषेधः ।
७ - २७ - न नञ्पूर्वात् इति उत्तरस्य भावप्रत्ययस्य प्रतिषेधः क्रियते ।
८ - २७ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
९ - २७ - परिगणिताभ्यः प्रकृतिभ्यः उत्तरः भावप्रत्ययः विधीयते ।
१० - २७ - न च तत्र का चित् नञ्पूर्वा प्रकृतिः गृह्यते ।
११ - २७ - तदन्तविधिना प्राप्नोति ।
१२ - २७ - ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यते ।
१३ - २७ - यत्र तर्हि तदन्तविधिः अस्ति ।
१४ - २७ - पत्यन्तपुरोहितादिभ्यः यक् इति ।
१५ - २७ - यदि एतावत् प्रयोजनम् स्यात् तत्र एव अयम् ब्रूयात् अपत्यन्तात् यक् भवति नञ्पूर्वात् तत्पुरुषात् इति ।
१६ - २७ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचारयः उत्तरः भावप्रत्ययः नञ्पूर्वात् बहुव्रीहेः भवति इति ।
१७ - २७ - न इष्यते ।
१८ - २७ - त्वतलौ एव इष्येते अविद्यमानाः पृथवः अस्य अपृथुः , अपृथोः भावः अपृथुत्वम् अपृथुता इति ।
१९ - २७ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचारयः उत्तरः भावप्रत्ययः अन्यपूर्वात् तत्पुरुषात् भवति इति ।
२० - २७ - न इष्यते ।
२१ - २७ - त्वतलौ एव इष्येते परमः पृथुः परमपृथुः , परमपृथोः भावः परमपृथुत्वम् परमपृथुता ।
२२ - २७ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचारयः उत्तरः भावप्रत्ययः सापेक्षात् भवति इति ।
२३ - २७ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।
२४ - २७ - नञ्समासात् अन्यः भाववचनः स्वरोत्तरपदवृद्ध्यर्थम् इति उक्तम् ।
२५ - २७ - तत् उपपन्नम् भवति ।
२६ - २७ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
२७ - २७ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति सर्वे एते तद्धिताः सापेक्षात् भवन्ति इति यत् अयम् नञः गुणप्रतिषेधे सम्पाद्यर्हहितालमर्थाः तद्धिताः इति आह ।
१ - १४ - वावचनम् किमर्थम् ।
२ - १४ - वाक्यम् अपि यथा स्यात् ।
३ - १४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - १४ - प्रकृटा महाविभाषा ।
५ - १४ - तया वाक्यम् अपि भविष्यति ।
६ - १४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
७ - १४ - त्वतलौ अपि यथा स्याताम् ।
८ - १४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
९ - १४ - आ च त्वात् इति एतस्मात् यत्नात् त्वतलौ अपि भविष्यतः ।
१० - १४ - अतः उत्तरम् पठति ।
११ - १४ - पृथ्वादिभ्यः वावचनम् अण्समावेशार्थम् ।
१२ - १४ - पृथ्वादिभ्यः वावचनम् क्रियते अण्समावेशः यथा स्यात् ।
१३ - १४ - पार्थवम् ।
१४ - १४ - प्रथिमा ।
१ - १ - ब्राह्मणादिषु चातुर्वर्ण्यादीनाम् उपसङ्ख्यानम् । ब्राह्मणादिषु चातुर्वर्ण्यादीनाम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् । चातुर्वर्ण्यम् । चातुर्वैद्यम् । चातुराश्रम्यम् । अर्हतः नुम् च । अर्हतः नुम् च ष्यञ् च वक्तव्यः । अर्हतः भावः आर्हन्त्यम् आर्हती ।
१ - ७ - किम् इदम् नलोपे वर्णग्रहणम् आहोस्वित् सङ्घातग्रहणम् ।
२ - ७ - किम् च अतः ।
३ - ७ - यदि वर्णग्रहणम् स्तेयम् ।
४ - ७ - नलोपे कृते अयादेशः प्राप्नोति ।
५ - ७ - अथ सङ्घातग्रहणम् अन्त्यस्य लोपः कस्मात् न भवति ।
६ - ७ - सिद्धः अन्त्यस्य लोपः यस्य इति एव ।
७ - ७ - तत्र आरम्भसामर्थ्यात् सर्वस्य भविष्यति ।
१ - ३ - अण्प्रकरणे श्रोत्रियस्य ।
२ - ३ - अण्प्रकरणे श्रोत्रियस्य उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् घलोपः च ।
३ - ३ - श्रोत्रियस्य भावः श्रौत्रम् ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP