॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ । सप्तम दशक ॥ समास पहिला : मंगलाचरण ॥ श्रीराम ॥ विद्यावंतांचा पूर्वजू । गजानन एकद्विजू । त्रिनयन चतुर्भुजू । परशुपाणि ॥ १॥ कुबेरापासून अर्थ । वेदांपासून परमार्थ । लक्ष्मीपासून समर्थ । भाग्यासी आले ॥ २॥ तैशी मंगळमूर्ती आद्या । तियेपासून झाल्या सकळ विद्या । तेणें कवि लाघवगद्या । सत्पात्रें जाहलीं ॥ ३॥ जैशीं समर्थाचीं लेकुरें । नाना अलंकारीं सुंदरें । मूळपुरुषाचेनि द्वारें । तैसे कवी ॥ ४॥ नमूं ऐशिया गणेंद्रा । विद्याप्रकाशपूर्णचंद्रा । जयाचेनि बोधसमुद्रा । भरतें दाटे बळें ॥ ५॥ जो कर्तृत्वास आरंभ । मूळपुरुष मूळारंभ । जो परात्पर स्वयंभ । आदि अंतीं ॥ ६॥ तयापासून प्रमदा । इच्छाकुमारी शारदा । आदित्यापासून गोदा । मृगजळ वाहे ॥ ७॥ जे मिथ्या म्हणतांच गोंवी । मायिकपणें लाघवी । वक्तयास वेढा लावी । वेगळेपणें ॥ ८॥ जे द्वैताची जननी । कीं ते अद्वैताची खाणी । मूळमाया गवसणी । अनंत ब्रह्मांडांची ॥ ९॥ कीं ते अवडंबरी वल्ली । अनंत ब्रह्मांडें लगडली । मूळपुरुषाची माउली । दुहितारूपें ॥ १० । वंदूं ऐशी वेदमाता । आदिपुरुषाची जे सत्ता । आतां आठवीन समर्था । सद्गुरूसी ॥ ११॥ जयाचेनि कृपादृष्टी । होय आनंदाची वृष्टी । तेणें गुणें सर्व सृष्टी । आनंदमय ॥ १२॥ कीं तो आनंदाचा जनक । सायुज्यमुक्तीचा नायक । कैवल्यपददायक । अनाथबन्धू ॥ १३॥ मुमुक्षचातकीं सुस्वर । करुणां पाहिजे अंबर । वोळे कृपेचा जलधर । साधकांवरी ॥ १४॥ कीं तें भवार्णवींचें तारूं । बोधें पाववी पैलपारू । महाआवर्तीं आधारू । भाविकांसी ॥ १५॥ कीं तो काळाचा नियंता । नाना संकटीं सोडविता । कीं ते भाविकाची माता । परम स्नेहाळ ॥ १६॥ कीं तो परत्रींचा आधारू । कीं तो विश्रांतीचा थारू । नातरी सुखाचें माहेरू । सुखरूप ॥ १७॥ ऐसा सद्गुरु पूर्णपणीं । तुटे भेदाची कडसणी । देहेंविण लोटांगणीं । तया प्रभूसी ॥ १८॥ साधु संत आणि सज्जन । वंदूनियां श्रोतेजन । आतां कथानुसंधान । सावध ऐका ॥ १९॥ संसार हाचि दीर्घ स्वप्न । लोभें वोसणती जन । माझी कांता माझें धन । कन्या पुत्र माझे ॥ २०॥ ज्ञानसूर्य मावळला । तेणें प्रकाश लोपला । अंधकारें पूर्ण झाला । ब्रह्मगोळ अवघा ॥ २१॥ नाहीं सत्वाचें चांदणें । कांहीं मार्ग दिसे जेणें । सर्व भ्रांतीचेनि गुणें । आपेंआप न दिसे ॥ २२॥ देहबुद्धिअहंकारे । निजले घोरती घोरे । दुःखें आक्रंदती थोरे । विषयसुखाकारणें ॥ २३॥ निजले असतांचि मेले । पुनः उपजतांच निजले । ऐसे आले आणि गेले । बहुत लोक ॥ २४॥ निदसुरेपणेंचि सैरावैरा । बहुतीं केल्या येरझारा । नेणोनियां परमेश्वरा । भोगिले कष्ट ॥ २५॥ त्या कष्टांचें निरसन । व्हावया पाहिजे आत्मज्ञान । म्हणोनि हें निरूपण । अध्यात्मग्रंथीं ॥ २६॥ सकळ विद्यामध्यें सार । अध्यात्मविद्येचा विचार । दशमाध्यायीं शाङ्‌र्गधर । भगवद्गीतेंत बोलिला ॥ २७॥ अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥ याकारणें अद्वैतग्रंथ । अध्यात्मविद्येचा परमार्थ । पावावया तोचि समर्थ । जो सर्वांगें श्रोता ॥ २८॥ जयाचें चंचळ हृदय । तेणें ग्रंथ सोडूंचि नये । सोडितां अलभ्य होय । अर्थ येथींचा ॥ २९॥ जयास जोडला परमार्थ । तेणें पहावा हा ग्रंथ । अर्थ शोधितां परमार्थ । निश्चयो बाणे ॥ ३०॥ जयास नाहीं परमार्थ । तयास न कळे येथींचा अर्थ । नेत्रेंविण निधानस्वार्थ । अंधास न कळे ॥ ३१॥ एक म्हणती मराठें काये । हें तों भल्यानें ऐकों नये । तीं मूर्खें नेणती सोयें । अर्थान्वयांची ॥ ३२॥ लोहाची मांदूस केली । नाना रत्नें सांठविलीं । तीं अभाग्यानें त्यागिलीं । लोखंड म्हणोनि ॥ ३३॥ तैशी भाषा प्राकृत । अर्थ वेदांत आणि सिद्धांत । नेणोनि त्यागिती भ्रांत । मंदबुद्धीस्तव ॥ ३४॥ अहाच सांपडतां धन । त्याग करणें मूर्खपण । द्रव्य घ्यावें सांठवण । पाहोंचि नये ॥ ३५॥ परिस देखिला अंगणीं । मार्गीं सांपडला चिंतामणी । अव्हा वेल महागुणी । कूपामध्यें ॥ ३६॥ तैसें प्राकृतीं अद्वैत । सुगम आणि सप्रचीत । अध्यात्म लाभे अकस्मात । तरी अवश्य घ्यावें ॥ ३७॥ न करितां व्युत्पत्तीचा श्रम । सकळ शास्त्रार्थ होय सुगम । सत्समागमाचें वर्म । तें हें ऐसें असे ॥ ३८॥ जें व्युत्पत्तीनें न कळे । तें सत्समागमें कळे । सकळ शास्त्रार्थ आकळे । स्वानुभवासी ॥ ३९॥ म्हणोनि कारण सत्समागम । तेथें नलगे व्युत्पत्तिश्रम । जन्मसार्थकाचें वर्म । वेगळेंचि असे ॥ ४०॥ भाषाभेदाश्च वर्तन्ते अर्थ एको न संशयः । पात्रद्वये यथा खाद्यं स्वादभेदो न विद्यते ॥ १॥ भाषापालटें कांहीं । अर्थ वाया जात नाहीं । कार्यसिद्धि ते सर्वही । अर्थाचपासीं ॥ ४१॥ तथापि प्राकृताकरितां । संस्कृताची सार्थकता । येऱ्हव्हीं त्या गुप्तार्था । कोण जाणे ॥ ४२॥ आतां असो हें बोलणें । भाषा त्यागून अर्थ घेणें । उत्तम घेऊन त्याग करणें । सालीटरफलांचा ॥ ४३॥ अर्थ सार भाषा पोंचट । अभिमानें करवी खटपट । नाना अहंतेनें वाट । रोधिली मोक्षाची ॥ ४४॥ शोध घेतां लक्ष्यांशाचा । तेथें आधीं वाच्यांश कैंचा । अगाध महिमा भगवंताचा । कळला पाहिजे ॥ ४५॥ मुकेपणाचें बोलणें । हें जयाचें तोचि जाणें । स्वानुभवाचिये खुणें । स्वानुभवी पाहिजे ॥ ४६॥ अर्थ जाणे अध्यात्माचा । ऐसा श्रोता मिळेल कैंचा । जयासि बोलतां वाचेचा । हव्यासचि पुरे ॥ ४७॥ परीक्षावंतापुढें रत्न । ठेवितां होय समाधान । तैसें ज्ञानियापुढें ज्ञान । बोलावें वाटे ॥ ४८॥ मायाजाळें दुश्चित होय । तें निरूपणें कामा नये । संसारिका कळे काय । अर्थ येथींचा ॥ ४९॥ व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनंदन । बहुशाखा ह्यनंताश्च बुद्धयो । अव्यवसायिनाम् ॥ १॥ व्यवसायी जो मळिण । त्यासि न कळे निरूपण । येथें पाहिजे सावधपण । अतिशयेंसीं ॥ ५०॥ नाना रत्नें नाना नाणीं । दुश्चितपणें घेतां हानी । परीक्षा नेणतां प्राणी । ठकला तेथें ॥ ५१॥ तैसें निरूपणीं जाणा । आहाच पाहतां कळेना । मराठेंचि उमजेना । कांहीं केल्या ॥ ५२॥ जेथें निरूपणाचे बोल । आणि अनुभवाची ओल । ते संस्कृतापरी सखोल । अध्यात्मश्रवण ॥ ५३॥ माया ब्रह्म वोळखावें । तयास अध्यात्म म्हणावें । तरी तें मायेचें जाणावें । स्वरूप आधीं ॥ ५४॥ माया सगुण साकार । माया सर्व विकार । माया जाणिजे विस्तार । पंचभूतांचा ॥ ५५॥ माया दृश्य दृष्टीस दिसे । मायाभास मनास भासे । माया क्षणभंगुर नासे । विवेकें पाहतां ॥ ५६॥ माया अनेक विश्वरूप । माया विष्णूचें स्वरूप । मायेची सीमा अमूप । बोलिजे तितुकी थोडी ॥ ५७॥ माया बहुरूप बहुरंग । माया ईश्वराचा संग । माया पाहतां अभंग । अखिल वाटे ॥ ५८॥ माया सृष्टीची रचना । माया आपली कल्पना । माया तोडितां तुटेना । ज्ञानेंविण ॥ ५९॥ ऐशी माया निरूपिली । स्वल्प संकेतें बोलिली । पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ६०॥ पुढें ब्रह्मनिरूपण । निरूपिलें ब्रह्मज्ञान । जेणें तुटे मायाभान । एकसरें ॥ ६१॥ हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके मंगलाचरणनिरूपणं नाम प्रथमः समासः ॥ १॥
जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास दुसरा : ब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ ब्रह्म निर्गुण निराकार । ब्रह्म निःसंग निराकार । ब्रह्मास नाहीं पारावार । बोलती साधू ॥ १॥ ब्रह्म सर्वांस व्यापक । ब्रह्म अनेकीं एक । ब्रह्म शाश्वत हा विवेक । बोलिला शास्त्रीं ॥ २॥ ब्रह्म अच्युत अनंत । ब्रह्म सदोदित संत । ब्रह्म कल्पनेरहित । निर्विकल्प ॥ ३॥ ब्रह्म दृश्यावेगळें । ब्रह्म शून्यत्वानिराळें । ब्रह्म इन्द्रियांच्या मेळें । चोजवेना ॥ ४॥ ब्रह्म दृष्टीस दिसेना । ब्रह्म मूर्खास असेना । ब्रह्म सद्गुरुविण येइना । अनुभवासी ॥ ५॥ ब्रह्म सकळांहूनि थोर । ब्रह्मा ऐसें नाहीं सार । ब्रह्म सूक्ष्म अगोचर । ब्रह्मादिकांसी ॥ ६॥ ब्रह्म शब्दीं ऐसें तैसें । बोलिजे त्याहूनि अनारिसें । परी तें श्रवणअभ्यासें । पाविजे ब्रह्म ॥ ७॥ ब्रह्मास नामें अनंत । परी तें ब्रह्म नामातीत । ब्रह्मास हे दृष्टांत । देतां न शोभती ॥ ८॥ ब्रह्मासारिखें दुसरें । पाहतां काय आहे खरें । ब्रह्मीं दृष्टांतउत्तरें । कदा न साहती ॥ ९॥ यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ॥ जेथें वाचा निवर्तती । मनास नाहीं ब्रह्मप्राप्ती । ऐसें बोलिती श्रुती । सिद्धांतवचन ॥ १०॥ कल्पनारूप मन पाहीं । ब्रह्मीं कल्पनाचि नाहीं । म्हणोनि हें वाक्य कांहीं । अन्यथा नव्हे ॥ ११॥ आतां मनासि जें अप्राप्त । तें कैसेनि होईल प्राप्त । ऐसें म्हणाल तरी कृत्य । सद्गुरुविण नाहीं ॥ १२॥ भांडारगृहें भरलीं । परी असती आडकलीं । हातास न येतां किल्ली । सर्वही अप्राप्त ॥ १३॥ तरी ते किल्ली कवण । मज करावी निरूपण । ऐसी श्रोता पुसे खूण । वक्तयासी ॥ १४॥ सद्गुरुकृपा तेचि किल्ली । जेणें बुद्धी प्रकाशली । द्वैतकपाटें उघडलीं । एकसरां ॥ १५॥ तेथें सुख असे वाड । नाहीं मनासी पवाड । मनेंविण कैवाड । साधनांचा ॥ १६॥ त्याची मनाविण प्राप्ती । कीं वासनेविण तृप्ती । तेथें न चले व्युत्पत्ती । कल्पनेची ॥ १७॥ तें परेहुनी पर । मनबुद्धिअगोचर । संग सोडितां सत्वर । पाविजे तें ॥ १८॥ संग सोडावा आपुला । मग पहावें तयाला । अनुभवी तो या बोला । सुखावेल गा ॥ १९॥ आपण म्हणजे मीपण । मीपण म्हणजे जीवपण । जीवपण म्हणजे अज्ञान । संग जडला ॥ २०॥ सोडितां तया संगासी । ऐक्य होय निःसंगासी । कल्पनेविण प्राप्तीसी । अधिकार ऐसा ॥ २१॥ मी कोण ऐसें नेणिजे । तया नांव अज्ञान बोलिजे । अज्ञान गेलिया पाविजे । परब्रह्म तें ॥ २२॥ देहबुद्धीचें थोरपण । परब्रह्मीं न चले जाण । तेथें होतसे निर्वाण । अहंभावासी ॥ २३॥ ऊंच नीच नाहीं परी । रायारंका एकच सरी । झाला पुरुष अथवा नारी । तरी एकचि पद ॥ २४॥ ब्राह्मणांचें ब्रह्म तें सोंवळें । शूद्राचें ब्रह्म तें ओंवळें । ऐसें वेगळें आगळें । तेथें असेचिना ॥ २५॥ ऊंच ब्रह्म तें रायासी । नीच ब्रह्म तें परिवारासी । ऐसा भेद तयापाशीं । मुळींच नाहीं ॥ २६॥ सकळांस मिळोन ब्रह्म एक । तेथें नाहीं अनेक । रंक अथवा ब्रह्मादिक । तेथेंचि जाती ॥ २७॥ स्वर्ग मृत्यु आणि पाताळ । तिहीं लोकींचे ज्ञाते सकळ । सकळांसि मिळोनि एकचि स्थळ । विश्रांतीचें ॥ २८॥ गुरुशिष्यां एकचि पद । तेथें नाहीं भेदाभेद । परी या देहाचा संबंध । तोडिला पाहिजे ॥ २९॥ देहबुद्धीच्या अंतीं । सकळांसि एकचि प्राप्ती । एकं ब्रह्म द्वितीयं नास्ति । हें श्रुतीचें वचन ॥ ३०॥ साधु दिसती वेगळाले । परी ते स्वस्वरूपीं मिळाले । अवघे मिळोनि एकचि झाले । देहातीत वस्तु ॥ ३१ । ब्रह्म नाहीं नवें जुनें । ब्रह्म नाहीं अधिक उणें । उणें भावील तें सुणें । देहबुद्धीचें ॥ ३२॥ देहबुद्धीचा संशयो । करी समाधानाचा क्षयो । चुके समाधानसमयो । देहबुद्धियोगें ॥ ३३॥ देहाचें जें थोरपण । तेंचि देहबुद्धीचें लक्षण । मिथ्या जाणोन विचक्षण । निंदिती देह ॥ ३४॥ देह पावे जंवरी मरण । तंवरी धरी देहाभिमान । पुन्हा दाखवी पुनरागमन । देहबुद्धि मागुती ॥ ३५॥ देहाचेनि थोरपणें । समाधानासि आणिलें उणें । देह पडेल कोण्या गुणें । हेंही कळेना ॥ ३६॥ हित आहे देहातीत । म्हणोनि निरूपिती संत । देहबुद्धीनें अनहित । हो)ऊंचि लागे ॥ ३७॥ सामर्थ्यबळें देहबुद्धि । योगियांस तेही बाधी । देहबुद्धीची उपाधी । पैसावों लागे ॥ ३८॥ म्हणोनि देहबुद्धि झडे । तरीच परमार्थ घडे । देहबुद्धीनें बिघडे । ऐक्यता ब्रह्मींची ॥ ३९॥ विवेक वस्तूकडे ओढी । देहबुद्धि तेथूनि पाडी । अहंता लावूनि निवडी । वेगळेपणें ॥ ४०॥ विचक्षणें याकारणें । देहबुद्धि त्यजावी श्रवणें । सत्य ब्रह्मीं साचारपणें । मिळोन जावें ॥ ४१॥ सत्य ब्रह्म तें कवण । ऐसा श्रोता करी प्रश्न । प्रत्युत्तर दे आपण । वक्ता श्रोतयासी ॥ ४२॥ म्हणे ब्रह्म एकचि असे । परी तें बहुविध भासे । अनुभव देहीं अनारिसे । नाना मतीं ॥ ४३॥ जें जें जया अनुभवलें । तेंचि तयासी मानलें । तेथेंचि त्याचें विश्वासलें । अंतःकरण ॥ ४४॥ ब्रह्म नामरूपातीत । असोनि नामें बहुत । निर्मळ निश्चळ निवांत । निजानन्द ॥ ४५॥ अरूप अलक्ष अगोचर । अच्युत अनंत अपरंपार । अदृश्य अतर्क्य अपार । ऐशीं नामें ॥ ४६॥ नादरूप ज्योतिरूप । चैतन्यरूप सत्तारूप । स्वस्वरूप साक्षरूप । ऐशीं नामें ॥ ४७॥ शून्य आणि सनातन । सर्वेश्वर आणि सर्वज्ञ । सर्वात्मा जगज्जीवन । ऐशीं नामें ॥ ४८॥ सहज आणि सदोदित । शुद्ध बुद्ध सर्वातीत । शाश्वत आणि शब्दातीत । ऐशीं नामें ॥ ४९॥ विशाळ विस्तीर्ण विश्वंभर । विमळ वस्तु व्योमाकार । आत्मा परमात्मा परमेश्वर । ऐशीं नामें ॥ ५०॥ परमात्मा ज्ञानघन । एकरूप पुरातन । चिद्रूप चिन्मात्र जाण । नामें अनाम्याचीं ॥ ५१॥ ऐशीं नामें असंख्यात । परी तो परेश नामातीत । त्याचा करावया निश्चितार्थ । ठेविलीं नामें ॥ ५२॥ तो विश्रांतीचा विश्राम । आदिपुरुष आत्माराम । तें एकचि परब्रह्म । दुसरें नाहीं ॥ ५३॥ तेंचि कळावयाकारणें । चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें । सांगिजेती तेणें श्रवणें । निश्चयो बाणे ॥ ५४॥ खोटें निवडितां एकसरें । उरलें तें जाणिजे खरें । चौदा ब्रह्में शास्त्राधारें । बोलिजेती ॥ ५५॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके ब्रह्मनिरूपणं नाम द्वितीयः समासः ॥ २॥
समास तीसरा : चदुर्ध्शब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों ब्रह्मज्ञान । जेणें होये समाधान । साधकांचें ॥ १॥ रत्नें साधाया कारणें । मृत्तिका लागे एकवटणें । चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें । जाणिजे तैसीं ॥ २॥ पदार्थेंविण संकेत । द्वैतावेगळा दृष्टांत । पूर्वपक्षेंविण सिद्धांत । बोलतांचि नये ॥ ३॥ आधीं मिथ्या उभारावें । मग तें ओळखोन सांडावें । पुढें सत्य तें स्वभावें । अंतरीं बाणे ॥ ४॥ म्हणोन चौदा ब्रह्मांचा संकेत । बोलिला कळावया सिद्धांत । येथें श्रोतीं सावचित्त । क्षण एक असावें ॥ ५॥ पहिलें तें शब्दब्रह्म । दुजें ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म । तिसरें खंब्रह्म । बोलिली श्रुती ॥ ६॥ चौथें जाण सर्वब्रह्म । पांचवें चैतन्यब्रह्म । सहावें सत्ताब्रह्म । साक्षिब्रह्म सातवें ॥ ७॥ आठवें सगुणब्रह्म । नववें निर्गुण ब्रह्म । दहावें वाच्यब्रह्म । जाणावें पैं ॥ ८॥ अनुभव तें अकरावें । आनंदब्रह्म तें बारावें । तदाकार तें तेरावें । चौदावें अनिर्वाच्य ॥ ९॥ ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में । यांचीं निरूपिलीं नामें । आतां स्वरूपांचीं वर्में । संकेतें दावूं ॥ १०॥ अनुभवेंविण भ्रम । या नां शब्दब्रह्म । आतां ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म । तें एकाक्षर ॥ ११॥ खं शब्दें आकाशब्रह्म । महदाकाश व्यापक ब्रह्म । आतां बोलिजेल सूक्ष्म ब्रह्म । सर्वब्रह्म ॥ १२॥ पंचभूतांचें कुवाडें । जें जें तत्त्व दृष्टीस पडे । तें तें ब्रह्मचि रोकडें । बोलिजेत आहे ॥ १३॥ या नांव सर्वब्रह्म । श्रुतिआश्रयाचें वर्म । आतां चैतन्यब्रह्म । बोलिजेल ॥ १४॥ पंचभूतादि मायेतें । चैतन्यचि चेतवितें । म्हणोनियां चैतन्यातें । चैतन्यब्रह्म बोलिजे ॥ १६॥ चैतन्यास ज्याची सत्ता । तें सत्ताब्रह्म तत्त्वतां । तये सत्तेस जाणता । या नांव साक्षिब्रह्म ॥ १७॥ साक्षित्व जयापासूनी । तेंहीं आकळिलें गुणीं । सगुणब्रह्म हे वाणी । तयासि वदे ॥ १८॥ जेथें नाहीं गुणवार्ता । तें निर्गुणब्रह्म तत्त्वतां । वाच्यब्रह्म तेंही आतां । बोलिजेल ॥ १९॥ या नांव अनुभवब्रह्म । आनंदवृत्तीचा धर्म । परंतु याचेंही वर्म । बोलवेना ॥ २०॥ ऐसें हें ब्रह्म आनंद । तदाकार तें अभेद । अनिर्वाच्य संवाद । तुटोनि गेला ॥ २१॥ ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में । निरूपिलीं अनुक्रमें । साधकें पाहतां भ्रमें । बाधिजेना ॥ २२॥ ब्रह्म जाणावें शाश्वत । माया तेचि अशाश्वत । चौदा ब्रह्मांचा सिद्धांत । होईल आतां ॥ २३॥ शब्दब्रह्म तें शाब्दिक । अनुभवेंविण मायिक । शाश्वताचा विवेक । तेथें नाहीं ॥ २४॥ जेथें क्षर ना अक्षर । तेथें कैंचें ओमित्येकाक्षर । शाश्वताचा विचार । तेथें न दिसे ॥ २५॥ खंब्रह्म ऐसें वचन । तरी शून्यातें नाशी ज्ञान । शाश्वताचें अधिष्ठान । तेथें न दिसे ॥ २६॥ सर्वत्रांस होतो अंत । हें तों प्रगटचि दिसत । प्रळय बोलिला निश्चित । वेदांतशास्त्रीं ॥ २७॥ ब्रह्मप्रळय मांडेल जेथें । भूतान्वय कैंचा तेथें । म्हणोनिअ सर्वब्रह्मातें । नाश आहे ॥ २८॥ अचळासी आणी चळण । निर्गुणास लावितां गुण । आकारास विचक्षण । मानीतना ॥ २९॥ जें निर्माण पंचभूत । तें प्रत्यक्ष नाशवंत । सर्वब्रह्म हे मात । घडे केंवीं ॥ ३०॥ असो आतां हें बहुत । सर्वब्रह्म नाशवंत । वेगळेपणास अंत । पाहणें कैंचें ॥ ३१॥ आतां जयास चेतवावें । तेंचि मायिक स्वभावें । तेथें चैतन्याच्या नांवें । नाश आला ॥ ३२॥ परिवारेंविण सत्ता । ते सत्ता नव्हे तत्त्वतां । पदार्थेंविण साक्षता । तेही मिथ्या ॥ ३३॥ सगुणास नाश आहे । प्रत्यक्षास प्रमाण काये । सगुणब्रह्म निश्चयें । नाशवंत ॥ ३४॥ निर्गुण ऐसें जें नांव । त्या नांवास कैंचा ठाव । गुणेंवीण गौरव । येईल कैंचें ॥ ३५॥ माया जैसें मृगजळ । ऐसें बोलती सकळ । कां तें कल्पनेचें आभाळ । नाथिलेंचि ॥ ३६॥ ग्रामो नास्ति कुतः सीमा । जन्मेंविण जीवात्मा । अद्वैतासी उपमा । द्वैताची असे ॥ ३७॥ मायेविरहित सत्ता । पदार्थाविण जाणता । अविद्येविण चैतन्यता । कोणास आली ॥ ३८॥ सत्ता चैतन्यता साक्षी । सर्वही गुणांचिये पाशीं । ठायींचें निर्गुण त्यासीं । गुण कैंचें ॥ ३९॥ ऐसें जें गुणरहित । तेथें नामाचा संकेत । तोचि जाणावा अशाश्वत । निश्चयेंसीं ॥ ४०॥ निर्गुण ब्रह्मासी संकेतें । नामें ठेविलीं बहुतें । तें वाच्यब्रह्म त्यातें । नाश आहे ॥ ४१॥ आनंदाचा अनुभव । हाही वृत्तीचाच भाव । तदाकारीं ठाव । वृत्तीस नाहीं ॥ ४२॥ अनिर्वाच्य याकारणें । संकेतवृत्तीच्या गुणें । तया संकेतास उणें । निवृत्तीनें आणिलें ॥ ४३॥ अनिर्वाच्य ते निवृत्ती । तेचि उन्मनीची स्थिती । निरुपाधि विश्रांती । योगियांची ॥ ४४॥ वस्तु जे कां निरुपाधी । तेचि सहज समाधी । जेणें तुटे आधिव्याधी । भवदुःखाची ॥ ४५॥ जो उपाधीचा अंत । तोचि जाणावा सिद्धांत । सिद्धांत आणि वेदांत । धादांत आत्मा ॥ ४६॥ असो ऐसें जें शाश्वत ब्रह्म । जेथें नाहीं मायाभ्रम । अनुभवी जाणे वर्म । स्वानुभवें ॥ ४७॥ आपुलेनि अनुभवें । कल्पनेसि मोडावें । मग सुकाळीं पडावें । अनुभवाचे ॥ ४८॥ निर्विकल्पासि कल्पावें । कल्पना मोडे स्वभावें । मग नसोनि असावें । कल्पकोटी ॥ ४९॥ कल्पनेचें एक बरें । मोहरितांच मोहरे । स्वरूपीं घालितां भरे । निर्विकल्पीं ॥ ५०॥ निर्विकल्पास कल्पितां । कल्पनेचि नुरे वार्ता । निःसंगास भेटों जातां । निःसंग होइजे ॥ ५१॥ पदार्था ऐसें ब्रह्म नव्हे । मा तें हातीं धरूनि द्यावें । असो हें अनुभवावें । सद्गुरुमुखें ॥ ५२॥ पुढें कथेच्या अन्वयें । केलाचि करूं निश्चये । जेणें अनुभवास ये । केवळ ब्रह्म ॥ ५३॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके चतुर्दशब्रह्मनिरूपणं नाम तृतीयः समासः ॥ ३॥
समास चवथा : विमलब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ ब्रह्म नभाहूनि निर्मळ । पाहतां तैसेंचि पोकळ । अरूप आणि विशाळ । मर्यादेवेगळें ॥ १॥ एकवीस स्वर्गें सप्त पाताळ । मिळोन एक ब्रह्मगोळ । ऐसें अनंत तें निर्मळ । व्यापून असे ॥ २॥ अनंत ब्रह्मांडांखालतें । अनंत ब्रह्मांडांवरुतें । तेणेंविण स्थळ रितें । अणुमात्र नाहीं ॥ ३॥ जळीं स्थळीं काष्ठीं पाषाणीं । ऐशी वदे लोकवाणी । तेणेंविण रिता प्राणी । एकही नाहीं ॥ ४॥ जळचरां जैसें जळ । बाह्य अभ्यंतरीं निखळ । तैसें ब्रह्म हें केवळ । जीवमात्रासी ॥ ५॥ जळावेगळा ठाव आहे । ब्रह्माबाहेरी जातां न ये । म्हणोनि उपमा न साहे । जळाची तया ॥ ६॥ आकाशाबाहेरी पळों जातां । पुढें आकाशचि तत्त्वतां । तैसा तया अनंता । अंतचि नाहीं ॥ ७॥ परी जें अखंड भेटलें । सर्वांगास लिगडिलें । अति निकट परी चोरलें । सकळांसि जें ॥ ८॥ तयामध्येंचि असिजे । परी तयासी नेणिजे । उपजे भास नुपजे । परब्रह्म तें ॥ ९॥ आकाशामध्यें आभाळ । तेणें आकाश वाटे डहुळ । परी तें मिथ्या निवळ । आकाशचि असे ॥ १०॥ नेहार देतां आकाशीं । चक्रें दिसती डोळ्यांसी । तैसें दृश्य ज्ञानियांसी । मिथ्यारूप ॥ ११॥ मिथ्याचि परी आभासे । निद्रितांसी स्वप्न जैसें । जागा झालिया आपैसें । बुझों लागे ॥ १२॥ तैसें आपुलेनि अनुभवें । ज्ञानें जागृतीस यावें । मग मायिक स्वभावें । कळों लागे ॥ १३॥ आतां असो हें कुवाडें । जें ब्रह्मांडापैलीकडे । तेंचि आतां निवाडें । उमजोन दावूं ॥ १४॥ ब्रह्म ब्रह्मांडीं कालवलें । पदार्थमात्रासि व्यापून ठेलें । सर्वांमध्यें विस्तारलें । अंशमात्रें ॥ १५॥ ब्रह्मामध्यें सृष्टी भासे । सृष्टीमध्यें ब्रह्म असे । अनुभव घेतां आभासे । अंशमात्रें ॥ १६॥ अंशमात्रें सृष्टीभीतरीं । बाहेरी मर्यादा कोण करी । सगळें ब्रह्म ब्रह्मांडोदरीं । माईल कैसें ॥ १७॥ अमृतीमध्यें आकाश । सगळें सांठवतां प्रयास । म्हणोन तयाचा अंश । बोलिजे तो ॥ १८॥ ब्रह्म तैसें कालवलें । परी तें नाहीं हालवलें । सर्वांत परी संचलें । संचलेपणें ॥ १९॥ पंचभूतीं असे मिश्रित । परंतु तें पंचभूतातीत । पंकीं आकाशीं अलिप्त । असोनि जैसें ॥ २०॥ ब्रह्मास दृष्टांत न घडे । बुझावया देणें घडे । परी दृष्टांतीं साहित्य पडे । विचारितां आकाश ॥ २१॥ खंब्रह्म ऐशी श्रुती । गगनसदृशं हे स्मृती । म्हणोन ब्रह्मास दृष्टांतीं । आकाश घडे ॥ २२॥ काळिमा नसतां पितळ । मग तें सोनेंचि केवळ । शून्यत्व नसतां निर्मळ । आकाश ब्रह्म ॥ २३॥ म्हणोन ब्रह्म जैसें गगन । आणि माया जैसा पवन । आढळे परी दर्शन । नव्हे त्याचें ॥ २४॥ शब्दसृष्टीची रचना । होत जात क्षणक्षणां । परंतु ते स्थिरावेना । वायूच ऐसी ॥ २५॥ असो ऐशी माया मायिक । शाश्वत तें ब्रह्म एक । पाहों जातां अनेक । व्यापून असे ॥ २६॥ पृथ्वीसि भेदूनि आहे । परी तें ब्रह्म कठिण नव्हे । दुजी उपमा न साहे । तया मृदुत्वासी ॥ २७॥ पृथ्वीहूनि मृदु जळ । जळाहूनि तो अनळ । अनळाहूनि कोमळ । वायु जाणावा ॥ २८॥ वायूहूनि तें गगन । अत्यंतचि मृदु जाण । गगनाहूनि मृदु पूर्ण । ब्रह्म जाणावें ॥ २९॥ वज्रास असे भेदिलें । परी मृदुत्व नाहीं गेलें । उपमेरहित संचलें । कठिण ना मृदु ॥ ३०॥ पृथ्वीमध्यें व्यापूनि असे । पृथ्वी नासे तें न नासे । जळ शोषे तें न शोषे । जळीं असोनी ॥ ३१॥ तेजीं असे परी जळेना । पवनीं असे तरी चळेना । गगनीं असे परी कळेना । परब्रह्म तें ॥ ३२॥ शरीरीं अवघें व्यापलें । परी तें नाहीं आढळलें । जवळीच दुरावलें । नवल कैसें ॥ ३३॥ सन्मुखचि चहूंकडे । तयामध्यें पाहणें घडे । बाह्याभ्यंतरीं रोकडें । सिद्धचि आहे ॥ ३४॥ तयांमध्येंचि आपण । आपणां सबाह्य तें जाण । दृश्या वेगळी खूण । गगनासारिखी ॥ ३५॥ कांहीं नाहींसें वाटलें । तेथेंचि तें कोंदाटलें । जैसें न दिसें आपुलें । आपणासि धन ॥ ३६॥ जो जो पदार्थ दृष्टीस पडे । तें त्या पदार्था पैलीकडे । अनुभवे हें कुवाडें । उकलावें ॥ ३७॥ मागें पुढें आकाश । पदार्थेंविण जो पैस । पृथ्वीविण भकाश । एकरूप ॥ ३८॥ जें जें रूप आणि नाम । तो तो नाथिलाचि भ्रम । नामरूपातीत वर्म । अनुभवी जाणती ॥ ३९॥ नभीं धूम्राचे डोंगर । उचलती थोर थोर । तैसें दावी वोडंबर । मायादेवी ॥ ४०॥ ऐशी माया अशाश्वत । ब्रह्म जाणावें शाश्वत । सर्वांठायीं सदोदित । भरलें असे ॥ ४१॥ पोथी वाचूं जातां पाहे । मातृकामध्यें भरलें आहे । नेत्रीं रिघोनियां राहे । मृदुपणें ॥ ४२॥ श्रवणें शब्द ऐकतां । मनें विचार पाहतां । मना सबाह्य तत्त्वतां । परब्रह्म तें ॥ ४३॥ चरणीं चालतां मार्गीं । जें आडळे सर्वांगीं । करें घेतां वस्तुलागीं । आडवें ब्रह्म ॥ ४४॥ असो इंद्रियसमुदाव । तयामध्यें वर्ते सर्व । जाणों जातां मोडे हांव । इंद्रियांची ॥ ४५॥ जें जवळीच असे । पांहों जातां न दिसे । न दिसोन वसे । कांहीं एक ॥ ४६॥ जें अनुभवेंचि जाणावें । सृष्टीचेनि अभावें । आपुलेनि स्वानुभवें । पाविजे ब्रह्म ॥ ४७॥ ज्ञानदृष्टीचें देखणें । चर्मदृष्टी पाहों नेणे । अंतरवृत्तीचिये खुणे । अंतरवृत्ति साक्ष ॥ ४८॥ जाणे ब्रह्म जाणे माया । जाणे अनुभवाच्या ठाया । ते येक जाणावी तुर्या । सर्वसाक्षिणी ॥ ४९॥ साक्षत्व वृत्तीचें कारण । उन्मनी ते निवृत्ति जाण । जेथें विरे जाणपण । विज्ञान तें ॥ ५०॥ जेथें अज्ञान सरे । ज्ञान तेंही नुरे । विज्ञानवृत्ति मुरे । परब्रह्मीं ॥ ५१॥ ऐसें ब्रह्म शाश्वत । जेथें कल्पनेसी अंत । योगिजना एकांत । अनुभवें जाणावा ॥ ५२॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके विमलब्रह्मनिरूपणं नाम चतुर्थः समासः ॥ ४॥
समास पांचवा : द्वैतकल्पनानिरसन श्रीराम ॥ केवळब्रह्म जें बोलिलें । तें अनुभवास आलें । आणि मायेचेंहि लागलें । अनुसंधान ॥ १॥ ब्रह्म अंतरीं प्रकाशे । आणि मायाही प्रत्यक्ष दिसे । आतां हें द्वैत निरसे । कवणेपरी ॥ २॥ तरी आतां सावधान । एकाग्र करूनियां मन । मायाब्रह्म हें कवण । जाणताहे ॥ ३॥ सत्य ब्रह्माचा संकल्प । मिथ्या मायेचा विकल्प । ऐशिया द्वैताचा जल्प । मनचि करी ॥ ४॥ जाणे ब्रह्म जाणे माया । ते येक जाणावी तुर्या । सर्व जाणे म्हणोनियां । सर्वसाक्षिणी ॥ ५॥ ऐक तुर्येचें लक्षण । जेथें सर्व जाणपण । सर्वचि नाहीं कवण । जाणेल गा ॥ ६॥ संकल्पविकल्पाची सृष्टी । जाली मनाचियें पोटीं । तें मनचि मिथ्या शेवटीं । साक्षी कवणु ॥ ७॥ साक्षत्व चैतन्यत्वसत्ता । हे गुण ब्रह्माचिया माथां । आरोपले जाण वृथा । मायागुणें ॥ ८॥ घटामठाचेनि गुणें । त्रिविधा आकाश हें बोलणें । मायेचेनि खरेंपणें । गुण ब्रह्मीं ॥ ९॥ जंव खरेपण मायेसी । तंवचि साक्षित्व ब्रह्मासी । मायेअविद्येचे निरासीं । द्वैत कैंचें ॥ १०॥ म्हणोनि सर्वसाक्षी मन । तेंचि जालिया उन्मन । मग तुर्यारूप ज्ञान । तें मावळोन गेलें ॥ ११॥ जयास द्वैत भासलें । तें मन उन्मन झालें । द्वैताअद्वैतांचें तुटलें । अनुसंधान ॥ १२॥ एवं द्वैत आणि अद्वैत । होये वृत्तीचा संकेत । वृत्ति झालिया निर्वृत्त । द्वैत कैंचें ॥ १३॥ वृत्तिरहित जें ज्ञान । तेंचि पूर्ण समाधान । जेथें तुटे अनुसंधान । मायाब्रह्मींचें ॥ १४॥ मायाब्रह्म ऐसा हेत । मनें कल्पिला संकेत । ब्रह्म कल्पनेरहित । जाणती ज्ञानी ॥ १५॥ जें मनबुद्धिअगोचर । जें कल्पनेहून पर । तें अनुभवितां साचार । द्वैत कैंचें ॥ १६॥ द्वैत पाहतां ब्रह्म नसे । ब्रह्म पाहतां द्वैत नासे । द्वैताद्वैत भासे । कल्पनेसी ॥ १७॥ कल्पना माया निवारी । कल्पना ब्रह्म थावरी । संशय धरी आणि वारी । तेही कल्पना ॥ १८॥ कल्पना करी बंधन । कल्पना दे समाधान । ब्रह्मीं लावी अनुसंधान । तेही कल्पना ॥ १९॥ कल्पना द्वैताची माता । कल्पनाचि ज्ञप्ति तत्त्वता । बद्धता आणि मुक्तता । कल्पनागुणें ॥ २०॥ कल्पना अंतरीं सबळ । नसते दावी ब्रह्मगोळ । क्षण एक ते निर्मळ । स्वरूप कल्पी ॥ २१॥ क्षण एक धोका वाहे । क्षण एक स्थिर राहे । क्षण एक पाहे । विस्मित हौनी ॥ २२॥ क्षण एकांत उमजे । क्षण एक निर्बुजे । नाना विकार करिजे । ते कल्पना जाणावी ॥ २३॥ कल्पना जन्माचें मूळ । कल्पना भक्तीचें फळ । कल्पना तेचि केवळ । मोक्षदात्री ॥ २४॥ असो ऐशी हे कल्पना । साधनें दे समाधाना । येऱ्हवीं हे पतना । मूळच कीं ॥ २५॥ म्हणोनि सर्वांचें मूळ । ते हे कल्पनाचि केवळ । इचें केलिया निर्मूळ । ब्रह्मप्राप्ती ॥ २६॥ श्रवण आणि मनन । निजध्यासें समाधान । मिथ्या कल्पनेचें भान । उडोनि जाय ॥ २७॥ शुद्ध ब्रह्माचा निश्चय । करी कल्पनेचा जय । निश्चितार्थें संशय । तुटोनि जाय ॥ २८॥ मिथ्या कल्पनेचें कोडें । कैसें राहे साचापुढें । जैसें सूर्याचेनि उजेडें । नासे तम ॥ २९॥ तैसें ज्ञानाचेनि प्रकाशें । मिथ्या कल्पना हे नासे । मग हें तुटे आपैसें । द्वैतानुसंधान ॥ ३०॥ कल्पनेनें कल्पना उडे । जैसा मृगें मृग सांपडे । कां शरें शर आतुडे । आकाशमार्गीं ॥ ३१॥ शुद्ध कल्पनेचें बळ । झालिया नासे शबल । हेंचि वचन प्रंजळ । सावध ऐका ॥ ३२॥ शुद्ध कल्पनेची खूण । स्वयें कल्पिजे निर्गुण । स्वस्वरूपीं विस्मरण । पडोंचि नेदी ॥ ३३॥ सदा स्वरूपानुसंधान । करी द्वैताचें निरसन । अद्वैतनिश्चयाचें ज्ञान । तेचि शुद्ध कल्पना ॥ ३४॥ अद्वैत कल्पी ते शुद्ध । द्वैत कल्पी ते अशुद्ध । अशुद्ध तेंचि प्रसिद्ध । शबल जाणावें ॥ ३५॥ शुद्ध कल्पनेचा अर्थ । अद्वैताचा निश्चितार्थ । आणि शबल ते व्यर्थ । द्वैत कल्पी ॥ ३६॥ अद्वैतकल्पना प्रकाशे । तेच क्षणीं द्वैत नासे । द्वैतासरिसी निरसे । शबलकल्पना ॥ ३७॥ कल्पनेनें कल्पना सरे । ऐसें जाणावें चतुरें । शबल गेलियानंतरें । उरली ती शुद्ध ॥ ३८॥ शुद्ध कल्पनेचें रूप । तेंचि कल्पी स्वरूप । स्वरूप कल्पितां तद्रूप । होय आपण ॥ ३९॥ कल्पनेसी मिथ्यत्व आलें । सहजचि तद्रूप झालें । आत्मनिश्चयें नाशिलें । कल्पनेसी ॥ ४०॥ जेचि क्षणीं निश्चय चळे । तेचि क्षणीं द्वैत उफाळे । जैसा अस्तमानीं प्रबळे । अंधकार ॥ ४१॥ तैसें ज्ञान होतां मलिन । अज्ञान प्रबळे जाण । याकारणें श्रवण । अखंड असावें ॥ ४२॥ आतां असो हें बोलणें जालें । आशंका फेडूं येका बोलें । जयास द्वैत भासलें । तें तूं नव्हेसी सर्वथा ॥ ४३॥ मागील आशंका फिटली । इतुकेन ही कथा संपली । पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ४४॥ हरिॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके द्वैतकल्पनानिरसननिरूपणं नाम पंचमः समासः ॥ ५॥
समास सहावा : बद्धमुक्‌तनिरूपण श्रीराम ॥ अद्वैतब्रह्म निरूपिलें । जें कल्पनेरहित संचलें । क्षणएक तदाकार केलें । मज या निरूपणें ॥ १॥ परी म्यां तदाकार व्हावें । ब्रह्मचि होऊन असावें । पुनः संसारास न यावें । चंचळपणें सर्वथा ॥ २॥ कल्पनारहित जें सुख । तेथें नाहीं संसारदुःख । म्हणोनि तेंचि एक । होऊन असावें ॥ ३॥ ब्रह्मचि होइजे श्रवणें । पुन्हां वृत्तिवरी लागे येणें । ऐसें सदा येणें जाणें । चुकेना कीं ॥ ४॥ मनें अंतरिक्षीं जावें । क्षणएक ब्रह्मचि व्हावें । पुन्हां तेथून कोसळावें । वृत्तिवरी मागुती ॥ ५॥ प्रत्यावृत्ति सैरावैरा । किती करूं येरज़ारा । पायीं लावूनियां दोरा । कीटक जैसा ॥ ६॥ उपदेशकाळीं तदाकार । होतां पडे हें शरीर । अथवा नेणें आपपर । ऐसें झालें पाहिजे ॥ ७॥ ऐसें नसतां जें बोलणें । तेंचि वाटे लाजिरवाणें । ब्रह्म होऊन संसार करणें । हेंही विपरीत दिसे ॥ ८॥ जो स्वयें ब्रह्मचि झाला । तो मागुता कैसा आला । ऐसें ज्ञान माझें मजला । प्रशस्त न वाटे ॥ ९॥ ब्रह्मचि होऊन जावें । कां तें संसारीच असावें । दोहींकडे भरंगळावें । किती म्हणोनि ॥ १०॥ निरूपणीं ज्ञान प्रबळे । उठोन जातां तें मावळे । मागुता काम क्रोध खवळे । ब्रह्मरूपासी ॥ ११॥ ऐसा कैसा ब्रह्म झाला । दोहींकडे अंतरला । वोडगस्तपणेंचि गेला । संसार त्याचा ॥ १२॥ घेतां ब्रह्मसुखाची गोडी । संसारिक मागें वोढी । संसार करितां आवडी । ब्रह्मीं उपजे मागुती ॥ १३॥ ब्रह्मसुख नेलें संसारें । संसार गेला ज्ञानद्वारें । दोहीं अपुरीं पुरें । एकही नाहीं ॥ १४॥ याकारणें माझें चित्त । चंचळ झालें दुश्चित । काय करणें निश्चितार्थ । एकही नाहीं ॥ १५॥ ऐसा श्रोता करी विनंती । आतां रहावें कोणे रीतीं । म्हणे अखंड माझी मती । ब्रह्माकार नाहीं ॥ १६॥ आतां याचें प्रत्युत्तर । वक्ता देईल सुंदर । श्रोतीं व्हावें निरुत्तर । क्षण एक आतां ॥ १७॥ ब्रह्मचि होऊन जे पडले । तेचि मुक्तिपदास गेले । येर ते काय बुडाले । व्यासादिक ॥ १८॥ श्रोता विनंती करी पुढती । शुक मुक्तो वामदेवो वा हे श्रुती । दोघेचि मुक्त आदिअंतीं । बोलत असे ॥ १९॥ वेदें बद्ध केले सर्व । मुक्त शुक वामदेव । वेदवचनीं अभाव । कैसा धरावा ॥ २०॥ ऐसा श्रोता वेदाधारें । देता झाला प्रत्युत्तरें । दोघेचि मुक्त अत्यादरें । प्रतिपाद्य केले ॥ २१॥ वक्ता बोले याउपरी । दोघेचि मुक्त सृष्टीवरी । ऐसें बोलतां उरी । कोणास आहे ॥ २२॥ बहु ऋषि बहु मुनी । सिद्ध योगी आत्मज्ञानी । झाले पुरुष समाधानी । असंख्यात ॥ २३॥ प्रऱ्हादनारदपराशरपुंडरीक- व्यासांबरीषशुकशौनकभीष्मदाल्भ्यान् । रुक्मांगदार्जुनवसिष्ठविभीषणादीन् पुण्यानिमान्परमभागवतान्स्मरामि ॥ १॥ कविऱरिरंतरिक्षः प्रबुद्धः पिप्पलायनः । आविऱोत्रो । अथ द्रुमिलश्चमसः करभाजनः ॥ २॥ यांहीवेगळे थोर थोर । ब्रह्मा विष्णु महेश्वर । आदिकरून दिगंबर । विदेहादिक ॥ २४॥ शुक वामदेव मुक्त झाले । येर हे अवघेच बुडाले । या वचनें विश्वासले । ते पढतमूर्ख ॥ २५॥ तरी वेद कैसा बोलिला । तो काय तुम्हीं मिथ्या केला । ऐकोन वक्ता देता झाला । प्रत्युत्तर ॥ २६॥ वेद बोलिला पूर्वपक्ष । मूर्ख तेथेंचि लावी लक्ष । साधु आणि व्युत्पन्न दक्ष । त्यांस हें न माने ॥ २७॥ तथापि हें जरी मानलें । तरी वेदसामर्थ्य बुडालें । वेदाचेनि उद्धरिलें । न वचे कोणा ॥ २८॥ वेदाअंगीं सामर्थ्य नसे । तरी या वेदासि कोण पुसे । म्हणोनि वेदीं सामर्थ्य असे । जन उद्धरावया ॥ २९॥ वेदाक्षर घडे ज्यासी । तो बोलिजे पुण्यराशी । म्हणोनि वेदीं सामर्थ्यासी । काय उणें ॥ ३०॥ वेद शास्त्र पुराण । भाग्यें झालिया श्रवण । तेणें होइजे पावन । हें बोलती साधु ॥ ३१॥ श्लोक अथवा श्लोकार्ध । नाहीं तरी श्लोकपाद । श्रवण होतां एक शब्द । नाना दोष जाती ॥ ३२॥ वेद शास्त्रीं पुराणीं । ऐशा वाक्यांच्या आयणी । अगाध महिमा व्यासवाणी । वदोनि गेली ॥ ३३॥ एकाक्षर होतां श्रवण । तात्काळचि होइजे पावन । ऐसें ग्रंथाचें महिमान । ठायीं ठायीं बोलिलें ॥ ३४॥ दोहींवेगळा तिजा नुद्धरे । तरी महिमा कैंचा उरे । असो हें जाणिजे चतुरें । येरां गाथागोवी ॥ ३५॥ वेद शास्त्रें पुराणें । कैशीं होती अप्रमाणें । दोघावांचूनि तिसरा कोणें । उद्धरावा ॥ ३६॥ म्हणसी काष्ठ होऊनि पडिला । तोचि एक मुक्त झाला । शुक तोही अनुवादला । नाना निरूपणें ॥ ३७॥ शुक मुक्त ऐसें वचन । वेद बोलिला हें प्रमाण । परी तो नव्हता अचेतन । ब्रह्माकार ॥ ३८॥ अचेतन ब्रह्माकार । असता शुक योगीश्वर । तरी सारासार विचार । बोलणें न घडे ॥ ३९॥ जो ब्रह्माकार झाला । तो काष्ठ होऊन पडिला । शुक भागवत बोलिला । परीक्षितीपुढें ॥ ४०॥ निरूपण हें सारासार । बोलिला पाहिजे विचार । धांडोळावें चराचर । दृष्टांताकारणें ॥ ४१॥ क्षण एक ब्रह्मचि व्हावें । क्षण एक दृश्य धांडोळावें । नाना दृष्टांतीं संपादावें । वक्तृत्वासी ॥ ४२॥ असो भागवतनिरूपण । शुक बोलिला आपण । तया अंगीं बद्धपण । लावूं नये कीं ॥ ४३॥ म्हणोनि बोलतां चालतां । निचेष्टित पडिलें नसतां । मुक्ति लाभे सायुज्यता । सद्गुरुबोधें ॥ ४४॥ येक मुक्त एक नित्यमुक्त । एक जाणावे जीवन्मुक्त । येक योगी विदेहमुक्त । समाधानी ॥ ४५॥ सचेतन ते जीवन्मुक्त । अचेतन ते विदेहमुक्त । दोहीवेगळे नित्यमुक्त । योगेश्वर जाणावे ॥ ४६॥ स्वरूपबोधें स्तब्धता । ते जाणावी तटस्थता । तटस्थता आणि स्तब्धता । हा देहसंबंध ॥ ४७॥ येथें अनुभवासीच कारण । येर सर्व निष्कारण । तृप्ति पावावी आपण । आपुल्या स्वानुभवें ॥ ४८॥ कंठमर्याद जेविला । त्यास म्हणती भुकेला । तेणें शब्दें जाजावला । हें तों घडेना ॥ ४९॥ स्वरूपीं नाहीं देह । तेथें कायसा संदेह । बद्ध मुक्त ऐसा भाव । विदेहाचकडे ॥ ५०॥ देहबुद्धी धरून चिंतीं । मुक्त ब्रह्मादिक नव्हेती । तेथें शुकाची कोण गती । मुक्तपणाची ॥ ५१॥ मुक्तपण हेंचि बद्ध । मुक्त बद्ध हें अबद्ध । स्वस्वरूप स्वतःसिद्ध । बद्ध ना मुक्त ॥ ५२॥ मुक्तपणाची पोटीं शिळा । बांधतां जाइजे पाताळा । देहबुद्धीची अर्गळा । स्वरूपीं न संटे ॥ ५३॥ मीपणापासून सुटला । तोचि एक मुक्त जाहला । मुका अथवा बोलिला । तरी तो मुक्त ॥ ५४॥ जयास बांधावें तें वाव । तेथें कैंचा मुक्तभाव । पाहों जातां सकळ वाव । गुणवार्ता ॥ ५५॥ बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो न मे वस्तुतः । गुणस्य मायामूलत्वान्न मे मोक्षो न बंधनम् ॥ १॥ तत्त्वज्ञाता परमशुद्ध । तयासि नाहीं मुक्त बद्ध । मुक्त बद्ध हा विनोद । मायागुणें ॥ ५६॥ जेथें नाम रूप हें सरे । तेथें मुक्तपण कैंचें उरे । मुक्त बद्ध हें विसरे । विसरपणेंशीं ॥ ५७॥ बद्ध मुक्त झाला कोण । ऐसा श्रोता करी प्रश्न । बाधक जाणावें मीपण । धर्त्यास बाधी ॥ ५८॥ एवं हा अवघा श्रम । अहंतेचा जाण भ्रम । मायातीत जो विश्राम । सेविला नाहीं ॥ ५९॥ असो बद्धता आणि मुक्तता । आली कल्पनेच्या माथां । ते कल्पना तरी तत्त्वतां । साच आहे ॥ ६०॥ म्हणोनि हें मृगजळ । माया नाथिलें आभाळ । स्वप्न मिथ्या तात्काळ । जागृतीस होय ॥ ६१॥ स्वप्नीं बद्ध मुक्त झाला । तो जागृतीस नाहीं आला । कैंचा कोण काय झाला । कांहीं कळेना ॥ ६२॥ म्हणोन मुक्त विश्वजन । जयांस झालें आत्मज्ञान । शुद्धज्ञानें मुक्तपण । समूळ वाव ॥ ६३॥ बद्ध मुक्त हा संदेह । धरी कल्पनेचा देह । साधु सदा निःसंदेह । देहातीत वस्तु ॥ ६४॥ आतां असो हें पुढती । पुढें रहावें कोणें रीतीं । तेंचि निरूपण श्रोतीं । सावध परिसावें ॥ ६५॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके बद्धमुक्तनिरूपणं नाम षष्ठः समासः ॥ ६॥
जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास सातवा : साधनप्रतिष्ठानिरूपण श्रीराम ॥ वस्तूसि जरी कल्पावें । तरी ते निर्विकल्प स्वभावें । तेथें कल्पनेच्या नावें । शून्याकार ॥ १॥ तथापि कल्पूं जातां । न ये कल्पनेच्या हाता । ओळखी ठायीं न पडे चित्ता । भ्रंश पडे ॥ २॥ कांहीं दृष्टीस न दिसे । मनास तेही न भासे । न भासे न दिसे । कैंसें ओळखावें ॥ ३॥ पाहों जातां निराकार । मनासि पडे शून्याकार । कल्पूं जातां अंधकार । भरला वाटे ॥ ४॥ कल्पूं जातां वाटे काळें । परी ते काळें ना पिंवळें । आरक्त निळें ना ढवळें । वर्णरहित ॥ ५॥ जयास वर्णव्यक्ति नसे । भासाहूनि अनारिसें । रूपचि नाहीं कैसें । ओळखावें ॥ ६॥ न दिसतां ओळखण । किती धरावी आपण । हें तों श्रमासीच कारण । होत असे ॥ ७॥ जो निर्गुण गुणातीत । जो अदृश्य अव्यक्त । जो अचिंत्य चिंतनातीत । परमपुरुष ॥ ८॥ अचिंत्याव्यक्तरूपाय निर्गुणाय गुणात्मने । समस्तजगदाधारमूर्तये ब्रह्मणे नमः ॥ १॥ अचिंत्य तें चिंतावें । अव्यक्तास आठवावें । निर्गुणास ओळखावें । कोणेपरी ॥ ९॥ जें दृष्टीसचि न पडे । जें मनासही नातुडे । तया कैसें पाहणें घडे । निर्गुणासी ॥ १०॥ असंगाचा संग धरणें । निरवलंबीं वास करणें । निःशब्दासी अनुवादणें । कोणेपरी ॥ ११॥ अचिंत्यासि चिंतूं जातां । निर्विकल्पासि कल्पितां । अद्वैताचें ध्यान करितां । द्वैतचि उठे ॥ १२॥ आतां ध्यानचि सांडावें । अनुसंधान तें मोडावें । तरी मागुतें पडावें । महासंशयीं ॥ १३॥ द्वैताच्या भेणें अंतरीं । वस्तु न पाहिजे तरी । तेणें समाधाना उरी । कदा असेचिना ॥ १४॥ सवे लावितां सवे पडे । सवे पडतां वस्तु आतुडे । नित्यानित्यविचारें घडे । समाधान ॥ १५॥ वस्तु चिंतितां द्वैत उपजे । सोडी करितां कांहींच नुमजे । शून्यत्वें संदेहीं पडिजे । विवेकेंविण ॥ १६॥ म्हणोनि विवेक धरावा । ज्ञानें प्रपंच सारावा । अहंभाव ओसरावा । परी तो ओसरेना ॥ १७॥ परब्रह्म तें अद्वैत । कल्पितांच उठे द्वैत । तेथें हेतु आणि दृष्टांत । कांहींच न चले ॥ १८॥ तें आठवितां विसरिजे । कां तें विसरोन आठविजे । जाणोनियां नेणिजे । परब्रह्म तें ॥ १९॥ त्यास न भेटतां होय भेटी । भेटों जातां पडे तुटी । ऐसी हे नवल गोष्टी । मुकेपणाची ॥ २०॥ तें साधूं जातां साधवेना । नातरी सोडितां सुटेना । लागला संबंध तुटेना । निरंतर ॥ २१॥ तें असतचि सदा असे । नातरी पाहतां दुराशे । न पाहतां प्रकाशे । जेथें तेथें ॥ २२॥ जेथें अपाय तेथें उपाय । आणि उपाय तोचि अपाय । हें अनुभवेंविण काय । उमजों जाणे ॥ २३॥ तें नुमजतांचि उमजे । उमजोन कांहींच नुमजे । तें वृत्तिविण पाविजे । निवृत्तिपद ॥ २४॥ तें ध्यानीं धरितां नये । चिंतनीं चिंतावें तें काये । मनामध्यें न समाये । परब्रह्म तें ॥ २५॥ त्यास उपमे द्यावें जळ । तरी तें निर्मळ निश्चळ । विश्व बुडालें सकळ । परी तें कोरडेंचि असे ॥ २६॥ नव्हे प्रकाशासारिखें । अथवा नव्हे काळोखें । आतां तें कासयासारिखें । सांगावें हो ॥ २७॥ ऐसें ब्रह्म निरंजन । कदा नव्हे दृश्यमान । लावावें तें अनुसंधान । कोणे परी ॥ २८॥ अनुसंधान लावूं जातां । कांहीं नाहीं वाटे आतां । नेणे मनाचिये माथां । संदेह वाजे ॥ २९॥ लटिकेंचि काय पहावें । कोठें जाऊन रहावें । अभाव घेतला जीवें । सत्यस्वरूपाचा ॥ ३०॥ अभावचि म्हणों सत्य । तरी वेद शास्त्रें कैसें मिथ्य । आणि व्यासादिकांचें कृत्य । वाउगें नव्हे ॥ ३१॥ म्हणोनि मिथ्या म्हणतां नये । बहुत ज्ञानाचे उपाय । बहुतीं निर्मिलीं तें काय । मिथ्या म्हणावें ॥ ३२॥ अद्वैतज्ञानाचा उपदेश । गुरुगीता तो महेश । सांगतां होय पार्वतीस । महाज्ञान ॥ ३३॥ अवधूत गीता केली । गोरक्षास निरूपिली । ते अवधूतगीता बोलिली । ज्ञानमार्ग ॥ ३४॥ विष्णु होऊन राजहंस । विधीस केला उपदेश । ते हंसगीता जगदीश । बोलिला स्वमुखें ॥ ३५॥ ब्रह्मा नारदातें उपदेशित । चतुःश्लोकी भागवत । पुढें व्यासमुखें बहुत । विस्तारलें ॥ ३६॥ वासिष्ठसार वसिष्ठ ऋषी । सांगता झाला रघुनाथासी । कृष्ण सांगे अर्जुनासी । सप्तश्लोकी गीता ॥ ३७॥ ऐसें सांगावें तें किती । बहुत ऋषि बोलिले बहुतीं । अद्वैतज्ञान आदि अंतीं । सत्यचि असे ॥ ३८॥ म्हणोन मिथ्या आत्मज्ञान । म्हणतां पाविजे पतन । प्रज्ञेरहित ते जन । तयांस हें कळेना ॥ ३९॥ जेथें शेषाची प्रज्ञा मंदली । श्रुतीस मौनमुद्रा पडिली । जाणपणें न वचे वदली । स्वरूपस्थिती ॥ ४०॥ आपणास नुमजे बरवें । म्हणोनि मिथ्या कैसें करावें । नातरी सुदृढ धरावें । सद्गुरुमुखें ॥ ४१॥ मिथ्या तेंचि सत्य झालें । सत्य असोनि मिथ्या केलें । संदेहसागरीं बुडालें । अकस्मात मन ॥ ४२॥ मनास कल्पायाची सवे । मनें कल्पिलें तें नव्हे । तेणें गुणें संदेह धांवे । मीपणाचेनि पंथें ॥ ४३॥ तरी तो पंथचि मोडावा । मग परमात्मा जोडावा । समूळ संदेह तोडावा । साधूचेनि संगतीं ॥ ४४॥ मीपण शस्त्रें तुटेना । मीपण फोडितां फुटेना । मीपण सोडितां सुटेना । कांहीं केल्या ॥ ४५॥ मीपणें वस्तु नाकळे । मीपणें भक्ति मावळे । मीपणें शक्ति गळे । वैराग्याची ॥ ४६॥ मीपणें प्रपंच न घडे । मीपणें परमार्थ बुडे । मीपणें सकळही उडे । यश कीर्ति प्रताप ॥ ४७॥ मीपणें मैत्री तुटे । मीपणें प्रीति आटे । मीपणें लिगटे । अभिमान अंगीं ॥ ४८॥ मीपणें विकल्प उठे । मीपणें कलह सुटे । मीपणें संमोह फुटे । ऐक्यतेचा ॥ ४९॥ मीपण कोणासीच न साहे । तें भगवंतीं कैसेनि साहे । म्हणून मीपण सांडून राहे । तोचि समाधानी ॥ ५०॥ मीपण कैसे । म् त्यागावें । ब्रह्म कैसें अनुभवावें । समाधान कैसें पावावें । निःसंगपणें ॥ ५१॥ आणिक एक समाधान । मीपणेंविण साधन । करूं जाणे तोचि धन्य । समाधानी ॥ ५२॥ मी ब्रह्मचि झालों स्वतां । साधन करील कोण आतां । ऐसें मनीं कल्पूं जातां । कल्पनाचि उठे ॥ ५३॥ ब्रह्मीं कल्पना न साहे । तेचि तेथें उभी राहे । तयेसी शोधूनि पाहे । तोचि साधु ॥ ५५॥ निर्विकल्पासि कल्पावें । परी कल्पिलें तें आपण न व्हावें । मीपणास त्यागावें । येणें रीतीं ॥ ५६॥ ब्रह्मविद्येच्या लपणीं । कांहींच न व्हावें असोनी । दक्ष आणि समाधानी । तोचि हें जाणें ॥ ५७॥ जयास आपण कल्पावें । तेंचि आपण स्वभावें । येथें कल्पनेच्या नांवें । शून्य आलें ॥ ५८॥ पदींहून चळों नये । करावे साधनउपाये । तरीच सांपडे सोये । अलिप्तपणाची ॥ ५९॥ राजा राजपदीं असतां । उगीच चाले सर्व सत्ता । साध्यचि होऊन तत्त्वतां । साधन करावें ॥ ६०॥ साधन आलें देहाच्या माथां । आपण देह नव्हे सर्वथा । ऐसा करून अकर्ता । सहजचि आहे ॥ ६१॥ देह आपण ऐसें कल्पावें । तरीच साधन त्यागावें । देहातीत असतां स्वभावें । देह कैंचा ॥ ६२॥ ना तें साधन ना तें देह । आपण आपला निःसंदेह । देहींच असोन विदेह । स्थिति ऐशी ॥ ६३॥ साधनेंविण ब्रह्म होतां । लागों पाहे देहममता । आळस प्रबळे तत्त्वतां । ब्रह्मज्ञानमिसें ॥ ६४॥ परमार्थमिसें अर्थ जागे । ध्यानमिसें निद्रा लागे । मुक्तिमिसें दोष भोगे । अनर्गळता ॥ ६५॥ निरूपणमिसें निंदा घडे । संवादमिसें विवाद पडे । उपाधिमिसें येऊन जडे । अभिमान अंगीं ॥ ६६॥ तैसा ब्रह्मज्ञानमिसें । आळस अंतरीं प्रवेशे । म्हणे साधनाचें पिसें । काय करावें ॥ ६७॥ किं करोमि क्व गच्छामि किं गृह्णामि त्यजामि किम् । आत्मना पूरितं सर्वं महाकल्पांबुना यथा ॥ १॥ वचन आधारीं लाविलें । जैसें शस्त्र फिरविलें । स्वतां हाणोनि घेतलें । जयापरी ॥ ६८॥ तैसा उपायाचा अपाय । विपरीतपणें स्वहित जाय । साधन सोडितां होय । मुक्तपणें बद्ध ॥ ६९॥ साधन करितांच सिद्धपण । हातींचें जाईल निघोन । तेणेंगुणें साधन । करूंच नावडे ॥ ७०॥ लोक म्हणती हा साधक । हेचि लज्जा वाटे एक । साधन करिती ब्रह्मादिक । हें ठाउकें नाहीं ॥ ७१॥ आतां असो हे अविद्या । अभ्याससारिणी विद्या । अभ्यासें पाविजे आद्या । पूर्ण ब्रह्म ॥ ७२॥ अभ्यास करावा कवण । ऐसा श्रोता करी प्रश्न । परमार्थाचें साधन । बोलिलें पाहिजे ॥ ७३॥ याचें उत्तर श्रोतयासी । दिधलें पुढियलें समासीं । निरूपिलें साधनासी । परमार्थाच्या ॥ ७४॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके साधनप्रतिष्ठानिरूपणं नाम सप्तमः समासः ॥ ७॥
समास आठवा : श्रवणनिरूपण श्रीराम ॥ ऐक परमार्थाचें साधन । जेणें होय समाधान । तें तूं जाण गा श्रवण । निश्चयेंसीं ॥ १॥ श्रवणें आतुडे भक्ती । श्रवणें उद्भवे विरक्ती । श्रवणें तुटे आसक्ती । विषयांची ॥ २॥ श्रवणें घडे चित्तशुद्धी । श्रवणें होय दृढ बुद्धी । श्रवणें तुटे उपाधी । अभिमानाची ॥ ३॥ श्रवणें निश्चयो घडे । श्रवणें ममता मोडे । श्रवणें अंतरीं जोडे । समाधान ॥ ४॥ श्रवणें आशंका फिटे । श्रवणें संशयो तुटे । श्रवण होतां पालटे । पूर्वगुण आपुला ॥ ५॥ श्रवणें आवरे मन । श्रवणें घडे समाधान । श्रवणें तुटे बंधन । देहबुद्धीचें ॥ ६॥ श्रवणें मीपण जाय । श्रवणें धोका न ये । श्रवणें नाना अपाय । भस्म होती ॥ ७॥ श्रवणें होय कार्यसिद्धि । श्रवणें लागे समाधी । श्रवणें घडे सर्वसिद्धी । समाधानाची ॥ ८॥ सत्संगावरी श्रवण । तेणें कळे निरूपण । श्रवणें हो)इजे आपण । तदाकार ॥ ९॥ श्रवणें प्रबोध वाढे । श्रवणें प्रज्ञा चढे । श्रवणें विषयांचे ओढे । तुटोनि जाती ॥ १०॥ श्रवणें विचार कळे । श्रवणें ज्ञान हें प्रबळे । श्रवणें वस्तु निवळे । साधकांसी ॥ ११॥ श्रवणें सद्बुद्धि लागे । श्रवणें विवेक जागे । श्रवणें मन हें मागे । भगवंतासी ॥ १२॥ श्रवणें कुसंग तुटे । श्रवणें काम ओहटे । श्रवणें धोका आटे । एकसरां ॥ १३॥ श्रवणें मोह नासे । श्रवणें स्फूर्ति प्रकाशे । श्रवणें सद्वस्तु भासे । निश्चयात्मक ॥ १४॥ श्रवणें होय उत्तम गती । श्रवणें आतुडे शांती । श्रवणें पाविजे निवृत्ती । अचळपद ॥ १५॥ श्रवणा-ऐसें सार नाहीं । श्रवणें घडे सर्व कांहीं । भवनदीच्या प्रवाहीं । तरणोपाय श्रवणें ॥ १६॥ श्रवण भजनाचा आरंभ । श्रवण सर्वीं सर्वारंभ । श्रवणें होय स्वयंभ । सर्व कांहीं ॥ १७॥ प्रवृत्ति अथवा निवृत्ति । श्रवणेंविण न घडे प्राप्ती । हे तों सकळांस प्रचीती । प्रत्यक्ष आहे ॥ १८॥ ऐकिल्याविण कळेना । हें ठाउकें आहे जनां । त्याकारणें मूळ प्रयत्ना । श्रवण आधीं ॥ १९॥ जें जन्मीं ऐकिलेंचि नाहीं । तेथें पडिजे संदेहीं । म्हणोनिया दुजें कांहीं । साम्यता न घडे ॥ २०॥ बहुत साधनें पाहतां । श्रवणास न घडे साम्यता । श्रवणेंविण तत्त्वता । कार्य न चले ॥ २१॥ न देखतां दिनकर । पडे अवघा अंधकार । श्रवणेंविण प्रकार । तैसा होय ॥ २२॥ कैशी नवविधा भक्ती । कैशी चतुर्विधा मुक्ती । कैशी आहे सहजस्थिती । हें श्रवणेंविण न कळे ॥ २३॥ न कळे षट्कर्माचरण । न कळे कैसें पुरश्चरण । न कळे कैसें उपासन । विधियुक्त ॥ २४॥ नाना व्रतें नाना दानें । नाना तपें नाना साधनें । नाना योग तीर्थाटणें । श्रवणेंविण न कळती ॥ २५॥ नाना विद्या पिंडज्ञान । नाना तत्त्वांचें शोधन । नाना कळा ब्रह्मज्ञान । श्रवणेंविण न कळे ॥ २६॥ अठरा भार वनस्पती । एक्या जळें प्रबळती । एक्या रसें उत्पत्ती । सकळ जीवांची ॥ २७॥ सकळ जीवांस एक पृथ्वी । सकळ जीवांस एक रवी । सकळ जीवांस वर्तवी । एक वायु ॥ २८॥ सकळ जीवांस एक पैस । जयास बोलिजे आकाश । सकळ जीवांचा वास । एक परब्रह्मीं ॥ २९॥ तैसें सकळ जीवांस मिळोन । सार एकचि साधन । तें हें जाण श्रवण । प्राणिमात्रांसीं ॥ ३०॥ नाना देश भाषा मतें । भूमंडळीं असंख्यातें । सर्वांस श्रवणापरतें । साधनचि नाहीं ॥३१॥ श्रवणें घडे उपरती । बद्धाचे मुमुक्षु होती । मुमुक्षूचे साधक अती । नेमेंसिं चालती ॥ ३२॥ साधकांचे होति सिद्ध । अंगीं बाणतां प्रबोध । हें तों आहे प्रसिद्ध । सकळांस ठाउकें ॥ ३३॥ ठायींचे खळ चांडाळ । तेचि होती पुण्यशीळ । ऐसा गुण तात्काळ । श्रवणाचा ॥ ३४॥ जो दुर्बुद्धि दुरात्मा । तोचि होय पुण्यात्मा । अगाध श्रवणाचा महिमा । बोलिला न वचे ॥ ३५॥ तीर्थव्रतांची फळश्रुती । पुढें होणार सांगती । तैसें नव्हे हातींच्या हातीं । सप्रचीत श्रवणें ॥ ३६॥ नाना रोग नाना व्याधी । तत्काळ तोडिजे औषधी । तैशी आहे श्रवणसिद्धी । अनुभवी जाणती ॥ ३७॥ श्रवणाचा विचार कळे । तरीच भाग्यश्री प्रबळे । मुख्य परमात्मा आकळे । स्वानुभवासी ॥ ३८॥ या नांव जाणावें मनन । अर्थालागीं सावधान । निदिध्यासें समाधान । होत असे ॥ ३९॥ बोलिल्याचा अर्थ कळे । तरीच समाधान निवळे । अकस्मात अंतरीं वोळे । निःसंदेह ॥ ४०॥ संदेह जन्माचें मूळ । तें श्रवणें होय निर्मूळ । पुढें सहजचि प्रांजळ । समाधान ॥ ४१॥ जेथें नाहीं श्रवण मनन । तेथें कैंचें समाधान । मुक्तपणाचें बंधन । जडलें पायीं ॥ ४२॥ मुमुक्षु साधक अथवा सिद्ध । श्रवणेंविण तो बद्ध । श्रवणमननें शुद्ध । चित्तवृत्ति होय ॥ ४३॥ जेथें नाहीं नित्य श्रवण । तें जाणावें विलक्षण । तेथें साधकें एक क्षण । क्रमूं नये सर्वथा ॥ ४४॥ जेथें नाहीं श्रवणस्वार्थ । तेथें कैंचा हो परमार्थ । मागें केलें तितुकें व्यर्थ । श्रवणेंविण होय ॥ ४५॥ तस्मात् श्रवण करावें । साधन मनीं धरावें । नित्य नेमें तरावें । संसारसागरीं ॥ ४६॥ सेविलेंचि सेवावें अन्न । घेतलेंचि घ्यावें जीवन । तैसें श्रवण मनन । केलेंचि करावें ॥ ४७॥ श्रवणाचा अनादर । आळस करी जो नर । त्याचा होय अपहार । स्वहिताविषयीं ॥ ४८॥ आळसाचें संरक्षण । परमार्थाची बुडवण । याकारणें नित्य श्रवण । केलेंचि पाहिजे ॥ ४९॥ आतां श्रवण कैसें करावें । कोण्या ग्रंथास पाहावें । पुढिलिये समासीं आघवें । सांगिजेल ॥ ५०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके श्रवणनिरूपणं नाम अष्टमः समासः ॥ ८॥
समास नववा : श्रवणनिरूपण श्रीराम ॥ आतां श्रवण कैसें करावें । तेंही सांगिजेल स्वभावें । श्रोतीं अवधान द्यावें । एकचित्तें ॥ १॥ एक वक्तृत्व श्रवणीं पडे । तेणें झालें समाधान मोडे । केला निश्चयो विघडे । अकस्मात ॥ २॥ तें वक्तृत्व त्यागावें । जें मायिक स्वभावें । तेथें निश्चयाच्या नांवें । शून्याकार ॥ ३॥ एक्या ग्रंथें निश्चयो केला । तो दुजयानें उडविला । तेणें संशयचि वाढला । जन्मवरी ॥ ४॥ जेथें संशय तुटती । होय आशंकानिवृत्ती । अद्वैतग्रंथ परमार्थीं । श्रवण करावे ॥ ५॥ जो मोक्षाचा अधिकारी । तो परमार्थपंथ धरी । प्रीति लागली अंतरीं । अद्वैतग्रंथाची ॥ ६॥ जेणें सांडिला इहलोक । जो परलोकींचा साधक । तेणें पाहावा विवेक । अद्वैतशास्त्रीं ॥ ७॥ जयास पाहिजे अद्वैत । तयापुढें ठेवितां द्वैत । तेणें क्षोभलें उठे चित्त । तया श्रोतयांचें ॥ ८॥ आवडीसारिखें मिळे । तेणें सुखचि उचंबळे । नाहीं तरी कंटाळे । मानस ऐकतां ॥ ९॥ ज्याची उपासना जैसी । त्यासि प्रीति वाढे तैसी । तेथें वर्णितां दुजयासी । प्रशस्त न वाटे ॥ १०॥ प्रीतीचें लक्षण ऐसें । अंतरीं उठे अनायासें । पाणी पाणवाटें जैसें । आपणचि धांवे ॥ ११॥ तैसा जो आत्मज्ञानी नर । तयास नावडे इतर । तेथें पाहिजे सारासार- । विचारणा ते ॥ १२॥ जेथें कुळदेवी भगवती । तेथें पाहिजे सप्तशती । इतर देवांची स्तुती । कामा न ये सर्वथा ॥ १३॥ घेतां अनंताच्या व्रता । तेथें नलगे भगवद्गीता । साधुजनांसि वार्ता । फळाशेचि नाहीं ॥ १४॥ वीरकंकण घालितां नाकीं । परी तें शोभा पावेना कीं । जेथील तेथें आणिकीं । कामा न ये सर्वथा ॥ १५॥ नाना माहात्म्यें बोलिलीं । जेथील तेथें वंद्य झालीं । विपरीत करून वाचिलीं । तरी तें विलक्षण ॥ १६॥ मल्हारीमाहात्म्य द्वारकेसी । द्वारकामाहात्म्य नेलें काशीसी । काशीमाहात्म्य व्यंकटेशीं । शोभा न पावे ॥ १७॥ ऐसें सांगतां असे वाड । परी जेथील तेथेंचि गोड । तैसी ज्ञानियांस चाड । अद्वैतग्रंथाची ॥ १८॥ योगियांपुढे राहाण । परीक्षावंतापुढें पाषाण । पंडितापुढें डफगाण । शोभा न पावे ॥ १९॥ वेदज्ञापुढें जती । निस्पृहापुढें फळश्रुति । ज्ञानियापुढें पोथी । कोकशास्त्राच्ची ॥ २०॥ ब्रह्मचर्यापुढें नाचणी । रासक्रीडा निरूपणीं । राजहंसापुढें पाणी । ठेविलें जैसें ॥ २१॥ तैसें अंतर्निष्ठापुढें । ठेविलें शृंगारी टीपडें । तेणें त्याचें कैसें घडे । समाधान । २२॥ रायास रंकाची आशा । तक्र सांगणें पीयूषा । संन्याशास वोवसा । उच्छिष्टचांडाळीचा ॥ २३॥ कर्मनिष्ठा वशीकरण । पंचाक्षरीया निरूपण । तेथें भंगे अंतःकरण । सहजचि त्याचें ॥ २४॥ तैसे पारमार्थिक जन । तयांस नसतां आत्मज्ञान । ग्रंथ वाचितां समाधान । होणार नाहीं ॥ २५॥ आतां असो हें बोलणें । जयास स्वहित करणें । तेणें सदा विवरणें । अद्वैतग्रंथीं ॥ २६॥ आत्मज्ञानी एकचित्त । तेणें पाहणें अद्वैत । एकांत स्थळीं निवांत । समाधान ॥ २७॥ बहुत प्रकारें पाहतां । ग्रंथ नाहीं अद्वैतापरता । परमार्थास तत्वतां । तारूंच कीं ॥ २८॥ इतर जे प्रापंचिक । हास्य विनोद नवरसिक । हित नव्हे तें पुस्तक । परमार्थासी ॥ २९॥ जेणें परमार्थ वाढे । अंगीं अनुताप चढे । भक्तिसाधन आवडे । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३०॥ जो ऐकतांच गर्व गळे । कां ते भ्रांतीच मावळे । नातरी एकसरी वोळे । मन भगवंतीं ॥ ३१॥ जेणें होय उपरती । अवगुण अवघे पालटती । जेणें चुके अधोगती । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३२॥ जेणें धारिष्ट चढे । जेणें परोपकार घडे । जेणें विषयवासना मोडे । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३३॥ जेणें ग्रंथ परत्र साधन । जेणें ग्रंथें होय ज्ञान । जेणें होइजे पावन । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३४॥ ग्रंथ बहुत असती । नाना विधानें फळश्रुती । जेथें नुपजे विरक्ती भक्ति । तो ग्रंथचि नव्हे ॥ ३५॥ मोक्षेंविण फळश्रुती । ते दुराशेची पोथी । ऐकतां ऐकतां पुढती । दुराशाच वाढे ॥ ३६॥ श्रवणीं लोभ उपजेल जेथें । विवेक कैंचा असेल तेथें । बैसलीं दुराशेचीं भूतें । तयां अधोगती ॥ ३७॥ ऐकोनीच फळश्रुती । पुढें तरी पावों म्हणती । तयां जन्म अधोगती । सहजचि जाहली ॥ ३८॥ नाना फळें पक्षी खाती । तेणेंचि तयां होय तृप्ती । परी त्या चकोराचे चित्तीं । अमृत वसे ॥ ३९॥ तैसें संसारी मनुष्य । पाहे संसाराची वास । परी जे भगवंताचे अंश । ते भगवंत इच्छिती ॥ ४०॥ ज्ञानियास पाहिजे ज्ञन । भजकास पाहिजे भजन । साधकास पाहिजे साधन । इच्छेसारिखें ॥ ४१॥ परमार्थ्यास पाहिजे परमार्थ । स्वार्थ्यास पाहिजे स्वार्थ । कृपणास पाहिजे अर्थ । मनापासूनी ॥ ४२॥ योगियास पाहिजे योग । भोगियास पाहिजे भोग । रोगियास पाहिजे रोग- । हरती मात्रा ॥ ४३॥ कवीस पाहिजे प्रबंध । तार्किकास पाहिजे तर्कवाद । भाविकास संवाद । गोड वाटे ॥ ४४॥ पंडितास पाहिजे व्युत्पत्ती । विद्वानास अध्ययनप्रीती । कलावंतास आवडती । नाना कळा ॥ ४५॥ हरिदासांस आवडे कीर्तन । शुचिर्भूतांस संध्यास्नान । कर्मनिष्ठांस विधिविधान । पाहिजे तें ॥ ४६॥ प्रेमळास पाहिजे करुणा । दक्षता पाहिजे विचक्षणा । चातुर्य पाहे शहाणा । आदरेंसीं ॥ ४७॥ भक्त पाहे मूर्तिध्यान । संगीत पाहे तालज्ञान । रागज्ञानी तानमान । मूर्च्छना पाहे ॥ ४८॥ योगाभ्यासी पिंडज्ञान । तत्त्वज्ञानी तत्त्वज्ञान । नाडीज्ञानी मात्राज्ञान । पाहतसे ॥ ४९॥ कामिक पाहे कोकशास्त्र । चेटकी पाहे चेटकीमंत्र । यंत्री पाहे नाना यंत्र । आदरेंसी ॥ ५०॥ टवाळासि आवडे विनोद । उन्मतास नाना छंद । तामसास प्रमाद । गोड वाटे ॥ ५१॥ मूर्ख होय नादलुब्धी । निंदक पाहे उणी संधी । पापी पाहे पापबुद्धी । लावून अंगीं ॥ ५२॥ एकां पाहिजे रसाळ । एकां पाहिजे पाल्हाळ । एकां पाहिजे केवळ । साबडी भक्ती ॥ ५३॥ आगमी पाहे आगम । शूर पाहे संग्राम । एक पाहती नाना धर्म । इच्छेसारिखे ॥ ५४॥ मुक्त पाहे मुक्तलीला । सर्वज्ञ पाहे सर्वज्ञकळा । ज्योतिषी भविष्य पिंगळा । वर्णूं पाहे ॥ ५५॥ ऐसें सांगावें तें किती । आवडीसारिखें ऐकती । नाना पुस्तकें वाचिती । सर्वकाळ ॥ ५६॥ परी परत्रसाधनेंविण । म्हणों नये तें श्रवण । जेथें नाहीं आत्मज्ञान । तया नांव करमणूक ॥ ५७॥ गोडीविण गोडपण । नाकेंविण सुलक्षण । ज्ञानेंविण निरूपण । बोलोंचि नये ॥ ५८॥ आतां असो हें बहुत । ऐकावा परमार्थ ग्रंथ । परमार्थग्रंथेंविण व्यर्थ । गाथागोवी ॥ ५९॥ म्हणोनि नित्यानित्यविचार । जेथें बोलिला सारासार । तोचि ग्रंथ पैलपार । पाववी विवेकें ॥ ६०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके श्रवणनिरूपणं नाम नवमः समासः ॥ ९॥
समास दहावा : देहान्तनिरूपण श्रीराम ॥ मिथ्या तेंचि झालें सत्य । सत्य तेंचि झालें असत्य । मायाविभ्रमाचें कृत्य । ऐसें असे पाहतां ॥ १॥ सत्य कळावयाकारणें । बोलिलीं नाना निरूपणें । तरी उठेना धरणें । असत्याचें ॥ २॥ असत्य अंतरीं बिंबलें । न सांगतां तें दृढ झालें । सत्य असोन हरपलें । जेथील तेथें ॥ ३॥ वेद शास्त्रें पुराणें सांगती । सत्याचा निश्चयो करिती । तरि न ये आत्मप्रचीती । सत्य स्वरूप ॥ ४॥ सत्य असोन आच्छादलें । मिथ्या असोन सत्य झालें । ऐसें विपरीत वर्तलें । देखतदेखतां ॥ ५॥ ऐसी मायेची करणी । कळों आली तत्क्षणीं । संतसंगें निरूपणीं । विचार घेतां ॥ ६॥ मागां झालें निरूपण । देखिलें आपणासि आपण । तेणें बाणली खूण । परमार्थाची ॥ ७॥ तेणें समाधान झालें । चित्त चैतन्यीं मिळालें । निजस्वरूपें ओळखिलें । निजवस्तूसी ॥ ८॥ प्रारब्धें टाकिला देहो । बोधें फिटला संदेहो । आतांचि पडो अथवा राहो । मिथ्या कलेवर ॥ ९॥ ज्ञानियांचें जें शरीर । तें मिथ्यत्वें निर्विकार । जेथें पडे तेचि सार । पुण्यभूमी ॥ १०॥ साधुदर्शनें पावन तीर्थ । पुरती त्यांचे मनोरथ । साधू न येतां जिणें व्यर्थ । तया पुण्यक्षेत्रांचें ॥ ११॥ पुण्यनदीचें जें तीर । तेथें पडावें हें शरीर । हा इतर जनांचा विचार । साधु तोंचि नित्यमुक्त ॥ १२॥ उत्तरायण तें उत्तम । दक्षिणायन तें अधम । हा संदेहीं वसे भ्रम । साधु तो निःसंदेही ॥ १३॥ शुक्लपक्ष उत्तरायण । गृहीं दीप दिवामरण । अंतीं रहावें स्मरण । गतीकारणें ॥ १४॥ इतुकें नलगे योगियासी । तो जितचि मुक्त पुण्यराशी । तिलांजली पापपुण्यासी । दिधली तेणें ॥ १५॥ देहाचा अंत बरा झाला । देह सुखरूप गेला । त्यास म्हणती धन्य झाला । अज्ञान जन ॥ १६॥ जनांचें विपरीत मत । अंतीं भेटतो भगवंत । ऐसें कल्पून घात । करिती आपुला स्वयें ॥ १७॥ जितां सार्थक नाहीं केलें । व्यर्थ आयुष्य निघोन गेलें । मुळीं धान्यचि नाहीं पेरिलें । तें उगवेल कैंचें ॥ १८॥ जरी केलें ईश्वरभजन । तरी तो होइजे पावन । जैसें वेव्हारितां धन । राशी माथां लाभे ॥ १९॥ दिधल्याविण पाविजेना । पेरिल्याविण उगवेना । ऐसें हें वाक्य जनां । ठाउकेंचि आहे ॥ २०॥ न करितां सेवेच्या व्यापारा । स्वामीस म्हणे कोठें मुशारा । तैसें अंतीं अभक्त नरा । स्वहित न घडे ॥ २१॥ जितां नाहीं भगवद्भक्ती । मेल्या कैंची होईल मुक्ती । असो जे जे ऐसें करिती । ते ते पावती तैसेंचि ॥ २२॥ एवं न करितां भगवद्भजन । अंतीं न होइजे पावन । जरी आलें बरवें मरण । तरी भक्तिविण अधोगती ॥ २३॥ म्हणोन साअधूनें आपुलें । जीत असतांच सार्थक केलें । शरीर कारणीं लागलें । धन्य त्याचें ॥ २४॥ जे कां जीवन्मुक्त ज्ञानी । त्यांचें शरीर पडो रानीं । अथवा पडो स्मशानीं । तरी ते धन्य झाले ॥ २५॥ साधूंचा देह खितपला । अथवा श्वानादिकीं भक्षिला । हें प्रशस्त न वाटे जनांला । मंदबुद्धीस्तव ॥ २६॥ अंत बरा नव्हेचि म्हणोन । कष्टी होती इतर जन । परी ते बापुडे अज्ञान । नेणती वर्म ॥ २७॥ जो जन्मलाचि नाहीं ठायींचा । त्यास मृत्यु येईल कैंचा । विवेकबळें जन्ममृत्यूचा । घोट भरिला जेणें ॥ २८॥ स्वरूपानुसंधानबळें । सगळीच माया नाडळे । तयाचा पार न कळे । ब्रह्मादिकांसी ॥ २९॥ तो जित असतांचि मेला । मरणास मारून जियाला । जन्म मृत्यु न स्मरे त्याला । विवेकबळें ॥ ३०॥ तो जनीं दिसतो परी वेगळा । वर्ततां भासे निराळा । दृश्य पदार्थ त्या निर्मळा । स्पर्शलाचि नाहीं ॥ ३१॥ असो ऐसे साधु जन । त्यांचें घडलिया भजन । तेणें भजनें पावन । इतर जन होती ॥ ३२॥ सद्गुरूचा जो अंकित साधक । तेणें केलाच करावा विवेक । विवेक केलिया तर्क । फुटे निरूपणीं ॥ ३३॥ हेंचि साधकासी निरवणें । अद्वैत प्रांजळ निरूपणें । तुमचेंहि समाधान बाणे । साधूच ऐसें ॥ ३४॥ जो संतांसी शरण गेला । तो संतचि होऊन ठेला । इतर जनां उपयोगा आला । कृपाळुपणें ॥ ३५॥ ऐसें संतांचें महिमान । संतसंगें होतें ज्ञान । सत्संगापरतें साधन । आणिक नाहीं ॥ ३६॥ गुरुभजनाचेनि आधारें । निरूपणाचेनि विचारें । क्रियाशुद्ध निर्धारें । पाविजे पद ॥ ३७॥ परमार्थाचें जन्मस्थान । तेंचि सद्गुरूचें भजन । सद्गुरुभजनें समाधान । अकस्मात बाणे ॥ ३८॥ देह मिथ्या जाणोनि जीवें । याचें सार्थकचि करावें । भजनभावें तोषवावें । चित्त सद्गुरूचें ॥ ३९॥ शरणागताची वाहे चिंता । तो एक सद्गुरु दाता । जैसें बाळका वाढवी माता । नाना यत्नेंकरूनी ॥ ४०॥ यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ॥ म्हणोनि सद्गुरूचें भजन । जयास घडे तोचि धन्य । सद्गुरुवीण समाधान । आणिक नाहीं ॥ ४१॥ सरली शब्दाची खटपट । आला ग्रंथाचा शेवट । येथें सांगितलें स्पष्ट । सद्गुरुभजन ॥ ४२॥ सद्गुरुभजनापरतें कांहीं । मोक्षदायक दुसरें नाहीं । जयांस न मने तिहीं । अवलोकावी गुरुगीता ॥ ४३॥ तेथें निरूपिलें बरवें । पार्वतीप्रति सदाशिवें । याकारणें सद्भावें । सद्गुरुचरण सेवावे ॥ ४४॥ जो ये ग्रंथींचा विवेक । विवंचून पाहे साधक । तयास सांपडे एक । निश्चयो ज्ञानाचा ॥ ४५॥ ज्या ग्रंथीं बोलिलें अद्वैत । तो म्हणूं नये प्राकृत । सत्य जाणावा वेदांत । अर्थाविषयीं ॥ ४६॥ प्राकृतें वेदांत कळे । सकळ शास्त्रीं पाहतां मिळे । आणि समाधान निवळे । अंतर्यामीं ॥ ४७॥ तें प्राकृत म्हणों नये । जेथें ज्ञानाचा उपाय । मूर्खासि हें कळे काय । मर्कटा नारिकेळ जैसें ॥ ४८॥ आतां असो हें बोलणें । अधिकारपरत्वें घेणें । शिंपीमधील मुक्त उणें । म्हणों नये ॥ ४९॥ जेथें नेति नेति म्हणती श्रुती । तेथें न चले भाषाव्युत्पत्ती । परब्रह्म आदि अंतीं । अनिर्वाच्य ॥ ५०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके देहातीतनिरूपणं नाम दशमः समासः ॥ १०॥ ॥ दशक सातवा समाप्त ॥