आकाशः [ākāśḥ] शम् [śam] शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयोऽत्र
[Tv.] ]
The sky आकाशभवा सरस्वती
[Ku.4.39;] ˚ग, ˚चारिन् &c.
Ether (considered as the fifth element).
The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम्
[Ś.1.1;] अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः
[R.13.1.] Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः
[Bṛi. Up.] Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः
[Bv.2.165.] open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥
[Rām.3.6.4.] Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात्
[Br. Sūt.1.1.22] ; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः
[Ch. Up.8.1.3.] Light, clearness.
A hole.
A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c.
[Ś.3.] This is a contrivance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित. -Comp.
-अनन्त्यायतनम् the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.
-अस्तिकायः N. N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते
[Sarva. S.3.] ईशः an epithet of Indra.
(in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः
[Ms.4.184.] -कक्षा 'the girdle of the sky', horizon.
-कल्पः Brahman.
-गः a. a. moving through the atmosphere. () a bird. (-गा) the heavenly Ganges.
-गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा] the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे
[R.1.78;] cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम्
[Si.3.8.] -गर्भी m. N. of a Bodhisattva.
-चमसः the moon.-ज a. produced in the sky.
-जननिन् m. m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा
[Mb.12.69.43.] दीपः, प्रदीपः a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.
a beacon-light, a lantern on a pole.
-पथिकः The sun;
[Ks.] -प्रतिष्ठितः N. N. of a Buddha.-बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा
[V.4.] भाषितम् speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम्
[S. D.425.] a sound or voice in the air.
-मण्डलम् the celestial sphere.-मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).-मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.
-मुष्टिहननाय Ā. To be foolish like one who beats the air with his fist;
[Sarva. S.] -मूली the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).
यानम् a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.
moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).
one who moves through the air.-रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).
-वचनम् = ˚भाषितम् q. v.
-वर्त्मन् n. n.
the firmament.
the atmosphere, air.
-वल्ली a sort of creeper, a parasitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).
-वाणी a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).
-शयनम् Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः
[Rām.3.16.12.] -सलिलम् rain; dew.
-स्थ a. a. abiding in the sky. aerial.
-स्फटिकः a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).