|
मूलम् [mūlam] [मूल्-क]
A root (fig also); तरुमूलानि गृहीभवन्ति तेषाम् [Ś.7.2;] or शिखिनो धौतमूलाः 1.15; मूलं बन्ध् to take or strike root; बद्धमूलस्य मूलं हि महद्वैरतरोः स्त्रियः [Śi.2.38.]
The root, lowest edge or extremity of anything; कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा [R.7.1;] so प्राचीमूले [Me.91.]
The lower part or end, base, the end of anything by which it is joined to something else; बाह्वोर्मूलम् [Śi.7.32;] so पादमूलम्, कर्णमूलम्, ऊरुमूलम् &c.
Beginning, commencement; आमूलाच्छ्रोतुमिच्छामि [Ś.1.]
Basis, foundation, source, origin, cause; सर्वे गार्हस्थ्यमूलकाः Mb.; रक्षोगृहे स्थितिर्मूलम् [U.1.6;] इति केना- प्युक्तं तत्र मूलं मृग्यम् 'the source or authority should be found out'; पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत् [Mb.5.34.] 18; समूलघातमघ्नन्तः परान्नोद्यन्ति मानवाः [Śi.2.33.]
The foot or bottom of anything; पर्वतमूलम्, गिरिमूलम् &c.
The text, or original passage (as distinguished from the commentary or gloss).
Vicinity, neighbourhood; सा कन्दुकेनारमतास्य मूले विभज्यमाना फलिता लतेव [Mb.3.112.16.]
Capital, principal, stock; मूलं भागो व्याजी परिघः क्लृप्तं रूपिकमत्ययश्चायमुखम् [Kau.A.2.6.24.]
A hereditary servant.
A square root.
A king's own territory; स गुप्तमूलमत्यन्तम् [R.4.26;] [Ms.7.184.]
A vendor who is not the true owner; [Ms.8.22] (अस्वामिविक्रेता Kull.).
The nineteenth lunar mansion containing 11 stars.
A thicket, copse.
The root of long pepper.
A particular position of the fingers.
A chief or capital city.
An aboriginal inhabitant.
A bower, an arbour (निकुञ्ज).
N. N. of several roots पिप्पली, पुष्कर, शूरण &c.
A tail; मूलो मूलवता स्पृष्टो धूप्यते धूमकेतुना [Rām.6.4.51.] (In comp. मूल may be translated by 'first, prime, original, chief, principal' e. g. मूलकारणम् 'prime cause', &c. &c.)
Comp. आधारम् the navel.
a mystical circle above the organs of generation; मूलाधारे त्रिकोणाख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मके.
-आभम् a radish.
-आयतनम् the original abode.
-आशिन् a. a. living upon roots.
-आह्वम् a radish.-उच्छेदः utter destruction, total eradication.
-कर्मन् n. n. magic; [Ms.9.29.]
-कारः the author of an original work.
-कारणम् the original or prime cause; क्रियाणां खलु धर्म्याणां सत्पत्न्यो मूलकारणम् [Ku.6.13.]
-कारिका a furnace, an oven.
-कृच्छ्रः -च्छ्रम् a kind of penance, living only upon roots; मूलकृच्छ्रः स्मृतो मूलैः.
-केशरः a citron.-खानकः one who lives upon root-digging (मूलोत्पाटनजीवी); [Ms.8.26.]
-गुणः the co-efficient of a root.
ग्रन्थः an original text.
the very words uttered by Śākyamuni.
-घातिन् a. a. destroying completely; (नहि...कर्मसु) मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः [Rām.5.51.18;] see मूलहर.
-छिन्न a. a. nipped in the bud; साऽद्य मूलच्छिन्ना [Dk. 2.2.]
-छेदः uprooting.
-ज a.
radical.
growing at the roots of trees (as an ant-hill).
born under the constellation Mūla. (-जः) plant growing from a root. (-जम्) green ginger.
-त्रिकोणम् the third astrological house.
-देवः an epithet of Kaṁsa.
-द्रव्यम्, धनम् principal, stock, capital.
-धातुः lymph. -निकृन्तनa. destroying root and branch.
-पुरुषः 'the stock-man', the male representative of a family.
-प्रकृतिः f. f. the Prakṛiti or Pradhāna of the Sāṅkhyas (q. v.); मूल- प्रकृतिरविकृतिः Sāṅ. [K.3.] (-pl.) the four principal sovereigns to be considered at the time of war विजि- गीषु, अरि, मध्यम, and उदासीन); see [Ms.7.155.]
-प्रतीकारः protection of wives and wealth (धनदाररक्षा); कृत्वा मूल- प्रतीकारम् [Mb.5.151.61.]
-फलदः the bread-fruit tree.-बन्धः a particular position of the fingers.
-बर्हणम् the act of uprooting, extermination.
-बलम् the principal or hereditary force; विन्ध्याटवीमध्येऽवरोधान् मूलबलरक्षितान् निवेशयामासुः [Dk.1.1.] [Kāmandaka enumerates six divisions of the army and declares that मौल (hereditary) is the best of them (Kām.13.2-3.)]
-भद्रः an epithet of Kaṁsa.
-भृत्यः an old or hereditary servant.
मन्त्रः a principal or primary text (such as आगम); जुहुयान्मूलमन्त्रेण पुंसूक्तेनाथवा बुधः [A. Rām.4.4.31.]
a spell.
-राशिः a cardinal number.
-वचनम् an original text.
वापः one who plants roots.
A field where crops are grown by sowing roots; पुष्पफलवाटषण्ड- केदारमूलवापास्सेतुः [Kau.A.2.6.24.]
-वित्तम् capital stock.
-विद्या the twelve-worded (द्वादशाक्षरी) spell: ओं नमो भगवते वासुदेवायः; जुहुयान्मूलविद्यया [Bhāg.8.16.4.] -विभुजः a chariot.
-व्यसनवृत्तिः the hereditary occupation of executing criminals; चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसन- वृत्तिमान् [Ms.1.38.]
-व्रतिन् a. a. living exclusively on roots.
-शकुनः (in augury) the first bird.
-शाकटः, -शाकिनम् a field planted with edible roots.
-संघः a society, sect.
-साधनम् a chief instrument, principal expedient.
स्थानम् base, foundation.
the Supreme Spirit.
wind, air.
Mooltan. (-नी) N. of Gaurī.-स्थायिन् m. an epithet of Śiva.
-स्रोतस् n. n. the principal current or fountain-head of a river.
-हर a. a. uprooting completely; सोऽयं मूलहरोऽनर्थः [Rām.6.46.15.] ः a prodigal son; मूलहरतादात्विककदर्यांश्च प्रतिषेधयेत् [Kau.A.2.9.27.]
|