शब्द

{ śabdḥ }

हिन्दी (hindi) WN

noun  अक्षरों या वर्णों आदि से बना हुआ और मुँह से उच्चारित अथवा लिखा जानेवाला वह संकेत जो किसी भाव, कार्य या बात का बोधक होता है   Ex. शब्दों के उचित संयोजन से वाक्य बनते हैं।

HOLO COMPONENT OBJECT:

कड़ी

HOLO MEMBER COLLECTION:

वाक्य शब्दावली

HYPONYMY:

क्रिया अपशब्द नाम उपाधि छी-छी जातिवाचक संज्ञा कृदंत संबोधन विशेषण हाँ जी बड़-बड़ धन्यवाद गुना पर्यायवाची बम मंत्र ना अव्यय संज्ञा तत्सम शब्द उपसर्ग तद्भव कर्म प्रत्यय श्लेष समास सर्वनाम साहब संयोजक क्रियाविशेषण संक्षिप्तक ॐ अधिकार्थ स्वाहा अपभ्रंश विलोम बाई निपात पासवर्ड अधिवाचक अधोवाचक अंगीवाचक अंगवाचक शाबाश रूढ़ अलिंग अंतलघु आहा अलविदा बामन विध्यर्थ हज़ूरी रागी सतनाम वाचक ख़ुर्द देवी वर्ण विपर्यय व्यक्त शब्द अव्यक्त शब्द विस्मयादिबोधक शब्द संबंध-सूचक शब्द भई टाँय-टाँय टा-टा हैलो हाय जुले

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

लफ़्ज़ लफ्ज आखर वर्णात्मा वर्णात्मक शब्द

Wordnet:

bd सोदोब

kan ಪದ

kas لَفٕظ

mal വാക്ക്

mni ꯋꯥꯍꯩ

nep शब्द

pan ਸ਼ਬਦ

san पदम्

tel శబ్దం

urd کلمہ , لفظ

See : ध्वनि

कोंकणी (Konkani) WN

See : उतर, उतर

A dictionary, Marathi and English

.

Aryabhushan School Dictionary

 m  Sound, any voice. A word. Reproof.
शब्द टाकणें   Speak a word (as in recommendation).

मराठी (Marathi) WN

noun  एखाद्या वस्तूचा, कल्पनेचा दर्शक असा अक्षरसमूह   Ex. ही संकल्पना व्यक्त करायला मला नेमका शब्द सुचत नाही.

HOLO COMPONENT OBJECT:

कडवे

HOLO MEMBER COLLECTION:

वाक्य शब्दावली

HYPONYMY:

अपशब्द नाव उपाधी संबोधन होकार जी आभार नाम उपसर्ग कृदन्त क्रियापद पट प्रत्यय विशेषण श्लेष समास सर्वनाम साहेब प्रतिशब्द विध्यर्थ क्रियाविशेषण खुर्द बामन अपभ्रंश बाई अव्यय परवल नकार मंत्र संक्षेप बम उभयान्वयी अव्यय अनेकार्थी छिः शाबास विरुद्धार्थी शब्द कर्म अधिवाची अधोवाची शब्द अंगवाची ॐ आहा निपात तत्सम शब्द बडबड हजुरी रागी सतनाम उद्गारवाचक शब्द

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

bd सोदोब

hin शब्द

kan ಪದ

kas لَفٕظ

mal വാക്ക്

mni ꯋꯥꯍꯩ

nep शब्द

pan ਸ਼ਬਦ

san पदम्

tel శబ్దం

urd کلمہ , لفظ

See : ध्वनी, वचन, बोल

महाराष्ट्र शब्दकोश

 पु. १ आवाज ; उच्चार ; कोणत्याहि प्रकारचा ध्वनि ; श्रोत्रेंद्रियाचा विषय . २ एखाद्या वस्तूचा , कल्पनेचा , दर्शक किंवा व्यंजक , जो अक्षरसमूह तो . ३ ( व्या . ) प्रथमादि विभक्ति ज्यावरून होतात अशी वर्णानुपूर्वी ( नाम , सर्वनाम इ० ). तळमळ हा संस्कृत शब्द चालतो तरी कसा ? . - नारुकु ३ . ४ . ४ बोल ; वाईटपणा ; ठपका . ( क्रि० लागणें ; येणें ; ठेवणें ; लावणें ; आणणें ). तें केलें धार्तराष्ट्री विफळ सकळहि , आणिला शब्द सामीं । - मोकृष्ण ६८ . ३३ . ५ आज्ञा ; हुकूम . ६ प्रतिज्ञा ; वचन ; वाचा . एकवेळ गेले शब्द । - संग्रामगीतें १२० . ७ वेद . त्यासि शब्दपर निष्णातू । - एभा १० . ३४९ . ८ शास्त्र . शब्दाचिया आसकडी । भेद नदीची दोही थडी । आरडते विरह वेडी । बुध्दिबोध । - माज्ञा १६ . ५ . [ सं . शब्द = नाद करणें ] ( वाप्र . )
०खाणें   लिहितांना किंवा बोलतांना शब्द गाळणें , न लिहिणें किंवा न उच्चारणें .
०खालीं   पडणें - दुसर्‍याच्या सांगण्याप्रमाणें करणें ; शब्दाला किंमत देणें ; शब्द मानणें .
न   पडणें - दुसर्‍याच्या सांगण्याप्रमाणें करणें ; शब्दाला किंमत देणें ; शब्द मानणें .
०खालीं   न देणें - उत्तरास प्रत्युत्तर देणें ; वादविवादांत किंवा भांडणांत माघार न घेणें .
पडू   न देणें - उत्तरास प्रत्युत्तर देणें ; वादविवादांत किंवा भांडणांत माघार न घेणें .
०झेलणें   ज्याची सेवा , चाकरी शुश्रूषा , खुशामत वगैरे करावयाची असेल , त्याच्या तोंडून आज्ञा निघतांच तिच्याप्रमाणें करणें . राजकारस्थानी पुरुष आणि सेनापति यांचे शब्द त्यांच्या अमदानींत सगळे लोक झेलीत असतात - ओक .
०टाकणें   १ मागणी , विनंति करणें ; एखादी गोष्ट सांगून बघणें . २ शिफारस करणें .
०ठेवणें   लावणें लागणें - दोष देणें ; ठपका ठेवणें ; दूषण लावणें . माझेनि दोषें पावलों खेद । हा तुज कासया ठेवणें शब्द । - मुक्तेश्वर . त्वत्सम साधु न लागों देती स्वयशासो शब्द ते राजे - मोवन २ . ३६ ; - मोउद्योग ८ . १९ .
०लागूं   , लागू , लावू - दोष पत्करणें . सत्यप्रतिज्ञ पांडव लागूं देती न आपणा शब्द । - मोविराट ४ . ६३ . सामाशब्द -
देणें   , लागू , लावू - दोष पत्करणें . सत्यप्रतिज्ञ पांडव लागूं देती न आपणा शब्द । - मोविराट ४ . ६३ . सामाशब्द -
०काठिन्य  न. ( अलंकार ) शब्दाचा कठोरपणा , कर्कशपणा . [ सं . ]
०कार्पण्य  न. अल्पभाषा ; कमी बोलणें ; मितभाषण . शब्दकार्पण्य पंडितास दोष स्त्रीला महाभूषण । [ सं . ]
०कोश   कोष - पु . १ शब्दसंग्रह ; शब्दसमुच्चय ; शब्दांचा साठा - खजिना ; शब्दांचा अर्थासह संग्रह . २ शब्दाचे अर्थ , व्युत्पत्ति , व्याकरण वगैरे सांगणारा ग्रंथ . [ सं . ]
०कौशल्य  न. शब्दरचना - चातुर्य ; भाषाचातुर्य . [ सं . ]
०खंडन  न. शब्द , विधान इ० खोडून काढणें ; शब्दावरील टिका .
०गुण  पु. शब्दांचे गुण , लक्षण . हे एकंदर चोवीस आहेत . ते पुढील प्रमाणें ; श्लेष , प्रसाद , समता , माधुर्य , सुकुमारता , अर्थव्यक्ति , उदारत्व , कांति , उदात्तता , ओज , सुशब्दता , और्जित्य , विस्तर , समाधि , सौक्षम्य , गांभीर्य , प्रेम , सन्मितत्व , प्रौढी , रीति , उक्ति , गति , भावुक , संक्षेप . इ
००चातुर्य  न. शब्दरचनाकौशल्य ; वाक्चातुर्य ; शब्दपटुता ; भाषाशैली ; भाषाप्रभुत्व . [ सं . ]
०चित्र  न. १ शब्दांनीं केलेलें वर्णन , काढलेलें चित्र . २ ( साहित्य ) चित्रकाव्याचा एक प्रकार ; शब्दचमत्कृति . उदा० मागे जी लुगडी , सकाप बुगडी इ० . [ सं . ]
०चोर  पु. दुसर्‍याचा लेख चोरून तो आपलाच म्हणून दडपून देणारा ; दुसर्‍याचे शब्द चोरणारा ; उष्टा बोल वापरणारा .
०जाल   जाळ - न . १ शब्दांचें जाळें ; अनंत शब्दांचा नुसता समूह ; शब्दावडंबर ; शब्दभारूड . २ वायफळ भाषण ; बडबड . म्हणती शब्दजाळ टाकून । निश्चल एकाग्र ऐसिजे मनें । [ सं . ]
०तः   क्रिवि . शब्दानें . शब्दतः अर्थतः अगाध खोली । - एभा २१ . ३६७ . [ सं . ]
०ताडन  न. एखाद्यास लागेल असें भाषण ; शब्दांचा मार ; टोचून बोलणें . सूज्ञास शब्द ताडन मूर्खास प्रत्यक्ष ताडन . [ सं . ]
०तात्पर्य  न. भाषणाचा सारांश ; शब्दार्थ ; मतलब . [ सं . ]
०दोष  पु. १ शब्दांतील व्यंग , उणेपणा ; शब्दापराध ; शब्दवैगुण्य . काव्यप्रकाशांत एकंदर शब्ददोष १३ सांगितले आहेत . ते पुढीलप्रमाणें ; श्रुतिकटु च्युतसंस्कृति , अप्रयुक्त , असमर्थ , निहतार्थ , अनुचितार्थ , निरर्थक , अवाचक , अश्लील ( जुगुप्सा , अमंगल , व्रीडा - युक्त ), संदिग्ध , अप्रतीत , ग्राम्य , नेयार्थ . प्रताप रुद्रांत पुढील सतरा शब्ददोष सांगितले आहेत :- अप्रयुक्त , अपुष्ट - अपुष्टार्थ , असमर्थ , निरर्थक , नेयार्थ , च्युतसंस्कार - च्युतसंस्कृति , संदिग्ध , अप्रयोजक , क्लिष्ट , गूढ - गूढार्थ , ग्राम्य , अन्यार्थ , अप्रतीतिक , अविसृष्टविधेयांश , विरुध्दमतिकृत , अश्लील ( जुगुप्सा , व्रीडा , अमंगलयुक्त ), परुष - श्रुतिकटु . २ दोषारोप ; बोल ; ठपका ; आळ . ( क्रि० ठेवणें ; घालणें ; लावणें ; आणणें ; येणें ; लागणें ). ३ शब्दामुळें , नांवामुळें लागलेला बट्टा ; कलंक . उदा० प्रतिव्रतेस व्यभिचारिणी म्हटली शब्ददोष तर येतो .
०ध्वनि  पु. आवाज ; स्वर ; बोलणें . तिचा हा शब्दध्वनि । म्यांही श्रवणीं ऐकिला । [ सं . ]
०परीक्षा  स्त्री. ( वैद्यक ) शब्दाच्या स्पष्टास्पष्टतेवरून किंवा जड हलकेपणावरून व्याधिनिदान करणें . [ सं . ]
०पांडित्य  न. १ वक्तृत्व ; भाषापांडित्य . २ कृती न करतां उगीच कोरडें व डौलाचें वाक्‍पाटव करणें ; वृथा बडबड ; प्रौढी . [ सं . ]
०पारुष्य  न. कठोर भाषण ; कटु भाषण . [ सं . ]
०पाल्हाळ  पु. शब्दावडंबर ; शब्दभारूड . शब्दजाल पहा . ( क्रि० लावणें ; मांडणें ; करणें ).
०प्रमाण  न. शब्दांनीं दिलेला पुरावा ; साक्ष ( तोंडी ). [ सं . ]
०प्रहार  पु. वाक्‍ताडन ; मनाला लागतील , दुःख देतील असे शब्द बोलणें ; रागें भरणें . [ सं . ]
०बोध  न. शब्दज्ञान . शब्दबोधें सदोदित । - एभा २ . १६७ .
०ब्रह्म  न. वेद . हें शब्दब्रह्म अशेष । - ज्ञा १ . ३ ; - एभा ११ . ४९८ . [ सं . ]
०भेद  पु. १ शाब्दिक फरक . २ प्रतिशब्द ; दुसरे शब्द . [ सं . ]
०भेदी   वेधी - वि . १ आवाजावरून बाण मारण्यांत पटाईत , निष्णात , तरबेज . २ वस्तूचा नुसता नाद ऐकून त्यावर बिनचूक जाणारा , वेध करणारा ( अस्त्र , शक्ति , मंतरलेला बाण इ० ). ३ ( ल . ) थोडक्या शब्दांवरून एखाद्याचें अंतरंग , मतलब , बेत जाणणारा ; चांगला तर्कबाज . ४ दशरथ , अर्जुन यांचें विशेषण , अभिधान . [ सं . ] ५ मंत्रानें दुसर्‍याचा नाश करणारा ; केवळ मंत्रोच्चारामुळें शत्रूचा नाश करणारा .
०माधुर्य  न. शब्दांतील गोडी ; मधुर भाषण . [ लं . ]
०योगी वि.  ( व्या . ) व्याकरणांत नामें आणि नामाप्रमाणें योजलेले इतर शब्द यांना जोडून येणारें ( अव्यय ). उदा० वर , खालीं , पुढें , मागें इ० . हीं ज्यांना जोडलीं जातात त्यांचें सामान्यरूप होतें .
०योजना  स्त्री. १ शब्दांची निवड , योग , जुळणी . २ शब्दरचना ; वाक्यरचना . [ सं . ]
०योनि  स्त्री. धातु ; शब्दाचें मूळ . [ सं . ]
०रचना  स्त्री. शब्दांची रचना , मांडणी ; वाक्यरचना ; शब्दयोजना . [ सं . ]
०राशि  पु. वेद . - मनको .
०ललित्य  न. शब्दसौंदर्य ; शब्दांची मनोवेधक योजना . लालित्य पहा . [ सं . ]
०वाहक  न. विजेच्या सहाय्यानें दूर अंतरावरून बोलण्याचें यंत्र . ( इं . ) टेलेफोन . सौ . महाराणीसाहेबास वारा घालण्यास एक स्त्री कामगार पाठविण्यास शब्दवाहकद्वारें ... हुकूम द्यावा - ऐरापुप्र ४ . २२४ .
यंत्र  न. विजेच्या सहाय्यानें दूर अंतरावरून बोलण्याचें यंत्र . ( इं . ) टेलेफोन . सौ . महाराणीसाहेबास वारा घालण्यास एक स्त्री कामगार पाठविण्यास शब्दवाहकद्वारें ... हुकूम द्यावा - ऐरापुप्र ४ . २२४ .
०विचार  पु. १ शब्दसाधनविचार ; प्रत्यय प्रकरण . ( इं . ) इटिमॉलॉजी . २ ( व्या . ) वाक्यांतील निरनिराळया शब्दांचा परस्परांशीं असणार्‍या संबंधाचा विचार .
०विता  पु. परमात्मा . - मनको .
०वेध  पु. १ वेदांतील गूढ स्थळें ; शब्दांचें कूट ; शब्दांचें जाळें ; आडंबर . कंठीं शब्दवेधांचें साखळें . - शिशु १११ . २ आवाजास अनुसरून बाण , गोळी वगैरे मारणें .
०वेधी वि.  शब्दभेदी पहा .
०वैपरीत्य  न. ( बोलणाराच्या हेतूशीं ) विरुध्द , विपरीत शब्दयोजना ; भलतीच शब्दयोजना ; चुकीची पदयोजना . कुंभकर्ण बोलला निद्रापद , कुंभकर्णाच्या मनांत होतें इंद्रपद , तस्मात् ‍ - शब्दवैपरीत्य झालें . [ सं . ]
०शक्ति  स्त्री. १ शब्दाचा जोर ; शब्दाचा वास्तविक , अगदीं बरोबर असा अर्थ . शब्दाचा यौगिक अर्थ . २ ( साहित्य ) अभिधा , लझणा , व्यंजना इ० शब्दार्थ बोधकवृत्ति . [ सं . ]
०शक्तिगम्य वि.  शब्दश ; मूळ अर्थाप्रमाणें .
०शासन  न. शब्दांचा अर्थ , त्यांची योजना वगैरे संबंधी ; व्याकरणशास्त्र , शब्दविचार , इ० नियम . [ सं . ]
०शास्त्र  न. शब्दनिज्ञान ; शब्दांचें संपूर्ण विवरण करणारें शास्त्र ; व्युत्पत्तिशास्त्र . २ व्याकरणशास्त्र . [ सं . ]
०शुध्दि  स्त्री. १ व्याकरणनियमाप्रमाणें निर्दोष अशी शब्दयोजना ; अचूक मांडणी . २ शब्दांतील दोष काढून टाकणें ; शब्दांची तपासणी ; दुरस्ती . ३ परकीय शब्द न वापरणें ; भाषाशुध्दि .
०शूर  पु. केवळ बोलण्यांत शूर , पटाईत . - धनुर्भग पृ . ७३ .
०श्री  स्त्री. शब्दांची शोभा . एथूनि शब्दश्री सच्छास्त्रिक । - ज्ञा १ . ३४ .
०संग्रह  पु. शब्दसमूह ; शब्दसमुच्चय ; शब्दकोश - ष . [ सं . ]
०संचय  पु. शब्दांचा सांठा , समूह ; शब्दांची समृध्दि , वैपुल्य .
०संदर्भ  पु. वाक्य रचनेंतील शब्दांचा एकमेकांशीं असलेला संबंध - अन्वय . [ सं . ]
०सादृश्य  न. ( अर्थानें अगदीं निराळे असणार्‍या ) शब्दांतील साम्य , सारखेपणा . [ सं . ]
०साधनिका  स्त्री. १ शब्दविचार ; शब्दांची बनावट ; व्युत्पत्ति . २ शब्दांची फोड , उकल ; व्याकरण चालविणें . [ सं . ]
०साधित  न. शब्दापासून , नामापासून साधलेला शब्द . - वि . ( व्या . ) नामापासून बनलेलें . याच्याउलट धातुसाधित . [ सं . ]
०साम्य  न. शब्दांचा सारखेपणा ; सादृश्य . [ सं . ]
०सूची  स्त्री. शब्दांची सूची . याच्या उलट पदसूची वगैरे . [ सं . ]
०सृष्टि  स्त्री. १ शब्दांचा संग्रह ; शब्दांची रचना . २ ( ल . ) काव्य ; ग्रंथ ; प्रबंध . आतां वंदूं कवेश्वर । शब्दसृष्टीचे ईश्वर । - दा १ . ७ . [ सं . ]
०स्फुरण  न. ( शब्दांचें फुरफुरणें , थरथरणें ) ज्यांत जोडाक्षरें व ट वर्गांतील अक्षरें एकसारखीं पुष्कळ येतात अशा कठोर , कर्णकटु प्रबंधाबद्दल म्हणतात [ सं . ]
०स्वारस्य  न. शब्दांतील गोडी , लज्जत ; शब्दमाधुर्य . [ सं . ] शब्दविणें - क्रि . वोलविणें . मीचि शब्दातें शब्दबिता । - एभा १३ . ३४४ . शब्दाचा मार - पु . वाक्‍ताडन ; शब्दप्रहार ; कानउघाडणी ; निर्भर्त्सना . वेडयास टोणप्याचा मार , शहाण्यास शब्दाचा . शब्दाची कसरत - स्त्री . शंब्दांची कसरतीप्रमाणें बळेनें केलेली अस्वाभाविक रचना . भाषा आणि तपश्चर्या , वचनाचें कष्ट , शब्दांची कसरत , या गोष्टींची जरूर असते . - नाकु ३ . ४ . शब्दाडंबर - न . शब्दजाल ; केवळ शब्दांचें वैपुल्य ; अर्थहीन शब्दरचना ; पोकळ वक्तृत्व . [ सं . शब्द + आडंबर ] शब्दातीत - वि . शब्दांच्या किंवा बोलण्याच्या शक्तीबाहेरचें ; वर्णन करितां येत नाहीं असें ; शब्दांनीं वर्णन करण्यास अशक्य ; अनिर्वाच्य . [ सं . शब्द + अतीत ] शब्दानुप्रास - पु . ( साहित्य ) शब्दाचा अनुप्रास ; एक यमकरचना ; ज्यांत त्याच त्या शब्दाची पुनःपुनः आवृत्ति होतें असा अलंकार . याच्या उलट वर्णानुप्रास . [ शब्द अनुप्रास ] शब्दानुशासन - न . शब्दशासन ; शब्दांच्या लिंग , रूपांबद्दल , अर्थाबद्दल वगैरे नियम . [ सं . ] शब्दानशब्द - क्रिवि . प्रत्येक शब्द . या एकंदर बोलण्यांतील शब्दान् ‍ शब्द शांतपणानें शिष्याच्या मुखांतून निघत होता . - उषःकाल . [ शब्द + न् ‍ = आणि + शब्द ] शब्दामृत - न . ( काव्य ) शब्दमाधुर्य ; वाङ्‍माधुर्य ; अमृताप्रमाणें गोड शब्द . [ शब्द + अमृत ] शब्दार्थ - पु . १ शब्दाचा अर्थ , आशय . २ शब्दाचा मूळ , शब्दशः अर्थ ; यौगिकार्थ . [ सं . ] शब्दालंकार - पु . ( साहित्य ) शब्दाच्या रूपावरून साधलेला अलंकार ; काव्यांतील अनुप्रास ; यमकादि अलंकार ; याच्या उलट अर्थालंकार . या अलंकारांचें पुढील पांच प्रकार आहेतः - वक्रोक्ति , अनुप्रास , यमक , श्लेष , पुनरुक्तवदाभास . ह्यांत पुन्हां प्रत्येकीचे जे निरनिराळे भेद आहेत ते सर्व प्रतापरुद्रग्रंथांत व काव्यप्रकाशांत सांगितले आहेत . [ सं . ] शब्दाशब्द - पु . १ चांगले - वाईट शब्द ; अविचाराचे व उध्दटपणाचें भाषण ; वेळ प्रसंग न पहातां असभ्यपणाचें बोलणें . चौघांमध्यें शब्दाशब्द बोलूं नये , चांगले बोलावें २ अप्रत्यक्ष व आक्षेप न घेतां बोलणें ; चांगलें किंवा वाईट ( यांपैकीं कोणतेंच नाहीं असें ) भाषण . मी त्याला शब्दाशब्द कांहीं बोललों नाहीं . [ सं . शब्द + अशब्द ] शब्दित - न . भाषण ; आवाज ; बोलण्याचा स्वर ; ध्वनि . - वि . १ उच्चारलेलें ; बोललेलें ; वदलेलें ; घोषित केलेलें . २ शब्दानें युक्त केला जो वाद्यादि तो ; वाजविलेलें ; निनादित . [ सं . ] शाब्द , शाब्दिक - वि . शब्दासंबंधीं , वाग्युक्त ; वाणीयुक्त ; वाचिक . तरी तप जें कां सम्यक् ‍ । तेंही त्रिविध आइक । शारीर मानसिक । शाब्द गा । - ज्ञा १७ . २०० . २ स्वरासंबंधीं ; आवाजासंबंधीं . ३ ( व्या . ) नामासंबंधीं ; नामवाचक ( प्रत्यय वगैरे ). ४ अनुभवाशिवाय बडबड करणारे ; केवळ शब्द जाणणारे ; शब्दज्ञानी . वृथा शाब्दिकांचें शब्दज्ञान । तेंहीं व्याख्यान दाविलें । - एभा ११ . ६४८ . - पु . शब्दांचे अर्थ जाणण्यांत व रूपें समजण्यांत , करण्यांत निष्णात , हुषार ; तरबेज ; वैयाकरण . [ सं . ] शाब्दबोध - पु . शाब्दिक बोध ; अक्षरशः होणारा अर्थ ; यौगिक अर्थ . [ सं . ] शाब्दिकसृष्टि - स्त्री . अलंकारिक , कुशल शब्दरचना ; काव्यप्रबंधांतील शब्दरचनाचातुर्य . [ सं . ] शाब्दी - स्त्री . शब्दप्रवृत्ति . तेवींचि हा अनादि । ऐसी आथी शाब्दी । - ज्ञा १५ . १३० .

नेपाली (Nepali) WN

noun  अक्षरहरू वा वर्ण आदिले बनिएको र मुखबाट उच्चारित अथवा लेखिने त्यो सङ्केत जुनचाहिँ कुनै भाव, कार् वा कुराको बोध हुन्छ   Ex. शब्दहरूको उचित संयोजनले वाक्य बन्दछ

HOLO COMPONENT OBJECT:

चरण

HYPONYMY:

क्रिया कुवचन नाम उपाधि हुन्छ धन्यवाद पर्यायवाची नाइँ संज्ञा छि:छि: छ्या-छ्या विशेषण स्यावास अनेकार्थ अपभ्रंश सम्बोधन सङ्क्षिप्‍त

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

पद लबज

Wordnet:

bd सोदोब

hin शब्द

kan ಪದ

kas لَفٕظ

mal വാക്ക്

mni ꯋꯥꯍꯩ

pan ਸ਼ਬਦ

san पदम्

tel శబ్దం

urd کلمہ , لفظ

See : ध्वनि, शाब्दिक, स्वर

A Sanskrit English Dictionary

शब्द  f.  m. (in, [DhyānabUp.] also n. ifc. f( आ). perhaps connected with √ 3. शप् cf. also 2. शप्) sound, noise, voice, tone, note ( शब्दं √ कृ, to utter a sound, raise the voice, cry aloud; sound is supposed to be sevenfold [ [MBh. xii, 6858]] or eight. fold [ [Dharmas. 35]] or tenfold [ [MBh. xiv, 1418]] ; in the मीमांसा it is taught to be eternal)
शब्देन   a word (, by word, explicitly, expressly), ib.; [Kāś.] on [Pāṇ. 2-3, 19]
speech, language, [BhP.]
अप-शब्द   the right word, correct expression ( opp. to ), [Pat.]

ROOTS:

अप शब्द

the sacred syllable Om, [AmṛtUp.]
(in gram.) a declinable word or a word-termination, affix, [Pāṇ.] Sch.
तच्छब्दात्   a name, appellation, title, [Mn.]; [MBh.] &c. (, ‘because it is so-called’ KātyŚr.)
a technical term, [TPrāt.]
verbal communication or testimony, oral tradition, verbal authority or evidence (as one of the प्रमाणs q.v.), [Nyāyas.]; [Sarvad.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

शब्दः [śabdḥ]   [शब्द्-घञ्]
Sound (the object of the sense of hearing and property of आकाश); अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं विमानेन विगाहमानः [R.13.1.]
Sound, note (of birds; men &c.), noise in general; विश्वासोपगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते मृगाः [Ś.1.14;] स शब्दस्तुमुलोऽभवत् [Bg.1.13;] [Ś.3.1;] [Ms.4.31;] [Ku.1.45.]
The sound of a musical instrument; वाद्यशब्दः [Pt.2;] [Ku.1.45.]
A word, sound, significant word (for def. &c. see Mbh. introduction); एकः शब्दः सम्यगधीतः सम्यक् प्रयुक्तः स्वर्गे लोके कामधुग्भवति; so शब्दार्थौ.
A declinable word, a noun, substantive.
A title, an epithet; यस्यार्थुक्तं गिरिराज- शब्दं कुर्वन्ति बालव्यजनैश्चमर्यः [Ku.1.13;] [Ś.2.15;] नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् [R.3.35;2.53,64;3.49;5.22;18.42;] [V.1.1.]
The name, mere name as in शब्दपति q. v.
Verbal authority (regarded by the Naiyāyikas as a Pramāṇa.
Grammar; [Dk.1.1.]
Fame; लब्धशब्देन कौसल्ये कुमारेण धनुष्मता [Rām.2.63.11;] स्वर्गाय शब्दं दिवमात्महेतोर्धर्मार्थमात्मंस्थितिमाचकाङ्क्ष [Bu. Ch.2.53] ; (cf. also 'शब्दोऽक्षरे यशोगीत्योः' -हैमः).
The sacred syllable ओम्.
A technical term. -Comp.
-अक्षरम्   the sacred syllable ओम् uttered aloud.
-अतीत a.  a. beyond the power or reach of words, indescribable.
-अधिष्ठानम्   the ear.-अध्याहारः supplying a word (to complete an ellipsis).-अनुकृतिः onomatopœia.
-अनुरूप a.  a. proportionate or corresponding to the sound; शब्दानुरूपेण पराक्रमेण भवि- तव्यम् [Pt.1.]
-अनुशासनम्   the science of words; i. e. grammar.
-अर्थः   the meaning of a word. (-र्थौ dual) a word and its meaning; अदोषौ शब्दार्थौ [K.P.1;] न त्वयं शब्दार्थः, व्यामोहादेषा प्रतीतिः ŚB. on [MS.4.1.14.]
-अलं- कारः   a figure of speech depending for its charmingness on sound or words and disappearing as soon as the words which constitute the figure are replaced by others of the same meaning (opp. अर्थालंकार); e. g.; see [K. P. 9.]
-आख्येय a.  a. to be communicated in words; शब्दाख्येयं यदपि किल ते यः सखीनां पुरस्तात् [Me.15.] (-यम्) an oral or verbal communication.
-आडम्बरः   bombast, verbosity, high-sounding or grandiloquent words.
-आदि a.  a. beginning with शब्द (as the objects of sense); शब्दादीन् विषयान् भोक्तुं चरितुं दुश्चरं तपः [R.1.25.]
-इन्द्रियम्   the ear. -कारa. sounding, sonorous.
-कोशः   a lexicon, dictionary.-ग a.
perceiving sounds.
uttering sounds.
-गत a.  a. inherent or residing in a word.
-गतिः   music, song.-गुण a. having sound for its quality; अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः [R.13.1.]
-गोचरः   the aim or object of speech.
ग्रहः catching the sound.
the ear.
-ग्रामः   the range or reach of sound.
-चातुर्यम्   cleverness of style, eloquence.
-चित्रम्   one of the two subdivisions of the last (अवर or अधम) class of poetry (wherein the charm lies in the use of words which please the ear simply by their sound; see the example given under the word चित्र).-चोरः 'a word-thief', a plagiarist.
-तन्मात्रम्   the subtle element of sound.
-नेतृ  m. m. N. of Pāṇini.
-पतिः   a lord in name only, nominal lord; ननु शब्दपतिः क्षितरेहं त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः [R.8.52.]
-पातिन् a.  a. hitting an invisible mark the sound of which is only heard, tracing a sound; शब्दपातिनमिषुं विससर्ज [R.9.73.]
-प्रमाणम्   verbal or oral evidence.
-बोधः   knowledge derived from verbal testimony.
-ब्रह्मन्  n. n.
the Vedas; शब्द- ब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति [Maitra. Up.6.22.]
spiritual knowledge consisting in words, knowledge of the Supreme Sprit or the Spirit itself; शब्दब्रह्मणस्तादृशं विवर्तमितिहासम् [U.2;7.2.]
a property of words called स्फोट q. v.
-भाव्यत्वम्   the state of becoming known through scriptural word only; कर्मणः शब्दभाव्य- त्वात्... [Ms.7.1.9.] (on which Śabara writes अथेह कर्मणः शब्दभाव्यत्वम् । नान्यतः शक्यमेतज्ज्ञातुं कस्यापूर्वस्य धर्मा इति ॥-भिद् f. perversion of words.
-भेदिन् a.  a. hitting a mark merely by its sound. (-m.)
an epithet of Arjuna.
the anus.
a kind of arrow.
-योनिः  f. f. a root, radical word.
-लक्षण a.  a. what is determined by the sacred word; इह शब्दलक्षणे कर्मणि यथाशब्दार्थं प्रवृत्तिः ŚB. on [Ms.11.1.26.]
-वारिधिः   a vocabulary.
-विद्या, -शास्त्रम्   the science of words; i. e. grammar; अनन्तपारं किल शब्द- शास्त्रम् [Pt.1;] [Śi.2.112;14.24.]
-विरोधः   opposition of words (in a sentence).
-विशेषः   a variety of sound.-विशेषणम् (in gram.) an adjective, adjectival word.-वृत्तिः f.
the function of a word (in Rhet.).
the power of a word (to convey sense), indicative power (लक्षणा); अदृष्टार्थाच्छब्दवृत्तिर्लघीयसी ŚB. on [MS.11.1.48.] -वेधिन् a. hitting an invisible mark the sound of which is only heard; see शब्दपातिन्; अभ्याससाध्यं निखिलं मत्वा संतमसे व्यधात् । इषुपातानभूद्येन शब्दवेधविशारदः ॥ [Bm.1.632.] (-m.)
an archer.
a warrior who pierces his enemies by mere sounds; [Rām.2.63.11.]
an epithet of king Daśaratha.
-वेध्य a.  a. to be shot at without being seen; एवं मयाप्यविज्ञातं शब्दवेध्यमिदं फलम् [Rām.2.63.13.]
-वैलक्ष्यण्यम्   verbal difference.
-शक्तिः  f. f. the force or expressive power of a word; signification of a word; see शक्ति.
शासनम् a rule of grammar.
the science of grammar.
-शुद्धिः  f. f.
purity of words.
the correct use of words.
-श्लेषः   a play or pun upon words, a verbal equivoque; (it differs from अर्थश्लेष in-as-much as the pun dissappears as soon as the words which constitute it are replaced by others of the same signification, whereas in अर्थश्लेष the pun remains unchanged; शब्दपरि- वृत्तिसहत्मर्थश्लेषः.)
-संग्रहः   a vocabulary, lexicon.
-संज्ञा   (in gram.) a technical term; [P.I.1.68.]
-साधन,   -साहa. See शब्दवेधिन्; ततोऽस्त्रं शब्दसाहं वै त्वरमाणो महारणे [Mb.3.22.] 5.
-सौष्ठवम्   elegance of words, a graceful or elegant style.
-सौकर्यम्   ease of expression.
-स्मृतिः  f. f. philology.-हीनम् the use of a word in a form or meaning not sanctioned by standard authors.

Shabda-Sagara

शब्द   r. 10th cl. ( शब्दयति-ते)
1. To sound, to make or utter sound.
2. To call out to, to speak; with the prefixes प्र, प्रति, or वि, as well as uncompounded, this root means also:--1. To promise.
2. To make clear or manifest, to explain.
3. To speak.
शब्द  m.  ( -ब्दः)
1. Sound in general, (considered as the property of Ākāsha.)
2. A sound, a word.
3. A declinable word, as noun, pronoun, &c., (in gram.)
4. The sound of a musical instrument.
5. Verbal authority, (considered as a “proof” by the Naiyā yikas.)
E. शब्द् to sound, aff. घञ् .

ROOTS:

शब्द् घञ् .