॥ पहिला अध्याय ॥
श्री गणेशाय नमः ॥ श्री सरस्वत्यै नमः ॥ श्री गुरुभ्यो नमः ॥ श्री कुलदेवतायै नमः ॥
श्री अक्कलकोटनिवासी - पूर्णदत्तावतार - दिगंबर - यतिवर्य स्वामिराजाय नमः ॥
श्लोक ... ब्रह्मानंद परमसुखदं केवलं ज्ञानमूर्ति । द्वंद्वातीतं गगनसदृशं तत्त्वमस्यादिलक्ष्यम् ॥
एकं नित्यं विमलमचलं सर्वधीसाक्षिभूतं । भावातीतं त्रिगुणरहितं सदगुरुं तं नमामि ॥
जयजय श्रीजगरक्षका । जयजयाजी भक्तपालका । जयजय कलिमलनाशका । अनादिसिद्ध जगदगुरु ॥१॥
जयजय क्षीरसागर विलासा । मायाचक्रचालका अविनाशा । शेषशयन अनंतवेषा । अनामातीता अनंता ॥२॥
जयजयाजी गरुडवाहना । जयजयाजी कमललोचना । जयजयाजी पतितपावना । रमारमणा विश्वेशा ॥३॥
मेघवर्ण आकार शांत । मस्तकी किरीट विराजित । तोच स्वयंभू आदित्य । तेज वर्णिले न जाय ॥४॥
विशाळ भाळ आकर्ण नयन । सरळ नासिका सुहास्य वदन । दंतपंक्ति कुंदकळ्यांसमान । शुभ्रवर्ण विराजती ॥५॥
रत्नमाला हदयावरी । जे कोटी सूर्याचे तेज हरी । हेममय भूषणे साजिरी । कौस्तुभमणि विशेष ॥६॥
वत्सलांच्छनाचे भूषण । तेचि प्रेमळ भक्तीची खूण । उदरी त्रिवळी शोभायमान । त्रिवेणीसंगमासारखी ॥७॥
नाभिकमल सुंदर अति । जेथे विधात्याची उत्पत्ती । की चराचरा जन्मदाती । मूळ जननी तेचि पै ॥८॥
जानूपर्यंत कर शोभती । मनगटी कंकणे विराजती । करकमलांची आकृति । रक्तपंकजासमान ॥९॥
भक्ता द्यावया अभय वर । सिद्ध सर्वदा सव्य कर । गदा पद्म शंख चक्र । चार हस्ती आयुधे ॥१०॥
कांसे कसिला पीतांबर । विद्युल्लतेसम तेज अपार । कर्दळीस्तंभापरि सुंदर । उभय जंघा दिसताती ॥११॥
जेथे भक्तजन सुखावती । ज्याच्या दर्शने पतित तरती । ज्याते अहोरात्र ध्याती । नारदादि ऋषिवर्य ॥१२॥
ज्याते कमला करे चुरीत । संध्यारागा समान रक्त । तळवे योग्य चिन्हें मंडित । वर्णिता वेद शीणले ॥१३॥
चौदा विद्या चौसष्ट कला । ज्याते वर्णिता थकल्या सकळा । ऐशा त्या परम मंगला । अल्पमती केवि वर्णू ॥१४॥
नारदादि मुनीश्वर । व्यास वाल्मीकादि कविवर । क्रमू न शकले महिमांवर । तेथे पामर मी काय ॥१५॥
जो सकळ विश्वाचा जनिता । समुद्रकन्या ज्याची कांता । जो सर्व कारण कर्ता । ग्रंथारंभी नमू तया ॥१६॥
त्या महाविष्णूचा अवतार । गजवदन शिवकुमर । एकदंत फरशधर । अगम्य लीला जयांची ॥१७॥
जो सकळ विद्यांचा सागर । चौसष्ट कलांचे माहेर । ऋद्धि सिद्धीचा दातार । भक्त पालक दयाळू ॥१८॥
मंगल कार्यी करिता स्मरण । विघ्ने जाती निरसोन । भजका होई दिव्य ज्ञान । वेदांतसार कळे पां ॥१९॥
सकल कार्यारंभी जाणा । करिती ज्याच्या नामस्मरणा । ज्याच्या वरप्रसादे नाना । ग्रंथरचना करिती कवी ॥२०॥
तया मंगलासी साष्टांग नमन । करुनी मागे वरदान । स्वामी चरित्र सारामृत पूर्ण । निर्विघ्नपणे होवो हे ॥२१॥
जिचा वरप्रसाद मिळता । मूढ पंडित होती तत्त्वता । सकळ काव्यार्थ येत हाता । ती ब्रह्मसुता नमियेली ॥२२॥
मूढमती मी अज्ञान । काव्यादिकांचे नसे ज्ञान । माते तू प्रसन्न होवोन । ग्रंथरचना करवावी ॥२३॥
जो अज्ञानतिमिरनाशक । अविद्याकाननच्छेदक । जो सदबुद्धीचा प्रकाशक । विद्यादायक गुरुवर्य ॥२४॥
ज्याचिया कृपेकरोन । सच्छिष्या लाधे दिव्यज्ञान । तेणेच जगी मानवपण । येतसे की निश्चये ॥२५॥
मी मतिमंद अज्ञ बाळ । घेतली असे थोर आळ । ती पुरविणार दयाळ । सदगुरुराज आपणची ॥२७॥
नवमास उदरी पाळिले । प्रसववेदनांते सोशिले । कौतुके करुनी वाढविले ॥२८॥
जननीजनका समान । अन्य दैवत आहे कोण । वारंवार साष्टांग नमन । चरणी तयांच्या करीतसे ॥२९॥
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर । तिन्ही देवांचा अवतार । लीलाविग्रही अत्रिकुमर । दत्तात्रेय नमियेला ॥३०॥
तीन मुखे सहा हात । गळा पुष्पमाळा शोभत । कर्णी कुंडले तेज अमित । विद्युल्लतेसमान ॥३१॥
कामधेनु असोनि जवळी । हाती धरिली असे झोळी । जो पाहता एक स्थळी । कोणासही दिसेना ॥३२॥
चार वेद होऊनी श्वान । वसती समीप रात्रंदिन । ज्याचे त्रिभुवनी गमन । मनावेगे जात जो ॥३३॥
त्या परब्रह्मासी नमन । करोनि मागे वरदान । स्वामी चरित्र सारामृत पूर्व । होवो कृपेने आपुल्या ॥३४॥
वाढला कलीचा प्रताप । करु लागले लोक पाप । पावली भूमि संताप । धर्मभ्रष्ट लोक बहू ॥३५॥
पहा कैसे दैव विचित्र । आर्यावर्ती आर्यपुत्र । वैभवहीन झाले अपार । दारिद्र्य, दुःखे भोगिती ॥३६॥
शिथिल झाली धर्मबंधने । नास्तिक न मानिती वेदवचने । दिवसेदिवस होमहवने । कमी होऊ लागली ॥३७॥
सुटला धर्माचा राजाश्रय । अधर्मप्रवर्तका नाही भय । उत्तरोत्तर नास्तिकमय । भरतखंड जाहले ॥३८॥
नाना विद्या आणि कला । अस्तालागी गेल्या सकला । ऐहिक भोगेच्छा बळावल्या । तेणे सुटला परमार्थ ॥३९॥
धर्मसंस्थापनाकारणे । युगायुगी अवतार घेणे । नानाविध वेष नटणे । जगत्पतीचे कर्तव्य ॥४०॥
लोक बहु भ्रष्ट झाले । स्वधर्मातें विसरले । नास्तिकमतवादी मातले । आर्यधर्माविरुद्ध ॥४१॥
मग घेतसे अवतार । प्रत्यक्ष जो का अत्रिकुमर । अक्कलकोटी साचार । प्रसिद्ध झाला स्वामीरुपे ॥४२॥
कोठे आणि कोणत्या काळी । कोण्या जातीत कोणत्या कुळी । कोण वर्णाश्रम धर्म मुळी । कोणासही कळेना ॥४३॥
ते स्वामी नामे महासिद्ध । अक्कलकोटी झाले प्रसिद्ध । चमत्कार दाविले नानाविध । भक्त मनोरथ पुरविले ॥४४॥
त्यांसी साष्टांग नमोनी । करी प्रार्थना कर जोडोनी । आपुला विख्यात महिमा जनी । गावयाचे योजिले ॥४५॥
तुमचे चरित्र महासागर । पावेन कैसा पैलतीर । परि आत्मसार्थक करावया साचार । मीन तेथे जाहलो ॥४६॥
किंवा अफाट गगनसमान । अगाध आपुले महिमाना अल्पमती मी अज्ञान । आक्रमण केवी करु ॥४७॥
पिपीलिका म्हणे गिरीसी । उचलून घालीन काखेसी । किंवा खद्योत सूर्यासी । लोपवीन म्हणे स्वतेजे ॥४८॥
तैसी असे माझी आळ । बाळ जाणूनी लडिवाळ । पुरविता तू दयाळ । दिनबंधू यतिवर्या ॥४९॥
कर्ता आणि करविता । तूंचि एक स्वामीनाथा । माझिया ठाई वार्ता । मीपणाची नसेची ॥५०॥
ऐसी ऐकुनिया स्तुती । संतोषली स्वामीराजमूर्ति । कविलागी अभय देती । वरदहस्ते करोनी ॥५१॥
उणे न पडे ग्रंथात । सफल होतील मनोरथ । पाहूनी आर्यजन समस्त । संतोषतील निश्चये ॥५२॥
ऐसी ऐकोनि अभयवाणी । संतोष झाला माझिया मनी । यशस्वी होवोनी लेखणी । ग्रंथसमाप्तीप्रति पावो ॥५३॥
आता नमू साधूवृंद । ज्यासी नाही भेदाभेद । जे स्वात्मसुखी आनंदमय । सदोदित राहती ॥५४॥
मग नमिले कविश्वर । जे शब्दसृष्टीचे ईश्वर । ज्यांची काव्ये सर्वत्र । प्रसिद्ध असती या लोकीं ॥५५॥
व्यास वाल्मीक महाज्ञानी । बहुत ग्रंथ रचिले ज्यांनी । वारंवार तयांच्या चरणी । नमन माझे साष्टांग ॥५६॥
कविकुलमुकुटावतंस । नमिले कवि कालिदास । ज्यांची नाट्यरचना विशेष । प्रिय जगीं जाहली ॥५७॥
श्रीधर आणि वामन । ज्यांची ग्रंथरचना पाहोन । ज्ञातेही डोलाविती मान । तयांचे चरण नमियेले ॥५८॥
ईशचरणी जडले चित्त । ऐसे तुकारामादिक भक्त ग्रंथारंभी तया नमित । वरप्रसादाकारणे ॥५९॥
अहो तुम्ही संत जनी । मज दीनावरी कृपा करोनी । आपण हदयस्थ राहोनी । ग्रंथरचना करवावी ॥६०॥
आता करु नमन । जे का श्रोते विचक्षण । महाज्ञानी आणि विद्वान । श्रवणी सादर बैसले ॥६१॥
महापंडित आणि चतुर । ऐसा श्रोतृसमाज थोर । मतिमंद मी त्यांच्यासमोर । आपले कवित्व केवी आणू ॥६२॥
परी थोरांचे लक्षण । एक मला ठाउके पूर्ण । काही असता सदगुण । आदर करिती तयाचा ॥६३॥
संस्कृताचा नसे गंध । मराठीही न ये शुद्ध । नाही पढलो शास्त्रछंद । कवित्वशक्ती अंगी नसे ॥६४॥
परी हे अमृत जाणोनी । आदर धरावा जी श्रवणी । असे माझे असंस्कृत वाणी । तियेकडे न पहावे ॥६५॥
न पाहता जी अवगुण । ग्राह्य तितुकेंच घ्यावे पूर्ण । एवढी विनंती कर जोडोनी । चरणी आपुल्या करीतसे ॥६६॥
स्वामींच्या लीला बहुत । असती प्रसिद्ध लोकांत । त्या सर्व वर्णिता ग्रंथ । पसरेल समुद्रसा ॥६७॥
त्या महोदधीतुनी पाही । अमोल मुक्ताफळे घेतली काही । द्यावया मान सुज्ञाही । अनमान काही न करावा ॥६८॥
की हे उद्यान विस्तीर्ण । तयामाजी प्रवेश करीन । सुंदर कुसुमे निवडोन । हार त्यांचा गुंफिला ॥६९॥
कवि होवोनिया माळी । घाली श्रोत्यांच्या गळी । उभा ठाकोनि बद्धांजुळी । करी प्रार्थने सप्रेमे ॥७०॥
अहो या पुष्पांचा सुवास । तृप्त करील आपुले मानस । हा सुगंध नावडे जयास । तेचि पूर्ण अभागी ॥७१॥
आता असोत हे बोल । पुढे कथा बहु अमोल । वदविता स्वामी दयाळ । निमित्त मात्र विष्णुकवि ॥७२॥
वैराग्ये प्रत्यक्ष शंकर । तेजे जैसा सहस्त्रकर । दुष्टा केवळ सूर्यपुत्र । भक्ता मातेसमान ॥७३॥
यतिराजपदकल्हार । विष्णुकवि होऊनी भ्रमर । ज्ञानमधुस्तव साचार । रुंजी तेथे घलीतसे ॥७४॥
स्वामी चरित्र सारामृत ॥ नाना प्राकृत कथासंमत । आदरे भक्त परिसोत । प्रथमोऽध्याय गोड हा ॥७५॥
श्रीशंकरार्पणमस्तु । श्री श्रीपादश्रीवल्लभार्पणमस्तु ।
इति श्री स्वामी चरित्र सारामृते मंगलाचरणं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥१॥