|
स्त्री. १ पुंजी ; ऐवज ; मालमत्ता ; पैसा ; डबोलें . त्याच्या जवळ बरीच माया आहे . २ वस्त्र इ० शिवतांना दोरा निसटूं नये म्हणून शिवणीच्या बाहेर सोडलेला वस्त्रादिकांचा भाग ; कोरी सोडलेली जागा , समास ( माचा विणतांना त्याच्या गाताचा , एका रेषेंत खिळे ठोकतांना लाकडाच्या फळीचा सोडलेला भाग इ० ). हा बरु केवळ कांड्याबरोबर कापूं नको , थोडी माया राख . स्त्री. १ सृष्टि निर्माण करण्यास साधनीभूत अशी ईश्वरशक्ति . इंद्रो मायाभि ; पुरुरुप ईयते = इंद्र आपल्या मायेनें अनेक रुपें धारण करतो - ऋग्वे ६ . ४७ . १८ . - गीर २२१ . २ सृष्टिप्रपंच ; नामरुपात्मक जगत ; जग हें अमूर्त , नित्य , अद्वितीय अशा ब्रह्मतत्त्वापासून उत्पन्न झालें असतां तें द्रव्यमय व भिन्नस्थिति आहे अशी त्याच्या स्वरुपाची ऐंद्रजालिकता . पुराणांत मायेवर चेतनधर्मारोप करुन तिला स्त्री व ब्रह्मयाची सहधर्मचारिणी आणि चुकीनें सृष्टीची रचना व विस्तार मानिलें आहे . ३ कपट ; कृत्रिम गारुड ; ऐंद्रजाल ; मोह घालणारी ईश्वराची शक्ति . हे आदिपुरुषाची माया । - ज्ञा १ . २०३ . ४ अवस्तूच्या ठायीं वस्तुत्वबुद्धि ; मिथ्या कल्पना ; अवस्तूच्या ठिकाणीं वस्तुत्वाचा भास ; खोटा भ्रम . पैल जळ हे माया । - ज्ञा १३ . १०३० . तैसी हे जाण माया । - ज्ञा २ . १४० . ५ नाशवंत रुप . म्हणून विकारी किंवा नाशवंत नामरुपासच माया ही संज्ञा देऊन ... - गीर २१७ . ६ अविद्या ; अज्ञान . तैसा विश्वस्वप्नेंसी माया । नीद सांडूनि धनंजया । - ज्ञा १८ . ४०५ . ७ स्नेह ; प्रेम ; ममता . तेंवि करिल काय माय मायेतें ? - मोअनुशासन ४ . ३५ . ८ दया ; करुणा ; अनुकंपा . ९ भांग . [ सं . ] म्ह० माया वेडी ग फेडी = काम कितीहि किळसवाणें , नीच असो , तें करण्यास माया प्रवृत्त करते . ( वाप्र . ) ०निवारणें मायेचें पटल घालविणें , दूर करणें . कृपादृष्टीनें पाहसी जया । तयाची माया निवारिसी । ०सांखळणें अति प्रेम करणें ; अपुर्वाई करणें . मायेक गेल , सेवेक चुकलें -( गो . ) माया करायला दुसरीकडे गेलें पण त्यामुळें कर्तव्य चुकल्यें . मायेचें तोंड खालीं , निराळें माया , ममता ही वरपांगी , दिखाऊ नसून , ती प्रकट होण्यापेक्षां अप्रकट रहाण्यांतच विशेष आहे ; ममता नम्र असतें . मायेंत अटकणें , घोंटाळणें , पडणें , फसणें ; मायेनें गुंतणें , गोवणें , गुंडाळणें प्रपंचाच्या फेर्यांत सापडणें ; प्रवृत्तिमार्ग चालविणें . मायेन मगाळणें -( कु . ) द्रव , पाझर फुटणें . सामाशब्द - ०चक्र न. मायेप्रमाणें मानलेलें पांचभौतिक जग . जय जय मायाचक्रचालका । [ सं . माया + चक्र ] ०जाल जाळ मायापाश - नपु . १ जग हें पांचभौतिक असून ब्रह्माहून भिन्न आहे असा विश्वास उत्पन्न करणारें , बुद्धि व इंद्रियें यांवर टाकलेलें मायेचें जाळें . २ मोह . [ सं . ] ०तीत वि. मायाशक्तीच्या पलीकडे गेलेला ( सत्पुरुष , ईश्वर ). [ सं . माया + अतीत ] ०पटल पडळ - न . मायेचें घुंगट , आच्छादन ; जग हें वस्तुतः ब्रह्मच असतांना त्यास भिन्न सत्ता आहे असें भासविणारा मायेनें जगास दिलेला आकार व छटा . [ सं . माया + पटल ] ०पुर न. ( ल . ) शरीर . ०ब्रह्म न. मायावेष्टित ब्रह्म . [ सं . माया + ब्रह्म ] ०भान न. मायेचा भ्रम , झापड . निरोपिलें ब्रह्मज्ञान । जेणें तुटे मायाभान । - दा ७ . १ . ६१ . [ सं . ] ०ममता स्त्री. दया ; माया ; स्नेह ; प्रीति . ०मय वि. मायारुप ; मायेनें कल्पित . मायामय जग सारें । अवघें दोन दिवसांचें वारें । [ सं . ] ०मयविकार पुअव . प्रापंचिक बदल ; रुपांतरें ; घडामोड व स्थित्यंतरें होणारा प्रपंच . नव्हते मायामय विकार । तेथें झाला स्फुरणगजर । ०रुपी वि. १ मायिक ; फसवणारें रुप , मुद्रा , आकार असलेला . २ कृत्रिम ; बाहेरुन सुरेख पण आंतून नीच , वाईट ; आंत एक बाहेर एक अशा स्वभावाचा ( मनुष्य , सचेतन पदार्थ ). [ सं . ] ०लाघव न. जगत हें ब्रह्मविस्तार नव्हे तर द्रव्यात्मक सृष्टि आहे अशी मनुष्याची वंचना करण्यांत दिसून येणारें मायेचें कौशल्य ; अवस्तूच्या ठिकाणीं वस्तुत्वबुद्धि उत्पन्न करणारें मायेचें कौशल्य . [ सं . ] मायालु , ळू वि . १ ममताळू ; प्रेमळ . २ ( ल . ) जादुगार . [ सं . ] ०वंत वि. मायामय . ०वाद पु. सर्व बाह्य जग असत , मायारुप असून या जगाच्या बुडाशीं असणारें ब्रह्मतत्त्व तेवढेंच सत आहे असें प्रतिपादणारें मत . मायावादाचा पुरस्कार मुख्यत्वें अद्वैतमतवाद्यांनीं केलेला आहे [ सं . ] मायावी वि . १ मांत्रिक ; गारुडी . २ मायेचा नियंता ( जगांत दिसणार्या त्याच्या अदभुत कौशलावरुन ईश्वरास म्हणतात ). ३ खोटा ; वरपंगी ; कपटी ; लबाड ( भाषण , वर्तन , मनुष्य ). हे अविद्या तरी मायावी । - अमृ ६ . ४३ . [ सं . माया + विन ( प्रत्यय ) ] ०वेष पु. मायिक देह . कीं लेउनि मायावेषीचें लेणें । - ऋ ५ . मायाळी स्त्री . प्रेमळ स्त्री . तंव कोणी मायाळी रुदंतीसी । - दावि ११५ . मायिक , मायीक वि . १ ऐंद्रजालिक ; मायेनें रचिलेला . २ जगत हें वस्तुतः अमूर्त आणि ब्रह्मस्वरुप असतां तें पांचभौतिक व सृष्ट आहे असें भासवून वंचना करणारा ( जग , जडसृष्टि ). ३ खोटा ; लटका ; असत्य ; पोकळ . जसें - मायिक कारभार - धंदा - सुख - दुःख - संपत्ति - दरिद्र - बोलणें - रडणें - करणें . आणिक नलगे मायिक पदार्थ । - तुगा १०७० . ४ माया करणारा . यापरी महीतें मायिक । कोणी नसे मजलागी । - नव २४ . १६६ . [ सं . माया + इक ( प्रत्यय ) ] मायिकवृत्ति स्त्री . वंचितवृत्ति , स्थिति ; जडाच्या ठिकाणीं भासणारें सत्यत्व , सृष्टिभिन्नता , ब्रह्म व माया यांच्या ऐक्यत्वाविषयीं भ्रम . मायिकवृत्तींचा झणी धरिसी संग । इंद्रियाचा पांग सांडी रया । [ सं . ] मायेक वि . मायावी , खोटें . - शर . [ मायिक ] मायेचा अवतार , मायाअवतार पु . परमेश्वराचा मायिक अवतार ( ईश्वराचे सर्व अवतार . कारण आत्मज्ञान नसलेल्या व मूढ अशा माणसास मात्र हे अवतार खरे भासतात ). मायेचा गोंधळ पु . प्रपंच ; संसार . मायेचा पदर पु . प्रेमाचें बंधन बाळगणारा मनुष्य ( पुत्र , भाऊ , बांधव , आई , बाप इ० ). मायेचा पदार्थ , मनुष्य , माणूस पु . स्नेह , प्रीति असलेला मनुष्य .
|