॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक दहावा : जगज्जोतीनाम समास पहिला : अंतःकरणैकनिरुपण
॥ श्रीराम ॥ सकळांचे अंतःकरण येक । किंवा येक नव्हे अनेक । ऐसें हे निश्चयात्मक । मज निरोपावें ॥ १ ॥ ऐसें श्रोतयानें पुसिलें । अंतःकरण येक किं वेगळालें । याचे उत्तर ऐकिलें पाहिजे श्रोतीं ॥ २ ॥ समस्तांचे अंतःकर्ण येक निश्चयो जाणावा नेमक । हा प्रत्ययाचा विवेक । तुज निरोपिला ॥ ३ ॥ श्रोता म्हणे वक्तयासी । अंतःकरण येक समस्तांसी । तरी मिळेना येकायेकासी । काये निमित्य ॥ ४ ॥ येक जेवितां अवघे धाले । येक निवतां अवघे निवाले । येक मरतां अवघे मेले । पाहिजेत कीं ॥ ५ ॥ येक सुखी येक दुःखी । ऐसें वर्ततें लोकिकीं । येका अंतःकरणाची वोळखी । कैसी जाणावी ॥ ६ ॥ जनीं वेगळाली भावना । कोणास कोणीच मिळेना । म्हणौन हें अनुमाना । येत नाही ॥ ७ ॥ अंतःकरण येक असतें । तरी येकाचें येकास कळों येतें । कांहीं चोरितांच न येतें । गौप्य गुह्य ॥ ८ ॥ याकरणें अनुमानेना । अंतःकरण येक हें घडेना । विरोध लागला जना । काये निमित्य ॥ ९ ॥ सर्प डसाया येतो । प्राणी भेऊन पळतो । येक अंतःकरण तेरी तो । विरोध नसावा ॥ १० ॥ ऐसी श्रोतयांची आशंका । वक्ता म्हणे चळों नका । सावध होऊन ऐका । निरूपण ॥ ११ ॥ अंतःकर्ण म्हणिजे जाणीव । जाणिव जाणता स्वभाव । देहरक्षणाचा उपाव । जाणती कळा ॥ १२ ॥ सर्प जाणोन डंखूं आला । प्राणी जाणोन पळाला । दोहींकडे जाणीवेला । बरें पाहा ॥ १३ ॥ दोहींकडे जाणीवेसी पाहिलें । तरी अंतःकर्ण येकचि जालें । विचारितां प्रत्यया आलें । जाणीवरूपें ॥ १४ ॥ जाणीवरूपें अंतःकर्ण । सकळांचे येक हें प्रमाण । जीवमात्रास जाणपण । येकचि असे ॥ १५ ॥ येके दृष्टीचें देखणें । येके जिव्हेचें चाखणें । ऐकणें स्पर्शणें वास घेणें । सर्वत्रास येक ॥ १६ ॥ पशु पक्षी किडा मुंगी । जीवमात्र निर्माण जगीं । जाणीवकळा सर्वांलागीं । येकचि आहे ॥ १७ ॥ सर्वांस जळ तें सीतळ । सर्वांस अग्नि तेजाळ । सर्वांस अंतःकर्ण केवळ । जाणीव कळा ॥ १८ ॥ आवडे नावडे ऐसें जालें । तरी हें देहस्वभावावरी गेलें । परंतु हें कळों आलें । अंतःकर्णयोगें ॥ १९ ॥ सर्वांचे अंतःकर्ण येक । ऐसा निश्चयो निश्चयात्मक । जाणती याअचें कौतुक । चहुंकडे ॥ २० ॥ इतुकेन फिटली आशंका । आतां अनुमान करूं नका । जाणणें तितुकें येका । अंतःकर्णाचें ॥ २१ ॥ जाणोन जीव चारा घेती । जाणोन भिती लपती । जाणोनियां पळोन जाती । प्राणीमात्र ॥ २२ ॥ किडामुंगीपासून ब्रह्मादिक । समस्तां अंतःकर्ण येक । ये गोष्टीचें कौतुक । प्रत्यें जाणावें ॥ २३ ॥ थोर लहान तरी अग्नी । थोडें बहु तरी पाणी । न्यून पूर्ण तरी प्राणी । अंतःकर्णें जाणती ॥ २४ ॥ कोठें उणें कोठें अधीक । परंतु जिनसमासला येक । जंगम प्राणी कोणीयेक । जाटिल्याविण नाहीं ॥ २५ ॥ जाणीव म्हणिजे अंतःकर्ण । अंतःकर्ण विष्णूचा अंश जाण । विष्णु करितो पाळण । येणें प्रकारें ॥ २६ ॥ नेणतां प्राणी संव्हारितो । नेणीव तमोगुण बोलिजेतो । तमोगुणें रुद्र संव्हारितो । येणें प्रकारें ॥ २७ ॥ कांही जाणीव कांही नेणीव । हा रजोगुणाचा स्वभाव । जाणतां नेणतां जीव । जन्मास येती ॥ २८ ॥ जाणीवेनें होतें सुख । नेणीवेनें होतें दुःख । सुखदुःख अवश्यक । उत्पत्तिगुणें ॥ २९ ॥ जाणण्यानेणण्याची बुद्धि । तोंचि देहीं जाणावा विधी । स्थूळ देहीं ब्रह्मा त्रिशुद्धि । उत्पत्तिकर्ता ॥ ३० ॥ ऐसा उत्पत्ति स्थिति संहार । प्रसंगें बोलिला विचार । परंतु याचा निर्धार । प्रत्यें पाहावा ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अंतःकर्णयेकनाम समास पहिला ॥
समास दुसरा : देहआशंकानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ स्वामीनें विचार दखविला । येथें विष्णूचा अभाव दिसोन आला । ब्रह्मा विष्णु महेशाला । उरी नाहीं ॥ १ ॥ उप्तत्ति स्थिति संव्हार । ब्रह्मा विष्णु महेश्वर । याचा पाहातां विचार । प्रत्ययो नाहीं ॥ २ ॥ ब्रह्मा उत्पत्तिकर्ता चौंमुखांचा । येथें प्रत्ययो नाहीं त्याचा । पाळणकर्ता विष्णु चौभुजांचा । तो हि ऐकोन जाणों ॥ ३ ॥ महेश संव्हार करितो । हाहि प्रत्यय कैसा येतो । लिंगमहिमा पुराणीं तो । विपरीत बोलिला ॥ ४ ॥ मूळमायेस कोणें केलें । हें तों पाहिजे कळलें । तिहीं देवांचें रूप जालें । ऐलिकडे ॥ ५॥ मूळमाया लोकजननी । तयेपासून गुणक्षोभिणी । गुणक्षोभिणीपासून त्रिगुणी । जन्म देवा ॥ ६ ॥ ऐसें बोलती शास्त्रकारक । आणि प्रवृत्तीचेहि लोक । प्रत्ययें पुसतां कित्येक । अकांत करिती ॥ ७ ॥ म्हणोन त्यास पुसावेना । त्यांचेन प्रत्ययो आणवेना । प्रत्ययेंविण प्रेत्‌न नाना । ठकाठकी ॥ ८ ॥ प्रचितवीण वैद्य म्हणवी । उगीच करी उठाठेवी । तया मुर्खाला गोवी । प्राणीमात्र ॥ ९ ॥ तैसाच हाहि विचार । प्रत्यये करावा निर्धार । प्रत्ययें नस्तां अंधकार । गुरुशिष्यांसी ॥ १० ॥ बरें लोकास काये म्हणावें । लोक म्हणती तेंचि बरवें । परंतु स्वामीनें सांगावें । विशद करुनी ॥ ११ ॥ म्हणों देवीं माया केली । तरी देवांचीं रूपें मायेंत आलीं । जरी म्हणों मायेनें माया केली । तरी दुसरी नाहीं ॥ १२ ॥ जरी म्हणो भूतीं केली । तरी ते भूतांचीच वळली । म्हणावें जरी परब्रह्में केली । तरी ब्रह्मीं कर्तुत्व नाहीं ॥ १३ ॥ आणी माया खरी असावी । तरी ब्रह्मीं कर्तुत्वाची गोवी । माया मिथ्या ऐसी जाणावी । तरी कर्तुत्व कैंचें ॥ १४ ॥ आतां हें अवघेंचि उगवें । आणी मनास प्रत्यये फावे । ऐसें केलें पाहिजें देवें । कृपाळूपणें ॥ १५ ॥ वेद मातृकावीण नाहीं । मातृका देहावीण नाहीं । देह निर्माण होत नाहीं । देहावेगळा ॥ १६ ॥ तया देहामधें नरदेहो । त्या नरदेहांत ब्राह्मणदेहो । तया ब्राह्मणदेहास पाहो । अधिकार वेदीं ॥ १७ ॥ असो वेद कोठून जाले । देह कासयाचे केले । दैव कैसे प्रगटले । कोण्या प्रकरें ॥ १८ ॥ ऐसा बळावया अनुमान । केलें पाहिजे समाधान । वक्ता म्हणे सावधान । होईं आता । १९ ॥ प्रत्यये पाहातां सांकडी । अवघी होते विघडाविघडी । अनुमानितां घडीनें घडी । काळ जातो ॥ २० ॥ लोकधाटी शास्त्रनिर्णये । येथें बहुधा निश्चये । म्हणोनियां येक प्रत्यये । येणार नाहीं ॥ २१ ॥ आतां शास्त्राची भीड धरावी । तरी सुटेना हे गथागोवी । गथागोवी हे उगवावी । तरी शास्त्रभेद दिसे ॥ २२ ॥ शास्त्र रक्षून प्रत्यये आणिला । पूर्वपक्ष त्यागून सिद्धांत पाहिला । शहाणा मुर्ख समजाविला । येका वचनें ॥ २३ ॥ शास्त्रींच पूर्वपक्ष बोलिला । पूर्वपक्ष म्हणावें लटक्याला । विचार पाहातां आम्हांला । शब्द नाहीं ॥ २४ ॥ तथापि बोलों कांहींयेक । शास्त्र रक्षून कौतुक । श्रोतीं सादर विवेक । केला पाहिजे ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहआशंकानाम समास दुसरा ॥
समास तिसरा : देहआशंकाशोधन ॥ श्रीराम ॥ उपाधिविण जें आकाश । तेंचि ब्रह्म निराभास । तें निराभासीं मूळमायेस । जन्म जाला ॥ १ ॥ तें मूळमायेचे लक्षण ।वायोस्वरूपचि जाण । पंचभूतें आणी त्रिगुण । वायोआंगीं ॥ २ ॥ आकाशापासून वायो जाला । तो वायोदेव बोलिला । वायोपासून अग्नि जाला । तो अग्निदेव ॥ ३ ॥ अग्निपासून जालें आप । तें नारायणाचें स्वरूप । आपापासून पृथ्वीचें रूप । तें बीजाकारें ॥ ४ ॥ ते पृथ्वीचे पोटीं पाषाण । बहु देवांचें लक्षण । नाना प्रचित प्रमाण । पाषाणदेवीं ॥ ५ ॥ नाना वृक्ष मृत्तिका । प्रचित रोकडी विश्वलोकां । समस्त देवांचा थारा येका । वायोमध्यें ॥ ६ ॥ देव यक्षिणी कात्यायेणी । चामुंडा जखिणी मानविणी । नाना शक्ति नाना स्थानीं । देशपरत्वें ॥ ७ ॥ पुरुषनामें कित्येक । देव असती अनेक । भूतें देवतें नपुषक । नामें बोलिजेती ॥ ८ ॥ देव देवतांदेवतेंभूतें । पृथ्वीमध्यें असंख्यातें । परंतु यां समस्तांतें । वायोस्वरूप बोलिजे ॥ ९ ॥ वायोस्वरूप सदा असणें । प्रसंगें नाना देह धरणें । गुप्त प्रगट होणें जाणें । समस्तांसी ॥ १० ॥ वायोस्वरूपें विचरती । वायोमध्यें जगज्जोती । जाणीवकळा वासना वृत्ति । नाना भेदें ॥ ११ ॥ आकाशापासून वायो जाला । तो दों प्रकारें विभागला । सावधपणें विचार केला । पाहिजे श्रोतीं ॥ १२ ॥ येक वारा सकळ जणती । येक वायोमधील जगज्जोती । जगज्जोतीच्या अनंत मूर्ती । देवदेवतांच्या ॥ १३ ॥ वायो बहुत विकारला । परंतु दों प्रकारें विभागला । आतां विचार ऐकिला । पाहिजे तेजाचा ॥ १४ ॥ वायोपाऊन तेज जालें । उष्ण सीतळ प्रकाशलें । द्विविध रूप ऐकिलें । पाहिजें तेजाचें ॥ १५ ॥ उष्णापासून जाला भानु । प्रकाशरूप दैदीप्यमानु । सर्वभक्षक हुताशनु । आणी विद्युल्यता ॥ १६ ॥ सीतळापासून आप अमृत । चंद्र तारा आणी सीत । आतां परिसा सावचित्त। होऊन श्रोते ॥ १७ ॥ तेज बहुत विकारलें । परंतु द्विविधाच बोलिलें । आपहि द्विविधाच निरोपिलें । आप आणि अमृत ॥ १८ ॥ ऐकें पृथ्वीचा विचार । पाषाण मृत्तिका निरंतर । आणीक दुसरा प्रकार । सुवर्ण परीस नाना रत्नें ॥ १९ ॥ बहुरत्ना वसुंधरा । कोण खोटा कोण खरा । अवघें कळे विचारा- । रूढ होतां ॥ २० ॥ मनुष्यें कोठून जालीं । हे मुख्य आशंका राहिली । पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ २१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहआशंकाशोधननाम समास तिसरा ॥
समास चवथा : बीजलक्षण ॥ श्रीराम ॥ आतां पाहों जातां उत्पत्ति । मनुष्यापासून मनुष्यें होती । पशुपासून पशु निपजती। प्रत्यक्ष आतां॥ १ ॥ खेंचरें आणी भूचरें । वनचरें आणी जळचरें । नाना प्रकारीचीं शरीरें । शरीरांपासून होती ॥ २ ॥ प्रत्ययास आणी प्रमाण । निश्चयास आणी अनुमान । मार्ग देखोन आडरान । घेऊंच नये ॥ ३ ॥ विपरीतपासून विपरीतें होती । परी शरीरेंच बोलिजेती । शरीरावांचून उत्पत्ती । होणार नाहीं ॥ ४॥ तरी हे उत्पत्ति कैसी जाली । कासयाची कोणें केली । जेणें केली त्याची निर्मिली । काया कोणें ॥ ५ ॥ ऐसें पाहातां उदंड लांबलें । परी मुळीं शेरीर जैसें जालें । कासयाचें उभारिलें । कोणें कैसें ॥ ६ ॥ ऐसी हे मागील आशंका । राहात गेली ते ऐका । कदापी जाजु घेऊं नका । प्रत्ययो आलियानें ॥ ७ ॥ प्रत्ययोचि आहे प्रमाण । मूर्खास वाटे अप्रमाण । पिंडें प्रचितशब्दें जाण । विश्वासासी ॥ ८ ॥ ब्रह्मीं मूळमाया जाली । तेचि अष्टधा प्रकृती बोलिली । भूतीं त्रिगुणीं कालवली । मूळमाया ॥ ९ ॥ तें मूळमाया वायोस्वरूप । वायोमध्यें जाणीवेचें रूप । तेचि इच्च्हा परी आरोप । ब्रह्मीं न घडे ॥ १० ॥ तथापि ब्रह्मीं कल्पिला । तरी तो शब्द वायां गेला । आत्मा निर्गुण संचला । शब्दातीत ॥ ११ ॥ आत्मा निर्गुण वस्तु ब्रह्म । नाममात्र तितुका भ्रम । कल्पून लाविला संभ्रम । तरी तो लागणार नाहीं ॥ १२ ॥ तथापि आग्रहें लाविला । जरी धोंडा मारिला आकाशाला । आकाशावरी थुंकिला । तरी तें तुटेना ॥ १३ ॥ तैसें ब्रह्म निर्विकार । निर्विकारीं लाविती विकार । विकार नासे निर्विकार । जैसें तैसें ॥ १४ ॥ आतां ऐका प्रत्ययो । जाणोनि धरावा निश्चयो । तरीच पाविजे जयो । अनुभवाचा ॥ १५ ॥ मायाब्रह्मीं जो समीर। त्यांत जाणता तो ईश्वर । ईश्वर आणि सर्वेश्वर । तयासीच बोलिजे ॥ १६ ॥ तोचि ईश्वर गुणासी आला । त्याचा त्रिगुणभेद जाला । ब्रह्मा विष्णु महेश उपजला । तये ठाईं ॥ १७ ॥ सत्व रज आणी तम । हे त्रिगुण उत्तमोत्तम । यांच्या स्वरूपाचा अनुक्रम । मागां निरोपिला ॥ १८ ॥ जाणता विष्णु भगवान । जाणता नेणता चतुरानन । नेणता महेश पंचानन । अत्यंत भोळा ॥ १९ ॥ त्रिगुण त्रिगुणीं कालवले । कैसे होती वेगळाले । परी विशेष न्यून भासले । ते बोलावे लागती ॥ २० ॥ वायोमध्यें विष्णु होता । तो वायोस्वरूपचि तत्वता । पुढें जाला देहधर्ता । चतुर्भुज ॥ २१ ॥ तैसाच ब्रह्मा आणी महेश । देह धरिती सावकास । गुप्त प्रगट होतां तयास । वेळ नाहीं ॥ २२ ॥ आतां रोकडी प्रचिती । मनुष्यें गुप्त प्रगटती । मां त्या देवांच्याच मूर्ती । सामर्थ्यवंत ॥ २३ ॥ देव देवता भूतें देवतें । चढतें सामर्थ्य तेथें । येणेंचि न्यायें राक्षसांतें । सामर्थ्यकळा ॥ २४ ॥ झोटींग वायोस्वरूप असती । सवेंच खुळखुळां चालती । खोबरीं खारिका टाकून देती । अकस्मात ॥ २५ ॥ अवघेंचि न्याल अभावें । तरी तें बहुतेकांस ठावें । आपुल्याला अनुभवें । विश्वलोक जाणती ॥ २६ ॥ मनुष्यें धरती शरीरवेष । नाना परकाया प्रवेश । मां तो परमात्मा जगदीश । कैसा न धरी ॥ २७ ॥ म्हणोनि वायोस्वरूपें देह धरिलें । ब्रह्मा विष्णु महेश जालें । पुढें तेचि विस्तारलें । पुत्रपौत्रीं ॥ २८ ॥ अंतरींच स्त्रिया कल्पिल्या । तों त्या कल्पितांच निर्माण जाल्या । परी तयापासून प्रजा निर्मिल्या । नाहींत कदा ॥ २९ ॥ इच्हून पुत्र कल्पिले । ते ते प्रसंगीं निर्माण जाले । येणें प्रकारें वर्तले । हरिहरादिक ॥ ३० ॥ पुढें ब्रह्मयानें सृष्टी कल्पिली । इच्हेसरिसी सृष्टी जाली । जीवसृष्टि निर्माण केली । ब्रह्मदेवें ॥ ३१ ॥ नाना प्रकारीचे प्राणी कल्पिले । इच्हेसरिसे निर्माण जाले । अवघे जोडेचि उदेले । अंडजजारजादिक ॥ ३२ ॥ येक जळस्वेदापासून जाले । ते प्राणी स्वेदज बोलिले । येक वायोकरितां जाले । अकस्मात उद्भिज ॥ ३३ ॥ मनुष्याची गौडविद्या । राक्षसांची वोडंबरी विद्या । ब्रह्मयाची सृष्टिविद्या । येणें प्रकरें ॥ ३४ ॥ कांहीयेक मनुष्यांची । त्याहून विशेष राक्षसांची । त्याहून विशेष ब्रह्मयाची । सृष्टिविद्या ॥ ३५ ॥ जाणते नेणते प्राणी निर्मिले । वेद वदोन मार्ग लाविले । ब्रह्मयानें निर्माण केले । येणें प्रकारें ॥ ३६ ॥ मग शरीपासून शरीरें । सृष्टी वाढली विकारें । सकळ शरीरें येणें प्रकारें । निर्माण जाली ॥ ३७ ॥ येथें आशंका फिटली । सकळ सृष्टी विस्तारली । विचार पाहातं प्रत्यया आली । येथान्वयें ॥ ३८ ॥ ऐसी सृष्टी निर्माण केली । पुढें विष्णुनें कैसी प्रतिपाळिली । हेहि विवंचना पाहिली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ३९ ॥ सकळ प्राणी निर्माण जाले । ते मूळरूपें जाणोन पाळिले । शरीरें दैत्य निर्दाळिले । नाना प्रकारींचे ॥ ४० ॥ नाना अवतार धरणें । दुष्टांचा संहार करणें । धर्म स्थापायाकारणें । विष्णुस जन्म ॥ ४१ ॥ म्हणोन धर्मस्थापनेचे नर । तेंहि विष्णुचे अवतार । अभक्त दुर्जन रजनीचर । सहजचि जाले ॥ ४२ ॥ आतां प्राणी जे जन्मले । ते नेणोन संव्हारिले । मूळरूपें संव्हारिलें । येणें प्रकारें ॥ ४३ ॥ शरीरें रुद्र खवळेल । तैं जीवसृष्टि संव्हारेल । अवघें ब्रह्मांडचि जळेल । संव्हारकाळीं ॥ ४४ ॥ एवं उत्पत्ति स्थिती संव्हार । याचा ऐसा आहे विचार । श्रोतीं होऊन तत्पर । अवधान द्यावें ॥ ४५ ॥ कल्पांतीं संव्हार घडेल । तोचि पुढें सांगिजेल । पंचप्रळय वोळखेल । तोचि ज्ञानी ॥ ४६ ॥
समास पांचवा : पन्चप्रळयनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ऐका प्रळयाचें लक्षण । पिंडीं दोनी प्रळये जाण । येकनिद्रा येक मरण । देहांतकाळ ॥ १ ॥ देहाधारक तिनी मूर्ती । निद्रा जेव्हां संपादिती । तो निद्राप्रळय श्रोतीं । ब्रह्मांडींचा जाणावा ॥ २ ॥ तिनी मूर्तीस होईल अंत । ब्रह्मांडास मांडेल कल्पांत । तेव्हां जाणावा नेमस्त । ब्रह्मप्रळये जाला ॥ ३ ॥ दोनी पिंडीं दोनी ब्रह्मांडीं । च्यारी प्रळय नवखंडीं । पांचवा प्रळय उदंडी । जाणिजे विवेकाचा ॥ ४ ॥ ऐसे हे पांचहि प्रळये । सांगितले येथान्वयें । आतां हें अनुभवास ये । ऐसें करूं ॥ ५ ॥ निद्रा जेव्हां संचरे । तेव्हां जागृतीव्यापार सरे । सुषुप्ति अथवा स्वप्न भरे । अकस्मात आअंगीं ॥ ६ ॥ या नांव निद्राप्रळये । जागृतीचा होये क्षये । आतां ऐका देहांतसमये । म्हणिजे मृत्युप्रळये ॥ ७ ॥ देहीं रोग बळावती । अथवा कठीण प्रसंग पडती । तेणें पंचप्राण जाती । व्यापार सांडुनी ॥ ८ ॥ तिकडे गेला मनपवनु । इकडे राहीली नुस्ती तनु । दुसरा प्रळयो अनुमानु । असेचिना ॥ ९ ॥ तिसरा ब्रह्मा निजेला । तों हा मृत्यलोक गोळा जाला । अवघा व्यापार खुंटला । प्राणीमात्रांचा ॥ १० ॥ तेव्हां प्राणीयांचे सुक्ष्मांश । वायोचक्रीं करिती वास । कित्येक काल जातां ब्रह्मयास । जागृती घडे ॥ ११ ॥ पुन्हा मागुती सृष्टि रची । विसंचिले जीव मागुतें संची । सीमा होतां आयुष्याची । ब्रह्मप्रळय मांडे ॥ १२ ॥ शत वरुषें मेघ जाती । तेणें प्राणी मृत्यु पावती । असंभाव्य तर्के क्षिती । मर्यादेवेगळी ॥ १३ ॥ सूर्य तपे बाराकळी । तेणें पृथ्वीची होय होळी । अग्नी पावतां पाताळीं । शेष विष वमी ॥ १४ ॥ आकाशीं सूर्याच्या ज्वाळा । पाताळीं शेष विष वमी गरळा । दोहिकडून जळतां भूगोळा । उरी कैंची ॥ १५ ॥ सूर्यास खडतरता चढे । हलकालोळ चहुंकडे । कोंसळती मेरूचे कडे । घडघडायमान ॥ १६ ॥ अमरावती सत्यलोक । वैकुंठ कैळासादिक । याहिवेगळे नाना लोक । भस्मोन जाती ॥ १७ ॥ मेरु अवघाचि घसरे । तेथील महीमाच वोसरे । देवसमुदाव वावरे । वायोचक्रीं ॥ १८ ॥ भस्म जालिया धरत्री । प्रजन्य पडें शुंडाधारीं । मही विरे जळांतरीं । निमिष्यमात्रें ॥ १९ ॥ पुढें नुस्ते उरेल जळ । तयास शोषील अनळ । पुढें एकवटती ज्वाळ । मर्यादेवेगळे ॥ २० ॥ समुद्रींचा वडवानळ । शिवनेत्रींचा नेत्रानळ । सप्तकंचुकींचा आवर्णानळ । सूर्य आणी विद्युल्यता ॥ २१ ॥ ऐसे ज्वाळ एकवटती । तेणें देव देह सोडिती । पूर्वरूपें मिळोन जाती । प्रभंजनीं ॥ २२ ॥ तो वारा झडपी वैश्वानरा । वन्ही विझेल येकसरा । वायो धावें सैरावैरा । परब्रह्मीं ॥ २३ ॥ धूम्र वितुळे आकाशीं । तैसे होईल समीरासी । वहुतां मधें थोडियासी । नाश बोलिला ॥ २४ ॥ वायो वितुळतांच जाण । सूक्ष्म भूतें आणी त्रिगुण । ईश्वर सांडी अधिष्ठान । निर्विकल्पीं ॥ २५ ॥ तेथें जाणिव राहिली । आणी जगज्जोती निमाली । शुद्ध सारांश उरली । स्वरूपस्थिती ॥ २६ ॥ जितुकीं काहीं नामाभिधानें । तये प्रकृतीचेनि गुणें । प्रकृती नस्तां बोलणें । कैसें बोलावें ॥ २७ ॥ प्रकृती अस्तां विवेक कीजे । त्यास विवेकप्रळये बोलिजे । पांचहि प्रळय वोजें । तुज निरोपिलें ॥ २८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पंचप्रळयनिरूपणनाम समास पांचवा ॥
समास सहावा : भ्रम्निरूपण ॥ श्रीराम ॥ उत्पत्ति स्थिति संव्हार । याचा निरोपिला वेव्हार । परमात्मा निर्गुण निराकार । जैसा तैसा ॥ १ ॥ होतें वर्ततें आणि जातें । याचा समंध नाहीं तेथें । आद्य मद्य अवसान तें । संचलेंचि आहे ॥ २ ॥ परब्रह्म असतचि असे । मध्येंचि हा भ्रम भासे । भासे परंतु अवघा नासे । काळांतरी ॥ ३ ॥ उत्पत्तिस्थितीसंव्हारत । मध्येंहि अखंड होत जात । पुढें सेवटीं कल्पांत । सकळांस आहे ॥ ४॥ यामधें ज्यास विवेक आहे । तो आधींच जाणताहे । सारासार विचारें पाहे। म्हणौनियां ॥ ५ ॥ बहुत भ्रमिष्ट मिळाले । त्यांत उमजल्याचें काय चाले । सृष्टिमधें उमजले । ऐसें थोडे ॥ ६॥ त्या उमजल्यांचे लक्षण । कांहीं करूं निरूपण । ब्रम्हाहून विलक्षण । महापुरुष ॥ ७ ॥ भ्रम हा नसेल जयासी । मनीं वोळखावे तयासी । ऐके आतां भ्रमासीं । निरोपिजेल ॥ ८॥ येक परब्रह्म संचलें । कदापी नाहीं विकारले । त्यावेगळें भासलें । तें भ्रमरूप ॥ ९ ॥ जयासी बोलिला कल्पांत । त्रिगुण आणि पंचभूत । हें अवघेंचि समस्त । भ्रमरूप ॥ १० ॥ मी तूं हा भ्रम । उपासनाहि भ्रम । ईश्वरभाव हाहि भ्रम । निश्चयेंसीं ॥ ११ ॥ ॥ श्लोक ॥ - भ्रमेणाहं भ्रमेण त्वं । भ्रमेणोपासका जनाः । भ्रमेणेश्वर भावत्वं । भ्रममूलमिदं जगत् ॥ १ ॥ याकारणें सृष्टि भासत । परंतु भ्रमचि हा समस्त । यामध्यें जे विचारवंत । तेचि धन्य ॥ १२ ॥ आतां भ्रमाचा विचारु । अत्यंतचि प्रांजळ करूं । दृष्टांतद्वारे विवरूं । श्रोतयासी ॥ १३॥ भ्रमण करीतां दुरीं देसीं । दिशाभूली आपणासी । कां वोळखी मोडे जीवलगांसी । या नांव भ्रम ॥ १४॥ कां उन्मत्त द्रव्य सेविलें । तेणें अनेक भासों लागलें । नाना वेथां कां झडपिलें । भुतें तो भ्रम ॥ १५ ॥ दशावतारीं वाटती नारी । कां ते मांडली बाजीगरी । उगाच संदेह अंतरीं । या नांव भ्रम ॥ १६ ॥ ठेविला ठाव तो विसरला । कां मार्गीं जातां मार्ग चुकला । पट्टणामधें भांबावला । या नांव भ्रम ॥ १७ ॥ वस्तु आपणापासीं असतां । गेली म्हणोनि होये दुचिता । आपलें आपण विसरतां । या नांव भ्रम ॥ १८ ॥ कांही पदार्थ विसरोन गेला । कां जें सिकला तें विसरला । स्वप्नदुःखें घाबिरा जाला । या नांव भ्रम ॥ १९ ॥ दुश्चिन्हें अथवा अपशकुन । मिथ्या वार्तेनें भंगे मन । वचके पदार्थ देखोन । या नांव भ्रम ॥ २० ॥ वृक्ष काष्ठ देखिलें । मनांत वाटें भूत आलें । कांहींच नस्तां हडबडिलें । या नांव भ्रम २१ ॥ काच देखोन उदकांत पडे । कां सभा देखोन दर्पणीं पवाडे । द्वार चुकोन भल्तीकडें जाणें या नांव भ्रम ॥ २२ ॥ येक अस्तां येक वाटे । येक सांगतां येक निवटे । येक दिसतां येक उठे । या नांव भ्रम ॥ २३ ॥ आतां जें जें देइजेतें । तें तें पुढें पाविजेतें । मेलें माणुस भोजना येतें । या नांव भ्रम ॥ २४ ॥ ये जन्मींचें पुढिले जन्मीं । कांहीं येक पावेन मी । प्रीतीगुंतली मनुष्याचे नामीं । या नांव भ्रम ॥ २५ ॥ मेलें मनुष्य स्वप्ना आलें । तेणें कांहीं मागितलें । मनीं अखंड बैसलें । यानांव भ्रम ॥ २६ ॥ अवघें मिथ्या म्हणोन बोले । आणि समर्थावरी मन चाले । ज्ञाते वैभवें दपटले । या नांव भ्रम ॥ २७ ॥ कर्मठपणें ज्ञान विटे । कां ज्ञातेपणें बळें भ्रष्टे । कोणीयेक सीमा फिटे । या नांव भ्रम ॥ २८ ॥ देहाभिमान । कर्माभिमान जात्याभिमान कुळाभिमान । ज्ञानाभिमान मोक्षाभिमान । या नांव भ्रम ॥ २९ ॥ कैसा न्याय तो न कळे । केला अन्याने तो नाडले । उगाच अभिमानें खवळे । या नांव भ्रम ॥ ३० ॥ मागील कांही आठवेना । पुढील विचार सुचेना । अखंड आरूढ अनुमाना । या नांव भ्रम ॥ ३१ ॥ प्रचीतिविण औषध घेणे । प्रचित नस्ता पथ्य करणे । प्रचीतीविण ज्ञान सांगणें । या नांव भ्रम ॥ ३२ ॥ फळश्रुतीवीण प्रयोग । ज्ञानेंवीण नुस्ता योग । उगाच शरीरें भोगिजे भोग । या नांव भ्रम ॥ ३३ ॥ ब्रह्मा लिहितो अदृष्टीं आणि वाचून जाते सटी । ऐशा प्रकारीच्या गोष्टी । या नांव भ्रम ॥ ३४ ॥ उदंड भ्रम विसरला । अज्ञानजनीं पैसावला। अल्प संकेतें बोलिला । कळावया कारणें ॥ ३५॥ भ्रमरूप विश्व स्वभावें । तेथें काये म्हणोन सांगावें । निर्गुण ब्रह्मावेगळें अघवें । भ्रमरूप ॥३६ ॥ ज्ञातास नाहीं संसार । ऐसें बोलती अपार । गत ज्ञात्याचे चमत्कार । या नांव भ्रम ॥ ३७ ॥ येथें आशंका उठिली । ज्ञात्याची समधी पूजिली । तेथें कांहीं प्रचीत आली । किंवा नाहीं ॥ ३८ ॥ तैसेचि अवतारी संपले । त्यांचेहि सामर्थ्य उदंड चाले । तरी ते काये गुंतले । वासना धरूनि ॥ ३९ ॥ ऐसी आशंका उद्भवली । समर्थें पाहिजे निरसिली । इतुकेन हे समाप्त जाली । कथा भ्रमाची ॥ ४० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे भ्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥
समास सातवा : सगुणभजन ॥ श्रीराम ॥ अवतारादिक ज्ञानी संत । सारासारविचारें मुक्त । त्यांचे सामर्थ्य चालत । कोण्या प्रकारें ॥ १ ॥ हें श्रोतयांची आशंका । पाहातां प्रश्न केला निका । सावध होऊन ऐका । म्हणे वक्ता ॥ २ ॥ ज्ञानी मुक्त होऊन गेले । मागें त्यांचे सामर्थ्य चाले । परंतु ते नाहीं आले । वासना धरूनी ॥ ३ ॥ लोकांस होतो चमत्कार । लोक मानिती साचार । परंतु याचा विचार । पाहिला पाहिजे ॥ ४ ॥ जीत अस्तां नेणों किती । जनामधें चमत्कार होती । ऐसियाची सद्य प्रचिती । रोकडी पाहावी ॥ ५ ॥ तो तरी आपण नाहीं गेला । लोकीं प्रत्यक्ष देखिला । ऐसा चमत्कार जाला । यास काये म्हणावें ॥ ६ ॥ तरी तो लोकांचा भावार्थ । भाविकां देव येथार्थ । अनेत्र कल्पना वेर्थ । कुतर्काची ॥ ७ ॥ आवडे तें स्वप्नीं देखिलें। तरीकाय तेथून आलें । म्हणाल तेणें आठविलें । तरी द्रव्य कां दिसे ॥ ८ ॥ एवं आपली कल्पना । स्वप्नीं येती पदार्थ नाना । परी ते पदार्थ चालतीना । अथवा आठऊ नाहीं ॥ ९ ॥ येथें तुटली आशंका । ज्ञात्यास जन्म कल्पूं नका । उमजेना तरी विवेका । बरें पाहा ॥ १० ॥ ज्ञानी मुक्त होऊन गेले । त्यांचें सामर्थ्य उगेचि चाले । कां जे पुण्यमार्गें चालिलें । म्हणोनियां ॥ ११ ॥ याकारणें पुण्यमार्गें चालावें । भजन देवाचें वाढवावें । न्याये सांडून न जावें । अन्यायमार्गें ॥ १२ ॥ नानापुरश्चरणें करावीं । नाना तीर्थाटणें फीरावीं । नाना सामर्थ्यें वाढवावीं। वैराग्यबळें ॥ १३ ॥ निश्चये बैसे वस्तूकडे । तरी ज्ञानमार्गेंहि सामर्थ्य चढे । कोणीयेक येकांत मोडे । ऐसें न करावें ॥ १४ ॥ येक गुरु येक देव । कोठें तरी असावा भाव । भावार्थ नस्तां वाव । सर्व कांहीं ॥ १५ ॥ निर्गुणीं ज्ञान जालें । म्हणोन सगुण अलक्ष केलें । तरी तें ज्ञातें नागवलें । दोहिंकडे ॥ १६ ॥ नाहीं भक्ती नाहीं ज्ञान । मधेंच पैसावला अभिमान । म्हणोनियां जपध्यान । सांडूंच नये ॥१७ ॥ सांडील सगुणभजनासी । तरी तो ज्ञाता परी अपेसी । म्हणोनियां सगुणभजनासी । सांडूंच नये ॥ १८ ॥ निःकाम बुद्धीचिया भजना । त्रैलोकीं नाहीं तुळणा । समर्थेंविण घडेना । निःकाम भजन ॥ १९ ॥ कामनेनें फळ घडे । निःकाम भजनें भगवंत जोडे । फळभगवंता कोणीकडे । महदांतर ॥ २० ॥ नाना फळे देवापासी । आणी फळ अंतरीं भगवंतासी । याकारणें परमेश्वरासी । निःकाम भजावें ॥ २१ ॥ निःकामभजनाचें फळ आगळे । सामर्थ्य चढे मर्यादावेगळें । तेथें बापुडी फळें । कोणीकडे ॥ २२॥ भक्तें जें मनीं धरावें । तें देवें आपणचि करावें । तेथें वेगळें भावावें । नलगे कदा ॥ २३ ॥ दोनी सामर्थ्यें येक होतां । काळास नाटोपे सर्वथा । तेथें इतरांसी कोण कथा । कीटकन्यायें ॥ २४ ॥ म्हणोनि निःकाम भजन । वरी विशेष ब्रह्मज्ञान । तयास तुळितां त्रिभुवन । उणें वाटे ॥ २५ । येथें बुद्धीचा प्रकाश । आणिक न चढे विशेष । प्रताप कीर्ती आणी येश । निरंतर ॥ २६ ॥ निरूपणाचा विचार । आणी हरिकथेचा गजर । तेथें होती तत्पर । प्राणीमात्र ॥ २७ ॥ जेथें भ्रष्टाकार घडेना । तो परमार्थहि दडेना । समाधान विघडेना । निश्चयाचें ॥ २८ ॥ सारासारव्हिचार करणें । न्याये अन्याये अखंड पाहाणें । बुद्धि भगवंताचें देणें । पालटेना ॥ २९ ॥ भक्त भगवंतीं अनन्य । त्यासी बुद्धी देतो आपण । येदर्थीं भगवद्वचन । सावध ऐका ॥ ३० ॥ श्लोकार्ध ॥ ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयांति ते ॥ म्हणौन सगुण भजन । वरी विशेष ब्रह्मज्ञान । प्रत्ययाचें समाधान । दुर्ल्लभ जगीं ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सगुणभजननिरूपणनाम समास सातवा ॥
समास आठवा : प्रचीतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ऐका प्रचित्तीचीं लक्षणें । प्रचित पाहेल तें शाहाणें । येर वेडे दैन्यवाणे । प्रचितीविण ॥ १ ॥ नाना रत्नें नाना नाणीं । परीक्षून न घेतां हानी । प्रचित न येतां निरूपणीं । बैसोंच नये ॥ २ ॥ सुरंग शस्त्र दमून पाहिलें । बरें पाहातां प्रचितीस आले । तरी मग पाहिजे घेतलें । जाणते पुरुषीं ॥ ३ ॥ बीज उगवेलसें पाहावें । तरी मग द्रव्य घालून घ्यावें । प्रचित आलियां ऐकावें । निरूपण ॥ ४ ॥ देहीं आरोग्यता जाली । ऐसी जना प्रचित आली । तरी मग आगत्य घेतली । पाहिजे मात्रा ॥ ५ ॥ प्रचितीविण औषध घेणें । तरी मग धडचि विघडणें । अनुमानें जें कार्य करणें । तेंचि मुर्खपण॥६ ॥ प्रचितीस नाहीं आलें । आणि सुवर्ण करविलें । तरी मग जाणावें ठकिलें । देखतदेखतां ॥ ७ ॥ शोधून पाहिल्याविण । कांहींतरी येक कारण । होणार नाहीं निर्वाण । प्राणास घडे ॥ ८ ॥ म्हणोनी अनुमानाचें कार्य । भल्यानीं कदापि करूं नये । उपाय पाहतां अपाये । नेमस्त घडे ॥ ९ ॥ पाण्यांतील म्हैसीची साटी । करणें हें बुद्धिच खोटी । शोधिल्याविण हिंपुटी । होणें घडे ॥ १० ॥ विश्वासें घर घेतलें । ऐसें किती नाहीं ऐकलें । मैंदें मैंदावें केलें । परी तें शोधिलें पाहिजे ॥ ११ ॥ शोधिल्याविण अन्नवस्त्र घेणें । तेणें प्राणास मुकणें । लटिक्याचा विश्वास धरणें । हे।चि मूर्खपण ॥ १२ ॥ संगती चोराची धरितां । घात होईल तत्वता । ठकु सिंतरु शोधितां । ठाईं पडे ॥ १३ ॥ गैरसाळ तामगिरी । कोणी नवी मुद्रा करी । नाना कपट परोपरीं । शोधून पाहावें ॥ १४ ॥ दिवाळखोराचा मांड । पाहातां वैभव दिसे उदंड । परी तें अवघें थोतांड । भंड पुढें ॥ १५ ॥ तैसें प्रचितीवीण ज्ञान । तेथें नाहीं समाधान । करून बहुतांचा अनुमान । अन्हीत जालें ॥ १६ ॥ मंत्र यंत्र उपदेसिले । नेणतें प्राणी तें गोविलें । जैसें झांकून मारिलें । दुखणाईत ॥ १७ ॥ वैद्य पाहिला परी कच्चा । तरी प्राण गेला पोराचा । येथें उपाये दुसर्याचा । काये चाले ॥ १८ ॥ दुःखें अंतरी झिजे । आणी वैद्य पुसतां लाजे । तरीच मग त्यासी साजे । आत्महत्यारेपण ॥ १९ ॥ जाणत्यावरी गर्व केला । तरी नेणत्याकरितां बुडाला । येथें कोणाचा घात जाला । बरें पाहा ॥ २० ॥ पापाची खंडणा जाली । जन्मयातना चुकली । ऐसी स्वयें प्रचित आली । म्हणिजे बरें ॥ २१ ॥ परमेश्वरास वोळखिलें । आपण कोणसें कळलें । आत्मनिवेदन जालें । म्हणिजे बरें ॥ २२ ॥ ब्रह्मांड कोणें केलें । कासयाचें उभारलें । मुख्य कर्त्यास वोळखिलें । म्हणिजे बरें ॥ २३ ॥ येथेंअनुमान राहिला । तरी परमार्थ केला तो वायां गेला । प्राणी संशईं बुडाला । प्रचितीविण ॥ २४ ॥ हें परमार्थाचें वर्म । लटिकें बोले तो अधम । लटिके मानी तो अधमोद्धम । येथार्थ जाणावा ॥ २५ ॥ येथें बोलण्याची जाली सीमा । नेणतां न कळे परमात्मा । असत्य नाहीं सर्वोत्तमा । तूं जाणसी ॥ २६ ॥ माझे उपासनेचा बडिवार । ज्ञान सांगावें साचार । मिथ्या बोलतां उत्तर । प्रभूस लगे ॥ २७ ॥ म्हणोनि सत्यचि बोलिलें ।कर्त्यास पाहिजे वोळखिलें । मायोद्भवाचें शोधिलें । पाहिजे मूळ ॥ २८ ॥ तेंचि पुढें नीरूपण । बोलिलेंचि बोलिलें प्रमाण । श्रोतीं सावध अंतःकर्ण । घातलेंचि घालावें ॥ २९ ॥ सूक्ष्म निरूपण लागलें । तेथें बोलिलेंचि मागुतें बोलिलें । श्रोत्यांस पाहिजे उमजलें ।म्हणौनियां ॥ ३० ॥ प्रचित पाहातां निकट । उडोन जाती परिपाठ । म्हणोनि हे खटपट । करणें लागे ॥ ३१ ॥ परिपाठेंचि जरी बोलिलें । तरी प्रचितसमाधान बुडालें । प्रचितसमाधान राखिलें । तरी परिपाठ उडे ॥ ३२ ॥ ऐसी सांकडी दोहींकडे । म्हणौन बोलिलेंचि बोलणें घडे । दोनी राखोनियां कोडें । उकलून दाऊं ३३ ॥ परीपाठ आणी प्रचित प्रमाण । दोनी राखोन निरूपण । श्रोते परम विचक्षण । विवरोत पुढें ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रचितनिरूपणनाम समास आठवा ॥
समास नववा : पुरुषप्रकृति ॥ श्रीराम ॥ आकाशीं वायो जाला निर्माण । तैसी ब्रह्मीं मूळमाया जाण । त्या वायोमधें त्रिगुण । आणी पंचभूतें ॥ १ ॥ वटबीजीं असे वाड । फोडून पाहातां न दिसे झाड । नाना वृक्षांचे जुंबाड । बीजापासून होती ॥ २ ॥ तैसी बीजरूप मुळमाया । विस्तार जाला तेथुनियां । तिचें स्वरूप शोधुनियां । बरें पाहावें ॥ ३ ॥ तेथें दोनी भेद दिसती । विवेकें पाहावी प्रचिती । निश्चळीं जे चंचळ स्थिती । तोचि वायो ॥ ४ ॥ तयामधें जाणीवकळा । जगज्जोतीचा जिव्हाळा । वायो जाणीव मिळोन मेळा । मूळमाया बोलिजे ॥ ५ ॥ सरिता म्हणतां बायको भासे । तेथें पाहातां पाणीच असे । विवेकी हो समजा तैसें । मूळमायेसी ॥ ६ ॥ वायो जाणीव जगज्जोती । तयास मूळमाया म्हणती । पुरुष आणी प्रकृती । याचेंच नांव ॥ ७ ॥ वायोस म्हणती प्रकृती । आणी पुरुष म्हणती जगज्जोती । पुरुषप्रकृती शिवशक्ती । याचेंच नांव ॥ ८ ॥ वायोमधें जाणीव विशेष । तेंचि प्रकृतुमधें पुरुष । ये गोष्टीचा विश्वास । धरिला पाहिजे॥ ९॥ वायो शक्ति जाणीव ईश्वर । अर्धनारी नटेश्वर । लोक म्हणती निरंतर । येणें प्रकारें ॥ १० ॥ वायोमधें जाणीव गुण । तेंचि ईश्वराचें लक्षण । तयापासून त्रिगुण । पुढें जाले ॥ ११ ॥ तया गुणामधें सत्वगुण । निखळ जाणीवलक्षण । त्याचा देहधारी आपण । विष्णु जाला ॥ १२ ॥ त्याच्या अंशे जग चाले । ऐसे भगवद्गीता बोले। गुंतले तेंचि उगवले । विचार पाहातां ॥ १३ ॥ येक जाणीव वांटली । प्राणीमात्रास विभागली । जाणजाणों वांचविली । सर्वत्र काया ॥ १४ ॥ तयेंचे नांव जगज्जोती । प्राणीमात्र तिचेन जिती । याची रोकडी प्रचिती । प्रत्यक्ष पाहावी ॥ १५ ॥ पक्षी श्वापद किडा मुंगी । कोणीयेक प्राणी जगीं । जाणीव खेळे त्याच्या आंगीं । निरंतर ॥१६ ॥ जाणोनी काया पळविती । तेणें गुणें वांचती । दडती आणि लपती । जाणजाणों ॥ १७ ॥ आवघ्या जगस वांचविती । म्हणोन नामें जगज्जोती । ते गेलियां प्राणी मरती । जेथील तेथें॥ १८॥ मुळींचे जाणीवेचा विकार । पुढें जाला विस्तार । जैसे उदकाचे तुषार । अनंत रेणु ॥१९ ॥ तैसे देव देवता भूतें । मिथ्या म्हणोनये त्यांतें । आपलाल्या सामर्थ्यें ते । सृष्टीमधें फिरती ॥२० ॥ सदा विचरती वायोस्वरूपें । स्वैछा पालटिती रूपें । अज्ञान प्राणी भ्रमें संकल्पें त्यास । बाधिती ॥ २१ ॥ ज्ञात्यास संकल्पेचि असेना । म्हणोन त्यांचेन बाधवेना । याकारणें आत्मज्ञाना । अभ्यासावें ॥ २२ ॥ अभ्यासिलिया आत्मज्ञान। सर्वकर्मास होये खंडण । हे रोकडी प्रचित प्रमाण । संदेह नाहीं ॥ २३ ॥ ज्ञानेविण कर्म विघडे । हें तों कदापि न घडे । सद्गुरुवीण ज्ञान जोडे । हेंहि अघटीत ॥ २४ ॥ म्हणोन सद्गुरु करावा । सत्संग शोधून धरावा । तत्वविचार विवरावा । अंतर्यामीं ॥ २५॥ तत्वें तत्व निरसोन जातां । आपला आपणचि तत्वता । अनन्यभावें सार्थकता । सहजचि जाली ॥ २६ ॥ विचार न करितां जें जें केलें । तें तें वाउगें वेर्थ गेलें । म्हणोनि विचारीं प्रवर्तलें । पाहिजे आधीं ॥ २७ ॥ विचार पाहेल तो पुरुषु । विचार न पाहे तो पशु । ऐसी वचनें सर्वेशु । ठाईं ठाईं बोलिला ॥ २८ ॥ सिद्धांत साधायाकारणें । पूर्वपक्ष लागे उडवणें । परंतु साधकां निरूपणें । साक्षात्कार ॥ २९ ॥ श्रवण मनन निजध्यास । प्रचितीनें बाणतां विश्वास । रोकड साक्षात्कार सायास । करणेंचि नलगे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिश्यसंवादे पुरुषप्रकृतीनाम समास नववा ॥
समास दहावा : चळाचळनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ गगनासारिखें ब्रह्म पोकळ । उदंड उंच अंतराळ। निर्गुण निर्मळ निश्चळ । सदोदित ॥१ ॥ त्यास परमात्मा म्हणती । आणिक नामें नेणों किती । परी तें जाणिजे आदिअंतीं । जैसें तैसें ॥२ ॥ विस्तीर्ण पसरला पैस । भोंवता दाटला अवकाश । भासचि नाहीं निराभास । जैसें तैसें ॥ ३ ॥ चहुंकडे पाताळतळीं । अंतचि नाहीं अंतराळीं । कल्पांतकाळीं सर्वकाळीं । संचलेचि असे ॥ ४ ॥ ऐसें कांहींयेक अचंचळ । ते अचंचळीं भासे चंचळ । त्यास नामेंहि पुष्कळ । त्रिविधा प्रकारें ॥ ५ ॥ न दिसतां नांव ठेवणें । न देखतां खूण सांगणें । असो हें जाणायाकारणें । नामाभिधानें ॥ ६ ॥ मूळमाया मूळप्रकृति । मूळपुरुष ऐसें म्हणती । शिवशक्ति नामें किती । नाना प्रकारें ॥ ७ ॥ परी जें नाम ठेविलें जया । आधीं वोळखावें तया । प्रचितीवीण कासया । वलगना करावी ॥ ८ ॥ रूपाची न धरितां सोये । नामासरिसें भरंगळों नये । प्रत्ययाविण गळंगा होये । अनुमानज्ञानें ॥ ९ ॥ निश्चळ गगनीं चंचळ वारा । वाजों लागला भरारां । परी त्या गगना आणि समीरा । भेद आहे ॥ १० ॥ तैसें निश्चळ परब्रह्म । चंचळ माया भासला भ्रम । त्या भ्रमाचा संभ्रम । करून दाऊं ॥ ११ ॥ जैसा गगनी चालिला पवन । तैसें निश्चळीं जालें चळण । इछा स्फूर्तिलक्षण । स्फूर्णरूप ॥ १२ ॥ अहंपणें जाणीव जाली । तेचि मूळप्रकृति बोलिली । माहाकारणकाया रचली । ब्रह्मांडीची ॥ १३ ॥ माहामाया मूळप्रकृती । कारण ते अव्याकृती । सूक्ष्म हिरण्यगर्भ म्हणती । विराट ते स्थूळ ॥ १४ ॥ ऐसें पंचीकर्ण शास्त्रप्रमये । ईश्वरतनुचतुष्टये । म्हणोन हें बोलणें होये । जाणीव मूळमाया ॥ १५ ॥ परमात्मा परमेश्वरु । परेश ज्ञानघन ईश्वरु । जगदीश जगदात्मा जगदेश्वरु । पुरुषनामें ॥ १६ ॥ सत्तारूप ज्ञानस्वरूप । प्रकशरूप जोतिरूप । कारणरूप चिद्रूप । शुद्ध सूक्ष्म अलिप्त ॥ १७ ॥ आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा । द्रष्टा साक्षी सर्वात्मा । क्षेत्रज्ञ शिवात्मा जीवात्मा । देही कूटस्त बोलिजे ॥ १८ ॥ इंद्रात्मा ब्रह्मात्मा हरिहरात्मा । येमात्मा धर्मात्मा नैरूत्यात्मा । वरुणवायोकुबेरात्मा । ऋषीदेवमुनिधर्ता ॥ १९ ॥ गण गंधर्व विद्याधर । येक्ष किन्नर नारद तुंबर । सर्व लोकांचें अंतर । तो सर्वांतरात्मा बोलिजे ॥ २० ॥ चंद्र सूर्य तारामंडळें । भूमंडळें मेघमंडळें । येकवीस स्वर्गें सप्त पाताळें । अंतरात्माच वर्तवी ॥ २१ ॥ गुप्त वल्ली पाल्हाळली । तिचीं पुरुषनामें घेतलीं । आतां स्त्रीनामें ऐकिलीं । पाहिजे श्रोतीं ॥ २२ ॥ मूळमाया जगदेश्वरी । परमविद्या परमेश्वरी । विश्ववंद्या विश्वेश्वरी । त्रैलोक्यजननी ॥ २३ ॥ अंतऱेतु अंतर्कळा । मौन्यगर्भ जाणीवकळा । चपळ जगज्जोती जीवनकळा । परा पश्यंती मध्यमा ॥ २४ ॥ युक्ति बुद्धि मति धारणा । सावधानता नाना चाळणा । भूत भविष्य वर्तमाना । उकलून दावी ॥ २५ ॥ जागृति स्वप्न सुषुप्ती जाणे । तुर्या ताटस्ता अवस्ता जाणे । सुख दुःख सकळ जाणे । मानापमान ॥ २६ ॥ ते परम कठीण कृपाळु । ते परम कोमळ स्नेहाळु । ते परम क्रोधी लोभाळु । मर्यादेवेगळी ॥ २७ ॥ शांती क्ष्मा विरक्ती भक्ती । अध्यात्मविद्या सायोज्यमुक्ति । विचारणा सहजस्थिति । जयेचेनी ॥ २८ ॥ पुर्वीं पुरुषनामें बोलिलीं । उपरी स्त्रीनामें निरोपिलीं । आतां नपुषकनामें ऐकिलीं । पाहिजे चंचळाचीं ॥ २९ ॥ जाणणें अंतःकर्ण चित्त । श्रवण मनन चैतन्य जीवित । येतें जातें सुचीत । होऊन पाहा ॥ ३० ॥ मीपण तूंपण जाणपण । ज्ञातेंपण सर्वज्ञपण । जीवपण शिवपण ईश्वरपण । अलिप्तपण बोलिजे ॥ ३१ ॥ ऐसीं नामें उदंड असती । परी ते येकचि जगज्जोती । विचारवंत ते जाणती । सर्वांतरात्मा ॥ ३२ ॥ आत्मा जगज्जोती सर्वज्ञपण । तीनी मिळोन येकचि जाण । अंतःकर्णचि प्रमाण । ज्ञेप्तीमात्र ॥ ३३ ॥ ढीग जाले पदार्थाचे । पुरुष स्त्री नपुंसक नामांचे । परंतु सृष्टीरचनेचें । किती म्हणोन संगावें ॥ ३४ ॥ सकळ चाळिता येक । अंतरात्मा वर्तती अनेक । मुंगीपासून ब्रह्मादिक । तेणेंचि चालती ॥ ३५ ॥ तो अंतरात्मा आहे कैसा । प्रतुत वोळखाना आमासा । नाना प्रकारींचा तमासा । येथेंचि आहे ॥ ३६ ॥ तो कळतो परी दिसेना । प्रचित येते परी भासेना । शरीरीं असे परी वसेना । येके ठाईं ॥ ३७ ॥ तीक्षणपणें गगनीं भरे । सरोवर देखतां च पसरे । पदार्थ लक्षून उरे । चहूंकडे ॥ ३८ ॥ जैसा पदार्थ दृष्टीस दिसतो । तो त्यासारिखाच होतो । वायोहूनि विशेष तो । चंचळविषईं ॥ ३९ ॥ कित्येक दृष्टीनें देखे । कितीयेक रसनेनें चाखे । कितीयेक ते वोळखे । मनेंकरूनि ॥ ४० ॥ श्रोतीं बैसोन शब्द ऐकतो । घ्राणेंद्रियें वास घेतो । त्वचेइंद्रियें जाणतो । सीतोष्णादिक ॥ ४१ ॥ ऐशा जाणे अंतर्कळा । सकळामधें परी निराळा । पाहातां त्याची अगाध लीळा । तोचि जाणे ॥ ४२ ॥ तो पुरुष ना सुंदरी । बाळ तारुण्य ना कुमारी । नपुंसकाचा देहधारी । परी नपुसक नव्हे ॥ ४३ ॥ तो चालवी सकळ देहासी । करून अकर्ता म्हणती त्यासी । तो क्षेत्रज्ञ क्षेत्रवासी । देही कूटस्त बोलिजे ॥ ४४ ॥ ॥ श्लोक ॥ द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोक्षर उच्यते ॥ दोनी पुरुष लोकीं असती । क्षराक्षर बोलिजती । सर्व भूतें क्षर म्हणती । अक्षर कूटस्त बोलिजे ॥ ४५ ॥ उत्तम पुरुष तो आणीक । निःप्रपंच निःकळंक । निरंजन परमात्मा येक । निर्विकारी ॥ ४६ ॥ च्यारी देह निरसावे । साधकें देहातीत व्हावें । देहातीत होतां जाणावें । अनन्य भक्त ॥ ४७ ॥ देहमात्र निरसुनी गेला । तेथें अंतरात्मा कैसा उरला । निर्विकारीं विकाराला । ठाव नाहीं ॥ ४८ ॥ निश्चळ परब्रह्म येक । चंचळ जाणावें माईक । ऐसा प्रत्यय निश्चयात्मक । विवेकें पाहावा । ४९ ॥ येथें बहुत नलगे खळखळ । येक चंचळ येक निश्चळ । शाश्वत कोणतें केवळ । ज्ञानें वोळखावें ॥ ५० ॥ असार त्यागून घेईजे सार । म्हणोन सारासार विचार । नित्यानित्य निरंतर । पाहाती ज्ञानी ॥ ५१ ॥ जेथे ज्ञानचि होते विज्ञान । जेथें मनांचे होतें उन्मन । तेथें कैचें चंचळपण । आत्मयासी ॥ ५२ ॥ सांगणोवांगणीचें काम नव्हे । आपुल्या अनुभवें जाणावें । प्रत्ययाविण सिणावें । तेंचि पाप ॥ ५३ ॥ सत्यायेवढें सुकृत नाहीं । असत्यायेवढें पाप नाहीं । प्रचितीविण कोठेंचि नाहीं । समाधान ॥ ५४ ॥ सत्य म्हणिजे स्वरूप जाण । असत्य माया हें प्रमाण । येथें निरोपिलें पापपुण्य । रूपेंसहित ॥ ५५ ॥ दृश पाप वोसरलें । पुण्य परब्रह्म उरलें । अनन्य होतांच जालें । नामातीत ॥ ५६ ॥ आपण वस्तु स्वतसिद्ध । तेथें नाहीं देहसमंध । पापरासी होती दग्ध । येणें प्रकारें ॥ ५७ ॥ येरवी ब्रह्मज्ञानेंवीण । जें जें साधन तो तो सीण । नाना दोषांचे क्षाळण । होईल कैसें ॥ ५८ ॥ पापाचें वळलें शरीर । पापचि घडे तदनंतर । अंतरीं तोग वरीवरी उपचार । काय करी ॥ ५९ ॥ नाना क्षेत्रीं हें मुंडिलें । नाना तीर्थीं हें दंडिलें । नाना निग्रहीं खंडिलें । ठाईं ठाईं ॥ ६० ॥ नाना मृत्तिकेनें घांसिलें । अथवा तप्तमुद्रेनें लासिलें । जरी हें वरीवरी तासिलें । तरी शुद्ध नव्हे ॥ ६१ ॥ सेणाचे गोळे गिळिले । गोमुत्राचे मोघे घेतले । माळा रुद्राक्ष घातले । काष्ठमणी ॥ ६२ ॥ वेष वरीवरी केला । परी अंतरीं दोष भरला । त्या दोषाच्या दहनाला । आत्मज्ञान पाहिजे ॥ ६३ ॥ नाना व्रतें नाना दानें । नाना योग तीर्थाटणें । सर्वांहुनी कोटीगुणें । महिमा आत्मज्ञानाचा ॥ ६४ ॥ आत्मज्ञान पाहे सदा । त्याच्या पुण्यास नाहीं मर्यादा । दुष्ट पातकाची बाधा । निरसोन गेली ॥ ६५ ॥ वेदशास्त्रीं सत्यस्वरूप । तेंचि ज्ञानियांचें रूप । पुण्य जालें अमूप । सुकृतें सीमा सांडिली ॥ ६६ ॥ या प्रचितीच्या गोष्टी । प्रचित पाहावी आत्मदृष्टीं । प्रचितीवेगळे कष्टी । होऊंच नये ॥ ६७ ॥ आगा ये प्रचितीचे लोक हो । प्रचित नस्तां अवघा शोक हो । रघुनाथकृपेनें राहो । प्रत्यय निश्चयाचा ॥ ६८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चळाचळनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक दहावा समाप्त ॥