भाग पहिला
॥ श्रीगणाधिपतये नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
श्रीगणतपीला नमस्कार असो. श्रीसरस्वतीला नमस्कार असो. श्रीगुरूंना नमस्कार असो.
मंगलाचरण
१.
ॐनमोजि विश्वतीता । विश्वव्यापका श्रीअनंता ।
परात्परा सद्‍गुरुनाथा । ईश्‍वरनियंता सकळादी ॥१॥
तुमचा अनुग्रहो झालिया । निरसे मोह ममता माया ।
करुनी उपदेशी ब्रह्मया । निजात्मपदीं स्थापिसी ॥२॥
सनकादिकांचें चिंतन । नाम तुमचें अनुसंधान ।
त्यातें स्वरूप स्थिति पाव‍उन । ठेविसी निमग्न निजानंदीं ॥३॥
शुक प्रल्हाद नारद । पावोनियां तुमचा बोध ।
कारिता सदा ब्रह्मानंद । तारिती कीर्तनें आणिकां ॥४॥
निळाह्यणे परमानंदा । परात्परा सच्चिदानंदा ।
सद्‌गुरुराया निजात्माबोधा । कृपेस्तव लाहीज तुमचिये ॥५॥
२.
परात्परा सच्चिदानंदा । परिपूर्णा जी आनंदाकंदा ।
जगदीशा विश्ववंद्या । विश्वव्यापका अनंता ॥१॥
भक्तवत्सला कृपासिंधु । तापत्रयहरणा दीनबंधु ।
तुझ्या नामीं अगाध बोधु । भक्त पावती भाविक ॥२॥
परमपुरुषा गुणातीता । अव्यया अक्षरा जी अव्यक्ता ।
विश्वंमंगळा रुक्मिणी कांता । पुंडलिक वरदा पंढरीशा ॥३॥
निरंजना निर्विकारा । निर्विकल्पा जगदोद्धारा ।
वेदवेदांतसागरा । विश्वंभरा कल्पादि ॥४॥
भावाभावविवर्जिता । सगुणनिर्गुणा गुणातीता ।
निळया स्वामी कृपावंता । चरणीं माथा तुमचिये ॥५॥
३.
अगा ये षड्‌गुण भाग्यवंत । समग्र लक्ष्मीचिया कांता ।
समग्र यशातें तूं धरिता । समग्र ऐश्वर्यता तुज अंगीं ॥१॥
समग्र औदार्य लक्षणीं । समग्र वैराग्याची खाणी ।
समग्र ज्ञानशिरोमणी । समग्र षड्‌गुणी संपन्ना ॥२॥
यशें थोरविला मारुति । बिभीषण केला लंकापती ।
औदार्य देऊनि कर्णा हातीं । कीर्ति दिगांतीं फिरविली ॥३॥
ज्ञानें उपदेशिला चतुरानन । ऐश्‍वर्य वाढविला अर्जुन ।
वैराग्यशुकातें बोधून । ब्रह्म सनातन पावविला ॥४॥
निळा म्हणे इहीं अगाध लक्षणीं । वंद्य सुरासुरां तुं त्रिभुवनीं ।
माझी अलंकारूनियां वाणी । प्रवर्तवावी स्तवनीं आपुलिया ॥५॥
बालक्रीडा
४.
वसुदेव देवकिचिये उदरीं । कृष्ण जन्मले मथुरेभितरीं ।
कंसाचिये बंदिशाळे माझारीं । श्रावन कृष्णाष्टमीं मध्यरात्री ॥१॥
अयोनिसंभव चतुर्भुज । शंख चक्र गदांबुज ।
चहुं करीं आयुधें सुतेज । मुगुट कुंडलें वनमाळा ॥२॥
कासे पीतांबर कसिला । कंठीं कौस्तुभ तेजागळा ।
श्रीवत्सलांछन शोभला । माजीं मेखळा जडिताची ॥३॥
मस्तकीं मुगुट रत्‍नखेवणी । रत्‍नमय कुंडलें उभय कर्णी ।
देखोनियां देवकी नयनीं । म्हणे या कैसेनि आच्छादूं ॥४॥
देखतां वसुदेवहि विस्मित । म्हणे बाळ नव्हे हा जगन्नाथ ।
सायुधें भूषणें घवघवित । तेजःपुंज निजात्मा ॥५॥
देवकी लागोनियां पायांशीं । म्हणे गोकुलां नेऊनि लपवा यासी ।
विदित झालिया रायासी । नेदी वांचो य बाळका ॥६॥
निळा म्हणे ऐसी चिंता । आकुळनी ठेला तया उभयतां ।
हें देखोनिया कृष्णनाथा । कळों सरलें हृद्गत ॥७॥
५.
मग बोले मंजुळा उत्तरीं । मज न्या जी गोकुळभितरीं ।
ठेवुनी नंदयशोदेच्या घरीं । तुम्हीं यावें तेच क्षणीं ॥१॥
ऐकोनी तयाचें उत्तर । वसुदेव विस्मित आणि चिंतातुर ।
म्हणे कैसा करावा विचार । बंधनें गोविलें मजलागीं ॥२॥
ऐशिया मोहें त्या कवळित । तंव तुटलीं बंधनें झाला मुक्त ।
म्हणे आतां हा कृष्णनाथ । नेईन गोकुळांत ठेवीन ॥३॥
मग घेऊनियां निज बोधेशीं । आला वसुदेव गोकुळासीं ।
देऊनियां त्या नंदापाशीं । म्हणे हें स्वीकारा बाळक ॥४॥
जन्मलें देवकीचिये उदरीं । परि हें ठेवितां नये घरीं ।
आहे कंसाचें भय थोरी । यालागीं तुम्हां हें कृष्णार्पण ॥५॥
ऐशिया उत्तरीं बोलिला । बाळक त्यापाशीं दिधला ।
उघडोनि नंदें जो पाहिला । तंव तो देखिला चतुर्भुज ॥६॥
निळा म्हणे वोळलें भाग्य । घरां आले पुसत चांग ।
उद्धरावया सात्विक जग । केला वास तया घरीं ॥७॥
६.
कोटी मदनाचा बाप । प्रभा फांकली तेज अमूप ।
भूषणें विराजलीं दिव्य स्वरूप । नंदें पाहिला निज नयनीं ॥१॥
मग यशोदपशीं आणिला । म्हणे हा वसुदेव दिधला ।
येरी म्हणे हा चोरियेला । कोणाचा तानुला न कळे हें ॥२॥
वसुदेव सदाचा भिकारी । बंदीं कंसाचिये चिरकाळ वरी ।
बालक सुलक्षण हा निर्धारी । असेल सभाग्या समर्थाचा ॥३॥
येरु म्हणे आहे पोटींचा । आत्मा जिवलगु हा आमुचा ।
नाहीं व आणीला लोकांचा । म्हणोनियां देतों तुम्हांप्रती ॥४॥
येरी म्हणे आमुचें कन्यारत्‍न । याच्या पालटा न्या करा यत्‍न ।
कंसा पुसतांचि तया दाउन । चुकवा अरिष्ट सकळांचें ॥५॥
यावरी कृष्णातें निरवून । वसुदेव निघाला माया घेऊन ।
पुढती बंधनें पावला बंदिखाना । विचित्र विंदान शक्तीचें ॥६॥
श्रीकृष्णदेवेसी अंतरावो । होतांचि प्राप्त झाला मोहो ।
अविद्यायोगें चिंताप्रवाहो । महार्णवीं पडियेला ॥७॥
निळा म्हणे हिताचित । नाठवेहि कांहीं झाला भ्रांत ।
मायदेवाची हा प्रघात । झाला आप्त वसुदेवा ॥८॥
७.
श्रीकृष्ण सांडूनि जातांचि दुरीं । वसुदेवातें दैन्य अवदसा वरी ।
मग देवकीजवळी देतां ते कुमरी । महाआक्रोशें गर्जिन्नली ॥१॥
ऐकूनि कंस भयचकित । असुरसैन्यक भयें कांपत ।
सेवक धांवोनि रायातें म्हणत । जन्मला सूत देवकीये ॥२॥
म्हणे हा आमुच्या वंशा । निर्दाळील निश्चयें आठवा ॥३॥
घेऊनियां मग निशाचरभारा । आला बंदिशाळे सत्वरा ।
सावध करिताती येरयेरां । म्हणती विकळ जाऊं नका ॥४॥
भयभीत देवकीतें हांकारी । म्हणें आठवा आणी वो बाहेरी ।
येरी करुणा भाकूनियां भारी । विनवी येवढें तरी वांचवा ॥५॥
ऐसे बोलोनियां सुंदरी । आणोनि दिधली कंसा करीं ।
येरु पाहे तंव ते कुमारी । म्हणे आठवा लपविला ॥६॥
तोहि आणोनिया देईं । येरी म्हणे दुसरें नाहीं ।
झाडा घेरूनियां पाहीं । आण तुझीचि वाहतसे ॥७॥
येरु म्हणे ईतें सोडूं । मग तयाचीहि सूड काढूं ।
निळा म्हणे गर्वारुढू । नेणे मंदाध हरि महिमा ॥८॥
८.
मग चरणीं कवळूनियां करतळें । आफळूं गेला प्रचंड शिळें ।
तंव ते गर्जोनियां अंतराळें । गेली निसटोनी हातींची ॥१॥
घोष गर्जनें बोले गगनीं । असुरा कंसा ऐकेंरे कानीं ।
तुझिया निर्मुळा लागुनी । चक्रपाणी गोकुळीं वाढे ॥२॥
नंदयशोदेच्या घरीं । बालकृष्ण बाळ ब्रह्मचारी ।
येउनी तो मथुरे भीतरीं । करील संहार असुरांचा ॥३॥
तुजसहित दैत्यबळी । मर्दुनी सांडील महितळीं ।
ऐशीं अक्षरें कर्णबिळीं । प्रविष्ट होतांचि कंसाच्या ॥४॥
रायें घातली घातली लोळणी । अकस्मात् पडियेला धरणीं ।
मुगुट माथांचा उडोनी । गेला वदनीं धुळी भरे ॥५॥
नेत्र झाले पांडुरवर्ण । कंठीं वाष्प दाटला पूर्ण ।
प्राण सांडीत सेवक जन । सावध करिती विलापें ॥६॥
एक घालिती विंजणवारा । वदनीं प्रोक्षिती आंबुतुषारा ।
निळा म्हणे नावेक शरीरा । कंपही सुटला हरिधाकें ॥७॥
९.
येरीकडे गोकुळाभीतरी । येतांचि परमात्मा श्रीहरी ।
विश्वकर्मा येऊनिया निमिषावरी । नगर श्रृंगारी कौतुकें ॥१॥
निजेलीचि असतां नारीकुमरें । श्रृंगारिलीं वस्त्रें अळंकारें ।
वृद्ध होताती ते निमासुरें । रूपें मंडित योजिलीं ॥२॥
धन कनक घरोघरीं । नाना धान्याचिया परी ।
सुख सोहळा वर्ते शरीरीं । पलंग सुपत्या न्याहालीया ॥३॥
नाना फळफळावळी । सुमनें वरुषती वृक्षातळीं ।
एकैक सुखाची नन्हाळी । वर्ते गोकुळीं निजानंदें ॥४॥
कामधेनु ऐशीं गुरें । नंदिनीचिया परीची वासुरें ।
प्रातःकाळीं देखती नारीनरें । परम विस्मयें दाटलीं ॥५॥
लक्ष्मी न समाय गोकुळांत । लेणीं लुगडीं अळंकारमंडित ।
धन संपत्ती नाहीं गणित । जेथें श्रीकांत वस्ती आला ॥६॥
निळा म्हणे सुखाची भरणी । गाई गोवळा आली गौळणी ।
सारस्वतें घोकिली तैशी वाणी । मधुर शब्दें अनुवादती ॥७॥
१०.
कंसें बैसोनियां सभेसी । विडा मांडिला पैजेसी ।
म्हणे जो वधील बाळकासी । जाऊनियां गोकुला ॥१॥
त्यासी देईन हें अर्धराज्य । न करीं अन्यथा आपुली पैज ।
जया साधेल हें काज । तेणें विलंब न करावा ॥२॥
भागिनी पुतना प्रधानरासी । ऐकतांचि उठियेला अति आवेशी ।
म्हणे जाऊनियां गोकुळासी । निर्दाळीन कुमर नंदाचा ॥३॥
आज्ञा घेऊनियां ते त्वरित । विष स्तनामाजी भरित ।
म्हणे पाजूनियां कृष्णनाथ । करीन घात शस्त्रेंविण ॥४॥
घेऊनियां बाळलेणीं । मनगटीं बांधिलीं खेळणीं ।
जिवती वाघनखें माळा मणी । आंगडें टोपडें बाळंतविडा ॥५॥
मग सुखासनीं विराजीत । दासी परिचारिका विष्टित ।
येऊनियां गोकुळा आंत । यशोदेगृहीं प्रवेशली ॥६॥
निळा म्हणे नवलकथा । वर्तेल ते येथें आतां ।
पूतना पावेल सायोज्यता । श्रीकृष्णनाथादर्शनें ॥७॥
११.
यशोदा म्हणे हे राजभगिनी । कां पां आलिसे धांवोनी ।
जाईल बाळका झडपोनी । कैसें करूं हे राक्षसी ॥१॥
बहुत उपचारेंसी पूजिली । पुतना सन्मानें बैसविली ।
मग ते म्हणे गे यशोदे भली । पुत्रवंती झालिसी ॥२॥
आणि नाहीं सांगोनियां धाडिलें । ऐसें निष्ठुरपण त्वां धरिलें ।
श्रवणी ऐकतांचि धांवोनी आलें । आनंदलें हदयांत ॥३॥
आणिली विचित्र बाळलेणीं । बाळंतविडाही तुजलागुनी ।
आणींगे तान्हुलें पाहों दे नयनीं । ऐकोनीं यशोदा मनीं गजबजिली ॥४॥
म्हणे कैसें तरी करूं ईसी । राजभगिनी हे राक्षसी ।
दिठाविल माझिया सुकुमारासी । दिठीची कठिण इयेची ॥५॥
मग म्हणे आतांचि न्हाणिलें । बाळक पालखीं निजविलें ।
हें ऐकतांचि नवल केलें । बाळक उठलें न राहेचि ॥६॥
निळा म्हणे पूतना येथें । रोषें बोले यशोदेतें ।
काय गे नष्टपण हें तूंतें । मिथ्याचि झकविशी मजलागीं ॥७॥
१२.
आतां तरी बाळका आणीं । आपल्या करें मी लेववीन लेणीं ।
यशोदा म्हणे मांडिली हाणी । निवांत पोरटें नसेची ॥१॥
मग जाऊनियां पालखाजवळी । म्हणे मत्यु पाचारितो तूंतें वनमाळी ।
उगाचि असतासि जरि ये काळीं । तरि वांचतासी काय करूं ॥२॥
ऐसें बोलोनिया आणिला । पूतने वोसंगा बैसविला ।
देखतांचि पूतने वोसंडला । उभंड प्रेमाचा न सांवरे ॥३॥
सुंदरपणाची झाली सीमा । उपदेशी मदना अंगीं काळिया ।
अवलोकूनियां पुरुषोत्तमा । तनुमनप्राणें निवालीं ॥४॥
म्हणे गे यशोदे साजणी । परमसुखाची हे लाधलीसी धणी ।
जतन करी पुत्रमणी । दुर्लभ भाग्येंचि पावलिसी ॥५॥
पूतना राक्षसी अति क्रूर । तेहि देखोनियां कृष्णचंद्र ।
नयनीं अश्रु आणुनियां वारंवार । श्रीमुखकमळ अवलोकी ॥६॥
निळा म्हणे अगाध बुद्धी । हो‍उनी परतली प्रारब्ध सिद्धी ।
म्हणे कार्य साधूनियां त्रिशुद्धी । जावें सत्वर राजभुवना ॥७॥
१३.
पुतना म्हणे भुकेला कान्हा । मग झडकरी उघडुनी लाविला स्तना ।
यशोदा म्हणे वो राजीवनयना । न सोसे दूध आणिकीचें ॥१॥
स्तनीं लागतांचि त्याचें वदन । विष तें अमृतसमान ।
शोषूनियां रक्त मांस जीवन । पंचहि प्राण आकर्षिले ॥२॥
न सोसवे वेदना ते पूतने । म्हणे ओढीं ओढीं यशोदे तान्हें ।
ऐसें बाळ हें ही काय जाणें । वेंचलें प्राण धांव धांव ॥३॥
तंव तो न सुटेचि सर्वथा । शिणल्या दासी परिचारिकाही ओढितां ।
नानाशब्दें आक्रंदतां । बिहालीं तत्त्वतां पळती लोकें ॥४॥
रक्त मांस आस्थींचें उदक । करूनियां चर्मही शोषियलें निशेष ।
देऊनियां सायुज्यसुख । महामुक्तस्थानीं स्थापियली ॥५॥
हें देखोनि दासी परिचारिका । भेणेंचि पळती अधो मुखा ।
जाऊनिया मथुरा लोकां । सांगती वार्ता रायासी ॥६॥
निळा म्हणे ऐकतां कानीं । राजा चिंतावला बहुत मनीं ।
पुसे वर्तमान तया लागुनी । कैसें वर्तलें तें सांगा ॥७॥
१४.
तंव त्या करिती शंखस्फुरण । दीर्घस्वरें आक्रंदन ।
तें ऐकोनियां नागरीक जन । हाहाभूत वोरसले ॥१॥
तयांतें पुसतां त्या म्हणती दुःखार्णवीं पडिलों हो भूपती ।
सांगता पूतनेची गती । मूर्च्छित पडती धरणीये ॥२॥
म्हणती जातांचि गोकुळाभीतरी । प्रवेशतां नंद यशोदे घरीं ।
उभयतां येऊनियां सामोरीं । बहुत सन्मानें गौरविलें ॥३॥
विडे उपचार भोजन । पूजनाबाईतें तोषवून ।
मग आणिले राजीवनयन । बाळ तान्हुलें दाखविती ॥४॥
तंव तें घनःश्याम सांवळें । राजीवाक्ष रूप देखिलें ।
बाळलेणे विराजलें । नयनचि गोविलें देखतां ॥५॥
मग तें घेऊनियां जवळी । स्तनीं लावितांचि तात्काळीं ।
सुरासुरा शोषूनियां वेल्हाळी । न सोडी जिवें प्राण जातां ॥६॥
निळा म्हणे त्या सोडवितां । न सुटे पूतना आक्रंदतां ।
आम्हीही स्वशक्ती ओढितां । हरिले तत्त्वतां प्राण तिचे ॥७॥
१५.
स्नेह सरतां जैसा दीप । सूक्ष्म होतचि हारप ।
तयापरी बाईचें स्वरूप । तेणें शोषूनि घेतलें ॥१॥
नाहीं उरविलें शरीर । अवघेंचि केले निराकार ।
ऐसें देखोनियां सत्वर । आम्ही निघालों तेथुनी ॥२॥
राया त्याची भेटी गोष्टी । न व्हावी तुम्हांसी शेवटीं ।
अकस्मात् झालिया राहाटी । करील पूतनाबाई सारिखी ॥३॥
ऐसें ऐकतांचि श्रवणीं । राजा पडे मूर्छीत धरणीं ।
म्हणे गेली गेलीरे मायबहिणी । माझी पूतनेसारिखी ॥४॥
महाबळें अति उत्कंठ । मंत्रियांमाजी परमश्रेष्ठ ।
आतां कायसी पाहों वाट । गेली नये त्या निरपंथें ॥५॥
मग रायातें संबोधून । प्रधान आणि नागारीक जन ।
म्हणती नव्हे भलें हें महा विघ्न । उदेलें देखत देखत ॥६॥
निळा म्हणे याहीवरी । श्रीहरीचरित्राची थोरी ।
अधिकें अधिक ते कुसरी । परिसावी सज्जनीं सादर ॥७॥
१६.
घरोघरीं हेचि कथा । येरयेरां सांगती वार्ता ।
म्हणती रायासी पडिली थोर चिंता । पूतनाबाई निमालिया ॥१॥
नवलचि तें ऐकतां परी । कैसी शोषिली निमिषावरी ।
सांगती दासी त्या परिचारी । एका अपूर्व हे कथा ॥२॥
म्हणती स्तना लावितांची वदन । शोषियलें जीव प्राण ।
पूतना रडे आक्रंदोन । म्हणे धांव धांव ओढीं यशोदे ॥३॥
ओढितां न सुटेचि शोषिली । मुक्तिपंथेंचि ते लाविली ।
अवघीं देखोनियां तेथ भ्यालीं । सेवकें आलीं पळोनियां ॥४॥
येउनी रायातें जाणवलें । पूतनाबाइतें बोळविलें ।
बाळें शोषूनियां घेतलें । परम आश्चर्य हें वाटे ॥५॥
राया घरीं दुःख थोर । वाढलें झाला चिंतातुर ।
पुढें काय करील विचार । तें पाहावें नारीनर बोलती ॥६॥
निळा म्हणे यावरी आतां । अपूर्व आहे पुढील कथा ।
माभळभटासी गोकुळा जातां । होईल पूजा पिढीयांची ॥७॥
१७.
न कळेचि अदृष्टाची गती । न कळे कर्माकर्माची संभूती ।
न कळे मृत्यूचीही रीती । कैशी घडवील कोण वेळ ॥१॥
न कळे होणार तें बळिवंत । भोगणें भोगवील अकस्मात् ।
न कळे विधीचेंही लिखित । जें कां रेखियेलें निढळीं ॥२॥
कंसराव चिंताग्रस्त । उठुनी बैसला सभेआंत ।
प्रधान सेनाधिप समस्त । म्लान वदनें भासती ॥३॥
पुढील विचार सुचितां । न सुचे कांहींची त्या तत्वतां ।
कृष्ण धाकेंची त्याचिया चित्ता । धरचि कोठें न सांपडे ॥४॥
मग बोले कंसासुर । सेना सिद्ध करा भार ।
जाऊनिया अति सत्वर । वधा हो कुमर नंदाचा ॥५॥
तंव हे म्हणती रायाप्रती । बळाची तेथें न चले युक्ति ।
पहा ते पूतनेची शक्ति । इंद्रादिकासी अलोट ॥६॥
निमिषमात्रें तिची शांती । ठेला करूनियां श्रीपती ।
तंव त्या मांभळभट बोलती । नव्हे हें कार्य स्त्रियाचें ॥७॥
आम्हां ब्राह्मणाचें हें कृत्य । जाणें सकळाचेंही घटित ।
द्याल आज्ञा तरी मी तेथें । जाऊनिया साधीन कार्यार्थ ॥८॥
निळा म्हणे बोलतां ऐसें । अवघें उल्हासले मानसें ।
म्हणती यथार्थ हें ऐसें । ऋषी बोलिले मांभळ ॥९॥
१८.
मग वस्त्रें देउनी गौरविला । राये बहुत सन्मानिला ।
चालतां मार्गीं विचार सुचला । म्हणे टाकवीन तान्हुला निर्जनीं ॥१॥
टिळे माळा टोपी शिरीं । श्रीमुद्रांची वोळी पंचांग करीं ।
ध्योकटी घेऊनियां खांदियावरी । शुद्ध मुहूर्तें चालिला ॥२॥
आला गोकुळासन्निधीं । शुद्धाचमन केलें विधीं ।
मनीं कापट्याची बुद्धी । साक्षी तियेचा परमात्मा ॥३॥
नंदगृही प्रवेशला । येतां यशोदेनें देखिला ।
पाट बसावयाला दिधला । नमूनि पूजिला उपचारीं ॥४॥
स्वस्थ स्वस्थानीं बैसले । पंचांग काढूनियां उकलिलें ।
वाचुनी चंद्रबळ दाविलें । आणि दिधलें आशिर्वादा ॥५॥
मग पुसे यशोदेप्रती प्रसूतिकाळ नेणती तिथी ।
तंव ते आणूनियां श्रीपती । द्विजातें दाखवी उल्हासें ॥६॥
देखतांचि तो मदनमूर्ती । ठकल्या ठेल्या इंद्रियवृत्ती ।
निळा म्हणे समाधिस्थिती । पावली प्रतीति ब्राह्मणां ॥७॥
१९.
परी तें कर्म बळोत्तर । नेदी राहों वृत्ति स्थिर ।
स्वार्थ झोंबोंनियां विखार । आणिला ओढोनि लोभावरी ॥१॥
मग म्हणे वो सुंदर बाळ । यशोदे नागर हें वेल्हाळ ।
परि याचा जन्मकाळ । कैसा असेल पाहों तो ॥२॥
कृष्णपक्ष श्रावण मास रोहिणी नक्षत्र अष्टमी दिवस ।
मध्यरात्रीचा जन्म यास । दशा तों क्रूर दिसताहे ॥३॥
जन्मकाळीं या बारावा गुरु । शनी भोग हानिस्थानीं स्थिरू ।
राहो केतु आणि दिनकरु । देशत्यागातें सूचिती ॥४॥
याचेन सकर वंश हानि । करील कुळाची बुडवणी ।
नये अवलोकु यातें नयनीं । टाकावा नेऊनि अरण्यांत ॥५॥
यशोदे न लावीं यासि उशीर । बाळ नव्हे या मायावी खेचर ।
कालचि पाहेपां केला संहार । पूतनेचा क्षणही न लागतां ॥६॥
निळा म्हणे ऐकोनि ऐसें । मांडिलें विंदान परमपुरुषें ।
जयाचें कर्म देखिलें जैसें । दिल्हें तया तैसें दानफळ ॥७॥
२०.
बैसला होता पाटावरी । तोचि थराविला ते अवसरीं ।
निसटोनियां पृष्ठीवरी । बैसला अवचिता निघातें ॥१॥
पडिला पुढें दांतघशी । उठितां बळी अति आवेशी ।
तवं वेढिला येऊनियां चौपाशीं । घरोघरींच्या पिढियांनीं ॥२॥
मग म्हणे धांवा धांवा याचिये हातींचें मज सोडवा ।
नाडलों आपुल्या कापट्याभावा । नाहीं जन्मलों चांडाळ ॥३॥
अचेतन हे धांवती काष्ठें । लक्षानुलक्ष कोट्यानुकोटें ।
आतां कैचें जिणें येथें अदृष्टें । मारावया आणिलें ॥४॥
लोक हांसतातीं भोंवताले । म्हणती कैसें हें नवल झालें ।
आमुचेही पाट येथें आले । मारूंचि बैसले मांभळभटा ॥५॥
येथें न चले कोणाचेंचि कांहीं । ईश्वर‍इच्छेची हे नवाई ।
ब्राह्मण म्हणोनी सोडिला पाहीं । नागवा उघडा मांभळभट ॥६॥
निळा म्हणे लवडसवडी । पळतां भूई त्या झाली थोडी ।
येऊनियां कंसाचिये देवडीं । शंखस्फुरणें उभा ठेला ॥७॥
२१.
ऐकोनी गजबजिली दैत्यसभा । धाकेंचि कंसही ठाकला उभा ।
तंव बीभत्स माभळभटाची शोभा । देखते झाले सकळही ॥१॥
नागवा उघडा आणि बोडका । जीवत्वपांगें बुडाली शंका ।
भोंवते देखतांही विषयालोकां । म्हणे धांवा धांवा सोडवा ॥२॥
पाटेंचि पुरविली माझी पाठी । लक्षानुलक्ष आले कोटी ।
उठा उठा पळारे शेवटीं । मारिले जाल व्यर्थची ॥३॥
दैत्य पाहाती चहूंकडे । शस्त्रपाणी वेधल हुडे ।
दुर्गा सांभाळिती चहूंकडे । म्हणती न दिसे विघ्न डोळियां ॥४॥
राजा म्हणे झांका त्यासी । पुसा काय अते वार्तेसी ।
मग नेसऊनियां वस्त्रासी । आणिला सभेसी पुसती ॥५॥
तो म्हणे राया बळिया बाळ । उजपला तो आमुचा काळ ।
विचित्र पाहतां त्याचा खेळ । लाविलीं पिढींची मज पाठीं ॥६॥
निळा म्हणे रूपाकृती । सुंदरपणाची ओतली मूर्ती ।
कोटी मदनाची अंगीं दीप्ती । न ढळती पातीं अवलोकितां ॥७॥
२२.
ऐसें सांगता माभळभटा । राया दचक बैसला मोठा ।
मग पाचारूनियां सुभटा । दैत्याप्रती काय बोले ॥१॥
म्हणे वाढविलेंती बहुता मानें । अपार संपदा देऊनियां धनें ।
आजि माझिया उपेगा येणें । बाळ कृष्ण वधणें भलत्यापरी ॥२॥
नाना विद्या तुमच्या अंगीं । रूपें पालटुनी विचरतां जगीं ।
मायारूपी म्हणऊनियां स्वर्गी । देवही भिती तुह्मांसीं ॥३॥
ऐसें असोनि माझिये गांठी । कायसी बाळका जळूची गोठी ।
तुमचेनी बळें हे सकळही सृष्टी । आर्चित झाली मजलागीं ॥४॥
पूतना गेलीते तंव नारी । दुसरा भट तोहि भिकारी ।
काय जाणों कैशापरी । देखोनी कळली तयासी ॥५॥
तो तंव अत्यंत सुकुमार । सांगती अवघे लहान थोर ।
सुंदरपणा चीही बहार । रूपा आली कृष्णाकृती ॥६॥
तरी तुह्मी जाऊनियां तेथें । प्रेतरूपचि आणावा येथें ।
निळा म्हणे पाहोनियां त्यातें । कारऊं अक्षवाणे अपणा ॥७॥
२३.
ऐसा चिंतावोनियां मनीं । म्हणे निमाली पूतना भगिनी ।
माझिया राज्या आली हानि । म्हणोनि माभळपट पाठविला ॥१॥
तंव पिढेदान त्या प्राप्त झालें । नवलचि हें अपूर्व ऐकिलें ।
येऊनि आम्हांतें जाणविलें । नव्हे बाळ हें तान्हुलें श्रीहरी ॥२॥
मग म्हणे वो रिठासुरा । जाऊनि तुह्नी बाळकासि मारा ।
देईन अर्धराज्य भारा । कार्यसिद्धि झालिया ॥३॥
मग रिठासुर तो मायावी । गुंफिली रिठेमाळ अति बरवी ।
करीं घेऊनियां सादावी । नंद चौबारा जाऊनि ॥४॥
म्हणे हें बाळका लेववितां । सर्वकाळ कंठीं असतां ।
कोण्याही भयाची तया वार्ता । स्पर्शोचि नेणे सामर्थ्यगुणें ॥५॥
कदापिही नव्हे भूतबाधा । दिठीचें भय नाहीं त्या कदा ।
ऐसें ऐकोनियां यशोदा । आवडी घाली हरिकंठीं ॥६॥
निळा म्हणे पालखीं बाळ । निजऊनियां यशोदा वेल्हाळ ।
मेळऊनिया स्त्रिया सकळ । हास्यविनोदें बैसली ॥७॥
२४.
तंव त्या रिठीयासी निघाली वदनें । अति विक्राळ दाढा दशनें ।
श्रीकृष्ण कंठीचें रुधिरपान । करावया उदितें ॥१॥
कृत्रिमें जाणोनियां ते श्रीहरी । कवळूनि धरिलीं दोन्हीं करीं ।
आणि घालूनियां मुखाभीतरीं । चावुनी धरणिये टाकिलीं ॥२॥
त्याचें स्विष्टकृत केलियावरी । अक्रोशें पाळवियांत रुदन करी ।
तें ऐकोनि यशोदा सुंदरी । धांवली झडकरी काय झालें ॥३॥
तंव देखे शोणिताचे पूर । मांस मेदाचे संभार ।
मग म्हणे गे मरमर । बाळ महासर्पें खादलें ॥४॥
धांविल्या नरनारी बाळ । घात केला म्हणती सकळ ।
ऐशी कैशीगे तूं वेल्हाळ । यशोदे मारविलें बाळका ॥५॥
वाहाती शोणिताचे पुर । इतुकें कैंचे गे त्या रुधिर ।
काढूनियां पहा गे सत्वर । आहे प्राण कीं गेलासा ॥६॥
निळा म्हणे जाउनी जवळी । काढूनि आणिला जो वनमाळी ।
तंव हास्यवदन नित्य काळीं । नाहीं कोमाइला न दचकला ॥७॥
२५.
मग म्हणती अवघ्या जणी । धांवोनि पहागे आणा पाणी ।
डास वरखडला न्याहाळुनी । रक्त कोठुनी स्त्रवलें हो ॥१॥
पहाती तंव तो उत्तम अंगे । जेंवि का उठियेलें अनंगें ।
नभापरी अलिप्त संगें । काय करिती अघात त्या ॥२॥
नानापरींची अक्षवाणें । करी यशोदा वांटी दानें ।
यथाविधी द्विजभोजनें । केलें जिताणें श्रीहरीचें ॥३॥
ह्यणती नवीची रिठीयाची माळा । घातली होती त्वां याचिया गळां ।
ते काय झाली गे याची वेळा । तेचि अरिष्ट यासी होतें ॥४॥
ऐसा झाला घोषगजर । ऐकोनियां तों कंसासुर ।
म्हणे बोळविला महावीर । केला चकाचुर रिठाही ॥५॥
करितां उपाय न चले यासी । कंस भयाभीत मानसीं ।
म्हणे काळ ह जन्मला आम्हांसी । करील संहार काळाचा ॥६॥
निळा म्हणे न चले युक्ती । यापुढें कापट्या समाप्ती ।
सर्वांतरवासी हा श्रीपती । कर्मफळदाता निजसत्तें ॥७॥
२६.
यावरी कंस म्हणे दैत्यादिक । वधूनि येईल जो बाळका ।
त्यासी अर्ध राज्याची टीका । देईल छत्र सिंहासन ॥१॥
मग तृणावर्त धेनुकासुर । बग केशिया शकटासुर ।
अघासुर सर्प विखार । चालिले भार दैत्यांचे ॥२॥
कृष्णें ते ते संहारिलें । नवल अद्‌भुतचि वो केलें ।
निळा म्हणे आहे वर्णिलें । श्रीवेदव्यासें पुराणीं ॥३॥
२७.
आतां पुढें बाळचरित्र । कृष्णक्रीडा अति विचित्र ।
ऐकतां श्रवणीं होती पवित्र । गातां वक्र शुचिर्भूत ॥१॥
एक अजर एक अक्षर हे भगवत्कथा । श्रवणीं पडतांचि अवचिता ।
कैवल्यपदप्रप्तीची योग्यता । पावे श्रोता वक्ता तात्काळ ॥२॥
श्रीकृष्णाची बाललीळा । अद्‌भुत सुखाचा सोहळा ।
वेधुनियां नरनारी बाळा । गाई आणि गोवळा ब्रह्मप्राप्ती ॥३॥
ब्रह्मादिक दर्शना येती । सकळही देव आणि सुरपती ।
गगनीं विमानें दाटती । सुमनें वरुषति सुरवर ॥४॥
श्रीकृष्णाचें नामकरण । विधिविधानें द्विजभोजन ।
नंदयशोदे उल्हास पूर्ण । सुवासिनी ब्राह्मण सर्व जना ॥५॥
मंगळघोषाचिया गजरीं । निशाणें दुमदुमलिया भेरीं ।
टाळ मृदंग झणत्कारी । नाचतीं वैष्णव पदें गाती ॥६॥
निळा म्हणे नगरवासी । प्रांतवासी देशवासी ।
आले द्विपांतरनिवासी । कृष्ण सोहळा पहावया ॥७॥
२८.
रत्‍नखचित पालख । सुर्या ऐसा निर्मियेला चोख ।
विरालंबी गोऊनि देख । मोहें उत्साह मांडियेला ॥१॥
महर्षि ऋषिही सकळिक । आले पहावया कवतुक ।
अवलोकूनियां यदुनायक । करिती प्राणें कुरवंडिया ॥२॥
आले गौळियांचे भार । नाना याति नारीनर ।
नानापरीचे श्रृंगार । लेणीं लुगडीं मिरविती ॥३॥
वाणें घेऊनियां नारी । रत्‍नजडितें तबकें करीं ।
देवांगना तैसियापरी । कृष्णवैभवें मंडिता ॥४॥
पालखीं घालितां चक्रपाणी । नाना आल्हादें गाती गाणीं ।
नाना स्वरें उमटल्या ध्वनी । उठती गगनीं पडिसाद ते ॥५॥
नामें ठेकूनियां पाचांरिती । गोविंदा गोपाळा यदुपति ।
सच्चिदानंद आनंदमूर्ती । जगपति श्रीपति अमरपिता ॥६॥
अच्युता अनंता अपारा । देवकीनंदना जगदोद्धारा ।
मुनिमनमोहना सर्वेश्वरा । आत्मया श्रीवरा सर्वगता ॥७॥
सुंदरा राजीवलोचना । जगदादीशा पंकजवदना ।
योगीमानसमनोरंजना । सुखनिधाना सुखमूर्ती ॥८॥
मधुमाधवा मधुसूदना । त्रिविक्रमा वामना संकर्षणा ।
मुकुंदा मंदार शेषशयना । राजीवाक्षा जनार्दन श्रीकृष्णा ॥९॥
निळा म्हणे ऐशिया नामें । गर्जती गौळणी सप्रेमा प्रेमें ।
ऐकोनियां ते पुरुषोत्तमें । केलिया संभ्रमें अति वाड ॥१०॥