कृच्छ्र

{ kṛcchra }

A dictionary, Marathi and English

With reluctance; with much difficulty--giving, doing &c.

महाराष्ट्र शब्दकोश

 न. १ एक प्रायश्चित्त . २ शरीरिक दुःख कष्ट ; तप . ' मोझिनि उद्देशें संपुर्ण । तपसाधन कृछ्रादिक । ' - एभा १७ . ४२० . ३ मुत्रकृच्छ्र ; मुत्रावरोध . ४ पहिले दिवशीं एकदां जेवण ; दुसरें दिवशीं सांयकाळी जेवण ; तिसरें दिवशी न मागतां आपोआप मिळेल तं खाणें व चौथे दिवशीं उपोषण याप्रमाणें क्रमानें १२ दिवस करण्याचें व्रत . ' अथवा एकांतरा कृच्छ्री । ' - ज्ञा १७ . ३६४ . कृच्छ्राचे १ पाद , २ अर्ध , ३ पादोन , ४ अति , ५ कृच्छ्राति कृच्छ्र , ६ सांतपन , ७ तत्प , ८ शीत , ९ पराक इ०प्रकार आहेत . ( सं .)
०चांद्रायण  न. चंद्रकलेप्रमाणें चढउतारानें जेवणांतील घांसखाण्याचें कृच्छ्रप्रायश्चित्त . ' कृच्छ्रचांद्रायणें झाली वेडी । ' - एभा १२ . २७ . कृच्छ्रे करून - क्रिवि . नाखुषीनें ; कष्टानें ( देणें ; करणें इ० )

A Sanskrit English Dictionary

कृच्छ्र  mfn.  mf( आ)n. (perhaps fr. √ कृश्, and connected with कष्ट), causing trouble or pain, painful, attended with pain or labour, [MBh.]; [R.]; [Pañcat.]; [Suśr.]
being in a difficult or painful situation, [R. ii, 78, 14]
bad, evil, wicked, [W.]
कृच्छ्र  mn.  mn. difficulty, trouble, labour, hardship, calamity, pain, danger (often ifc. e.g. वन-वासक्°, the difficulties of living in a forest; मूत्र-क्° q.v.; अर्थ-कृच्छ्रेषु, in difficulties, in a miserable situation, [MBh. iii, 65]; [Nal. xv, 3]; प्रा-णकृच्छ्र, danger of life, [MBh. ii, 6]; [BhP.]), [RV. x, 52, 4]; [Nir.]; [AitBr.] &c.
मूत्र-क्°   ischury (= ), [L.]

ROOTS:

मूत्र क्°

bodily mortification, austerity, penance, [Gaut.]; [Mn.] &c.
a particular kind of religious penance, [Mn.]; [Yājñ.]
कृच्छ्र  m.  m. N. of विष्णु, [MBh. xii, 12864]
कृच्छ्र  m.  m. (in comp. with a perf. Pass. p. [Pāṇ. 2-1, 39; 6; 3, 2.])

The Practical Sanskrit-English Dictionary

कृच्छ्र [kṛcchra] a.  a. [cf. [Uṇ2.21] ]
Causing trouble, painful; तथात्यजन्निमं देहं कृच्छ्राद् ग्राहाद्विमुच्यते [Ms.6.78.]
Bad, miserable, evil.
Wicked, sinful.
Being in a difficult or painful situation.
च्छ्रः, च्छ्रम् A difficulty, trouble, hardship, misery, calamity, danger; कृच्छ्रं महत्तीर्णः [R.14.6;13.77.]
Bodily mortification, penance, expiation; [Ms.4.222;5.21;11.16.]
Torment, torture.
A particular kind of religious penance (प्राजापत्य); कृच्छ्राणि चीर्त्वा च ततो यथ्क्तानि द्विजोत्तमैः [Mb.13.] 1.64.
-च्छ्रः   Ischury.
-च्छ्रम्   Sin.
-च्छ्रम्, कृच्छ्रेत्, कृच्छ्रत्   ind. With great difficulty, painfully, miserably; लब्धं कृच्छ्रेण रक्ष्यते [H.1.163.] -Comp.
-अर्धः a.  a. penance lasting for six days only.
-कृत् a.  a. Undergoing a penance; कृच्छ्रकृद्धर्मकामस्तु महतीं श्रियमाप्नुयात् [Y.3.] 327.
-प्राण   a.
one whose life is in danger.
breathing with difficulty.
hardly supporting life. -साध्यa.
curable with difficulty (as a patient or disease).
accomplished with difficulty.
-सांतपनम्   a kind of expiatory vow laid down in the स्मृतिs; गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सांतपनं स्मृतम् ॥ [Ms.11.212.]

Shabda-Sagara

कृच्छ्र  mfn.  ( -च्छ्रः-च्छ्रा-च्छ्रं)
1. Attended with pain, painful.
2. Wicked, [Page198-a+ 60] sinful.
 mn.  ( -च्छ्रः-च्छ्रं) Bodily pain. Penance, expiation.
3. Sin.
4. difficulty, labour, trouble.
5. A kind of religious penance, accord- ing to some, the same as the Prajapatya: see प्राजापत्य; (according to others, as the Santapana: (see सान्तपन.)
E. कृत् to cut, रक् Unadi affix, and छ substituted for the final.

ROOTS:

कृत् रक् छ

संस्कृतम् (Sanskrit) WN

See : वेदना