अर्थान्तरन्यास अलंकार - लक्षण १

‘सामान्यानें विशेषाचें अथवा सामान्याचें विशेषानें केले जाणारें जें समर्थन, तो अर्थान्तरन्यास.’
“हें असें असावें का असें नसावें ? असा जो संशय त्या संशयाचा प्रतिबंध करणारें तें समर्थन; अथवा हें असेंच आहे असा द्दढ प्रत्यय म्हणजेच निश्चय म्ह० समर्थन ह्या समर्थनांत, सामान्यरूप अथवा विशेषरूप जो प्रकृत अर्थ तो समर्थ्य म्ह० समर्थनाचा विषय; व विशेषरूप अथवा सामान्यरूप जो अप्रकृत अर्थ तो समर्थक असें बहुधा दिसतें. (म्ह० सामान्यरूप प्रकृताचें, विशेषरूप अप्रकृतानें समर्थन हा एक; व विशेषरूप प्रकृताचें सामान्यरूप अप्रकृतानें समर्थन हा दुसरा, असे दोन प्रकार याम्त बहुधा आढळता.) हें समर्थन, साधर्म्यानें व वैधर्म्यानें असें, दोन प्रकारांनीं होतें. (म्ह० एकंदर अर्थान्तरन्यास चार प्रकारचा झाला.)
उदाहरण :--- “हे सखि ! मर्यादा सोडलेल्या कवींनीं तुझ्या स्तनांची हत्तीच्या गंडस्थळाशीं केलेली तुलना तूं (अगदीं) लक्ष देऊन ऐकतेस तरी कशी ? (पण यांत आश्चर्य तरी कसलें ? कारण) बायका (नेहमीं) उलटीच समज करून घेणार्‍या असतात. (उलटें सांगितलेलेंच त्या ऐकतात)”
ह्या ठिकाणीं संबोध्य म्ह० संबोधनाचा विषय जी सखी तिनें आपल्या (म्ह० नायिकेच्या) स्तनाची हत्तीच्या गंडस्थळाशीं केलेली तुलना मन लावून ऐकणें, हें अनुचित असल्याचें (कवीनें) प्रतिपादन केलें आहे. हें (वर) प्रतिपादन केलेलें अनौचित्य अनिष्टाचेम साधन आहे, असें मानलें तरच जुळतें. अनिष्टाला साधन होणारें हें श्रवणही इष्टाचें साधन आहे, अशा बुद्धीनें श्रवण करणारी ही स्त्री (नायिका) भ्रांतिष्ट आहे, असें सांगिल्यावाचून वरील श्लोकांतील हें प्रतिपादन जुळणार नाहीं; म्हणून हा भ्रांतिष्टपणा, स्त्रीत्वामुळें आलेला आहे, असें येथें प्रतिपादन केलें आहे. हे (म्ह० स्त्रिया भ्रांतिष्ट असतात हें) सामान्यरूप प्रतिपादन, जिला उद्देशून ह्या श्लोकांतला अर्थ सांगितला आहे त्या विशिष्ट स्त्रीच्या भ्रांतिष्टपणारूप विशेषाचें समर्थक झालें आहे.