शिवे न तुझिया पदा अदयताख्य दोष क्षण;
प्रभो ! चुकतसो, तरी करिसि तूचि संरक्षण ।
नसेचि शरणागती घडलि सत्य अद्यापि ती;
रुचे विषय; ज्या मिळे अमृत, ते न मद्या पिती ॥४१॥
(क्षमस्व अशी प्रार्थना)
विपाक न गणोनि म्या प्रकट आपुल्या घातके.
कळोनि अमिते बळे विविध जोडिली पातके ।
'क्षमस्व भगवन्नजामिलसखोऽस्मि' ऐसे तुला
म्हणे नमुनिया सदुस्तरविपन्नदीसेतुला ॥४२॥
(भगवत्परीक्षेची वेळ)
नव्हे अनृत, सत्य ते, अचल ऊचलीला करे
तुवां हरिमदापहे बृहदुदारलीलाकरे ।
समुद्धरसि एकटा जरि जडासि या कर्दमी,
म्हणेन भुवनत्रयी तरि तुला 'भला मर्द, मी, ॥४३॥
(वैद्याचा दृष्टांत)
चिकित्सक 'भला भला' म्हणुनि फार वाखाणिला,
जरी बहुजनामयद्रुम समूळही खाणिला, ।
तथापि अतिदुःसहस्वगदशत्रुच्या अत्ययाविना,
न ह्रदयी धरी सरुज पामर प्रत्यया ॥४४॥
(खोद्धारार्थ उताविळपणा)
म्हणा मज उताविळा; गुणचि घेतला; घाबरे
असो मन असेचि बा ! भजकबर्हिमेघा ! बरे ।
दिसे क्षणिक सर्व हे भरवसा घडीचा कसे
धरील मन ? आधिने बहु परिभ्रमे चाकसे ॥४५॥
कृतांतकटकामलध्वजजरा दिसो लागली;
पुरःसरगदांसवे झगडतां तनू भागली ।
सहाय दुसरा नसे तुजविणे बळे आगळा;
न हो जरि उताविळा, स्वरिपु कापितो हा गळा ॥४६॥
(प्रभुविषयी काळजी)
अवश्य करणे खरे प्रणतरक्षण स्वोचित;
उशीर मग का ? बसो कृपण मीहि का शोचित ?
नव्हे प्रभुवरा ! तुम्हा उचित एकटे धांवणे;
कृतांत शिवला नसे तव, दिसे बरे पावणे ॥४७॥
'कसे तरि करू तुझे अवन; पूरवू आळ जी
असेल मनि; आमुची तुज कशास रे काळजी ?' ।
असे जरि म्हणाल हो प्रियतमा ! जगज्जीवना !
तदाश्रितमृगासि ती सुखसमृद्धि बा ! जी वना ॥४८॥
सुखेचि सुख बाळका प्रकट होय मातेचिया;
तिला घडति जे श्रम, प्रियजनोत्तमा ! तेचि या; ।
म्हणोनि न शिवो पळ क्षणहि कष्ट जीवा ! तुला,
सुखेचि सुख बाळका प्रकट होय मातेचिया;
तिला घडति जे श्रम, प्रियजनोत्तमा ! तेचि या; ।
म्हणोनि न शिवो पळ क्षणहि कष्ट जीवा ! तुला,
विपज्जलधिसेतुला, सकललोकजीवातुला ॥४९॥
(प्रभूला आयुरर्पण)
असोत तुज आमुची सकल भाविकायुर्बळे;
जगोनि बहु काय म्या सुकृत जोडिले दुर्बळे ? ।
असे प्रियसख्या ! सुखी बहुतकाळ; मायातमी
जना सुपथ दाखवी; मुदित सत्तमा ! यात मी ॥५०॥
(देवाचे अत्यंत क्षमाशीलत्व )
भले परिशिले सुरासुरनरी तसे लक्ष मी'
म्हणोत म्हणणार बा ! तुज असा नसेल क्षमी; ।
उरी भृगुपदाहती मिरवितोसि, अद्यापि ती,
कवी तव यशःकथा नवसुधानवद्या पिती ॥५१॥
(विषयवासनेचे दुर्निवार्यत्व)
'भवन्मतिस आवडे जरि, धनादिकांलागि ते
मदीय गुणकीर्तनश्रवण कां तरि त्यागिते ? ।'
असेहि म्हणशील बा ! जरि तरी तुझी मावली
तुज त्यजुनि पाजिता, कशि दुधाकडे धावली ? ॥५२॥
अनावर पिशाचिका विषयवासना सत्य, जी
असे करवि कृत्य, जी भुलविते, कधी न त्यजी; ।
म्हणोन तुज जाणत्या विनवितो, इला गाढ गा !
करीन मग, तू जरी म्हणसि, आपणा गाढ गा’ ॥५३॥
तुझ्या गुणकथा महासुरभि, त्यांत ही रासभी
शिरे विषयवासना; जसि शुका अहीरास भी, ।
तशी न इतरास भी; इस सदंडही हाकिती;
तथापि बहु लाथळी; मग अदंड मी हा किती ॥५४॥
(विषयवासनाक्षयार्थ प्रभुकृपाच समर्थ)
खरासुर जसा, तशी विषयवासना हे खरी;
हिचा वध करावया तुजच शक्ति आहे खरी; ।
बकि सुमति, ताटका लघु, न हे भली; लाजशी
उगाचि, तशि एक ही; व्रजवनांत लीला जशी ॥५५॥
कसे तरि असो मग; स्वपणरक्षणाकारणे
अवश्य शरणागतव्यसन तो स्वये वारणे; ।
तुम्हा विहित मुख्य हे; न पुसतां करा हो ! खरी
निजोक्ति; खर काय तो अधिक? संहरा हो ! खरी ॥५६॥
खरी करीतसे कशी तव जनीहि सत्ता पहा;
हिचा वध न निंद्य बा ! प्रबळ मूर्त सत्ताप हा; ।
’कथासुरभिचा रस स्वहित, पुष्कळ, स्वादुही,’
म्हणे, ’त्यजुनि कां मला निजधना, परखा दुही?’ ॥५७॥
(कथासुरभीचे अत्यंत कारुण्य)
कथासुरभि या भल्या स्वजननीहुनी वाटती;
शिशूंसि जरठांसही निरखितां रसे दाटती; ।
दुहोत भलते सदा, तरि न लेशही आटती;
स्ववत्समल भक्षिती परि न सर्वथा बाटती ॥
कथांसि उपमा दिली सुरभिची, दिसे नीट ती;
परंतु बहु मंद मी, म्हणुनि सच्छुती वीटती; ।
कथा निरुपमा तयांप्रति पशूपमा शुद्ध तें
नव्हेचि; न विचारिले बुधजनासि म्यां उद्धते ॥५९॥
असेहि उपदेशिती गुरु रहस्य मंदा रुचे
निजस्तव जसा तसा, अगुण घे न वंदारुचे; ।
म्हणोनि निमगस्तुता भलतसे तुला वानितो;
परंतु ह्रदयी महाजनभयास मी मानितो ॥६०॥