अथार्काम्शसमुद्भूतम् प्रणिपत्य कृताञ्जलिः ।
भक्त्या परमयाभ्यर्च्य पप्रच्छेदम् मयासुरः ॥१॥
भगवन् किम्प्रमाणा भूः किम् आकारा किम् आश्रया ।
किम्विभागा कथम् चात्र सप्तपातालभूमयः ॥२॥
अहोरात्रव्यवस्थाम् च विदधाति कथम् रविः ।
कथम् पर्येति वसुधाम् भुवनानि विभावयन् ॥३॥
देवासुराणाम् अन्योन्यम् अहोरात्रम् विपर्ययात् ।
किम् अथ तत् कथम् वा स्याद् भानोर् भगणपूरणात् ॥४॥
पित्र्यम् मासेन भवति नाडीषष्ट्या तु मानुषम् ।
तद् एव किल सर्वत्र न भवेत् केन हेतुना ॥५॥
दिनाब्दमासहोराणाम् अधिपा न समाः कुतः ।
कथम् पर्येति भगणः सग्रहो अयम् किम् आश्रयः ॥६॥
भूमेर् उपर्युपर्यूर्ध्वाः किम् उत्सेधाः किम् अन्तराः ।
ग्रहर्क्षकक्षाः किम्मात्राः स्थिताः केन क्रमेण ताः ॥७॥
ग्रीष्मे तीव्रकरो भानुर् न हेमन्ते तथाविधः ।
कियती तत्करप्राप्तिर् मानानि कति किम् च तैः ॥८॥
एवम् मे सम्शयम् छिन्धि भगवन् भूतभावन ।
अन्यो न त्वाम् ऋते छेत्ता विद्यते सर्वदर्शिवान् ॥९॥
इति भक्त्योदितम् श्रुत्वा मयोक्तम् वाक्यम् अस्य हि ।
रहस्यम् परम् अध्यायम् ततः प्राह पुनः स तम् ॥१०॥
शृणुष्वैकमना भूत्वा गुह्यम् अध्यात्म सम्ज्ञितम् ।
प्रवक्ष्याम्य् अतिभक्तानाम् नादेयम् विद्यते मम ॥११॥
वासुदेवः परम् ब्रह्म तन्मूर्तिः पुरुषः परः ।
अव्यक्तो निर्गुणः शान्तः पञ्चविम्शात् परो अव्ययः ॥१२॥
प्रकृत्यन्तर्गतो देवो बहिर् अन्तश् च सर्वगः ।
सङ्कर्षणो अपः सृष्ट्वादौ तासु वीर्यम् अवासृजत् ॥१३॥
तदण्डम् अभवद् धैमम् सर्वत्र तमसावृतम् ।
तत्रानिरुद्धः प्रथमम् व्यक्तीभूतः सनातनः ॥१४॥
हिरण्यगर्भो भगवान् एष छन्दसि पठ्यते ।
आदित्यो ह्य् आदिभूतत्वात् प्रसूत्या सूर्य उच्यते ॥१५॥
परम् ज्योतिस् तमः पारे सूर्यो अयम् सवितेति च ।
पर्येति भुवनान् एष भावयन् भूतभावनः ॥१६॥
प्रकाशात्मा तमोहन्ता महान् इत्य् एष विश्रुतः ।
ऋचो अस्य मण्डलम् सामान्युस्त्रामूर्तिर् यजूम्षि च ॥१७॥
त्रयीमहो अयम् भगवाण् कालात्मा कालकृद् विभुः ।
सर्वात्मा सर्वगः सूक्ष्मः सर्वम् अस्मिन् प्रतिष्ठितम् ॥१८॥
रथे विश्वमये चक्रम् कृत्वा सम्वत्सरात्मकम् ।
छन्दाम्स्य् अश्वाः सप्त युक्ताः पर्यटत्य् एष सर्वदा ॥१९॥
त्रिपादम् अमृतम् गुह्यम् पादो अयम् प्रकटो अभवत् ।
सो अहङ्कारम् जगत्सृष्ट्यै ब्रह्माणम् असृजत् प्रभुः ॥२०॥
तस्मै वेदान् वरान् दत्त्वा सर्वलोकपितामहम् ।
प्रतिष्ठाप्याण्डमध्ये अथ स्वयम् पर्येति भावयन् ॥२१॥
अथ सृष्ट्याम् मनश् चक्रे ब्रह्माहङ्कारमूर्तिभृत् ।
मनसश् चन्द्रमा जज्ञे सूर्यो अक्ष्णोस् तेजसाम् निधिः ॥२२॥
मनसः खम् ततो वायुर् अग्निर् आपो धरा क्रमात् ।
गुणैकवृद्ध्या पञ्चैव महाभूतानि जज्ञिरे ॥२३॥
अग्नीषोमौ भानुचन्द्रौ ततस् त्व् अङ्गारकादयः ।
तेजोभूखाम्बुवातेभ्यः क्रमशः पञ्च जज्ञिरे ॥२४॥
पुनर् द्वादशधात्मानम् व्यभजद् राशिसञ्ज्ञकम् ।
नक्षत्ररूपिणम् भूयः सप्तविम्शात्मकम् वशी ॥२५॥
ततश् चराचरम् विश्वम् निर्ममे देवपूर्वकम् ।
ऊर्ध्वमध्याधरेभ्यो अथ स्रोतोभ्यः प्रकृतीः सृजन् ॥२६॥
गुणकर्मविभागेन सृष्ट्वा प्राग्वद् अनुक्रमात् ।
विभागम् कल्पयामास यथास्वम् वेददर्शनात् ॥२७॥
ग्रहनक्षत्रतारानाम् भूमेर् विश्वस्य वा विभुः ।
देवासुरमनुष्याणाम् सिद्धानाम् च यथाक्रमम् ॥२८॥
ब्रह्माण्डम् एतत् सुषिरम् तत्रेदम् भूर्भुवादिकम् ।
कटाहद्वितयस्येव सम्पुटम् गोलकाकृति ॥२९॥
ब्रह्माण्डमध्ये परिधिर् व्योमकक्षाभिधीयते ।
तन्मध्ये भ्रमणम् भानाम् अधो अधः क्रमशस् तथा ॥३०॥
मन्दामरेज्यभूपुत्रसूर्यशुक्रेन्दुजेन्दवः ।
परिभ्रमन्त्य् अधोअधःस्थाः सिद्ध्हविद्याधरा घनाः ॥३१॥
मध्ये समन्ताद् अण्डस्य भूगोलो व्योम्नि तिष्ठति ।
बिभ्रानः परमाम् शक्तिम् ब्रह्मणो धारणात्मकाम् ॥३२॥
तदन्तरपुटाः सप्त नागासुरसमाश्रयाः ।
दिव्यौषधिरसोपेता रम्याः पातालभूमयः ॥३३॥
अनेकरत्ननिचयो जाम्बूनदमयो गिरिः ।
भूगोलमध्यगो मेरुर् उभयत्र विनिर्गतः ॥३४॥
उपरिष्टात् स्थितास् तस्य सेन्द्रा देवा महर्षयः ।
अधस्ताद् असुरास् तद्वद् द्विषन्तो अन्योन्यम् आश्रिताः ॥३५॥
ततः समन्तात् परिधिः क्रमेणायम् महार्णवः ।
मेखलेव स्थितो धात्र्या देवासुरविभागकृत् ॥३६॥
समन्तान् मेरुमध्यात् तु तुल्यभागेषु तोयधेः ।
द्वीपिषु दिक्षु पूर्वादिनगर्यो देवनिर्मिताः ॥३७॥
भूवृत्तपादे पूर्वस्याम् यमकोटीति विश्रुता ।
भद्राश्ववर्षे नगरी स्वर्णप्राकारतोरणा ॥३८॥
याम्यायाम् भारते वर्षे लङ्का तद्वन् महापुरी ।
पश्चिमे केतुमालाख्ये रोमकाख्या प्रकीर्तिता ॥३९॥
उदक् सिद्धपुरी नाम कुरुवर्षे प्रकीर्तिता ।
तस्याम् सिद्धा महात्मानो निवसन्ति गतव्यथाः ॥४०॥
भूवृत्तपादविवरास् ताश् चान्योन्यम् प्रतिष्ठिताः ।
ताभ्यश् चोत्तरगो मेरुस् तावान् एव सुराश्रयः ॥४१॥
तासाम् उपरिगो याति विषुवस्थो दिवाकरः ।
न तासु विषुवच्छाया नाक्षस्योन्नतिर् इष्यते ॥४२॥
मेरोर् उभयतो मध्ये ध्रुवतारे नभः स्थिते ।
निरक्षदेशसम्स्थानाम् उभये क्षितिजाश्रये ॥४३॥
अतो नाक्षत्रोच्छ्रयस् तासु ध्रुवयोः क्षितिजस्थयोः ।
नवतिर् लम्बकाम्शास् तु मेरावक्षाम्शकास् तथा ॥४४॥
मेषादौ देवभागस्थे देवानाम् याति दर्शनम् ।
असुराणाम् तुलादौ तु सूर्यस् तद्भागसञ्चरः ॥४५॥
अत्यासन्नतया तेन ग्रीष्मे तीव्रकरा रवेः ।
देवभागे सुराणाम् तु हेमन्ते मन्दतान्यथा ॥४६॥
देवासुरा विषुवति क्षितिजस्थम् दिवाकरम् ।
पश्यन्त्य् अन्योन्यम् एतेषाम् वामसव्ये दिनक्षपे ॥४७॥
मेषादाव् उदितः सूर्यस् त्रीन् राशीन् उदगुत्तरम् ।
सञ्चरन् प्रागहर्मध्यम् पूरयेन् मेरुवासिनाम् ॥४८॥
कर्क्यादीन् सञ्चरम्श् तद्वद् अह्नः पश्चार्धम् एव सः ।
तुलादीम्स् त्रीन् मृगादीम्श् च तद्वद् एव सुरद्विषाम् ॥४९॥
अतो दिनक्षपे तेषाम् अन्योन्यम् हि विपर्ययात् ।
अहोरात्रप्रमाणम् च भानोर् भगणपूरणात् ॥५०॥
दिनक्षपार्धम् एतेषाम् अयनान्ते विपर्ययात् ।
उपर्यात्मानम् अन्योन्यम् कल्पयन्ति सुरासुराः ॥५१॥
अन्ये अपि समसूत्रस्था मन्यन्ते अधः परस्परम् ।
भद्राश्वकेतुमालस्था लङ्कासिद्धपुराश्रिताः ॥५२॥
सर्वत्रैव महीगोले स्वस्थानम् उपरि स्थितम् ।
मन्यन्ते खे यतो गोलस् तस्य क्वोर्धवम् क्व वाधः ॥५३॥
अल्पकायतया लोकाः स्वस्थानात् सर्वतो मुखम् ।
पश्यन्ति वृत्ताम् अप्य् एताम् चक्राकाराम् वसुन्धराम् ॥५४॥
सव्यम् भ्रमति देवानाम् अपसव्यम् सुरद्विषाम् ।
उपरिष्टाद् भगोलो अयम् व्यक्षे पश्चान् मुखः सदा ॥५५॥
अतस् तत्र दिनम् त्रिम्शन्नाडिकम् शर्वदी तथा ।
हानिवृद्धी सदा वामम् सुरासुरविभागयोः ॥५६॥
मेषादौ तु सदा वृद्धिर् उदगुत्तरतो अधिका ।
देवाम्शे च क्षपाहानिर् विपरीतम् तथासुरे ॥५७॥
तुलादौ द्युनिशोर् वामम् क्षयवृद्धी तयोर् उभे ।
देशक्रान्तिवशान् नित्यम् तद्विज्ञानम् पुरोदितम् ॥५८॥
भूवृत्तम् क्रान्तिभागघ्नम् भगणाम्शविभाजितम् ।
अवाप्तयोजनैर् अर्को व्यक्षाद् यात्य् उपरिस्थितः ॥५९॥
परमापक्रमाद् एवम् योजनानि विशोधयेत् ।
भूवृत्तपादाच् छेषाणि यानि स्युर् योजनानि तैः ॥६०॥
अयनान्ते विलोमेन देवासुरविभागयोः ।
नाडीषष्ट्या सकृद् अहर्निशाप्य् अस्मिन् सकृत् तथा ॥६१॥
तदन्तरे अपि षष्ट्यन्ते क्षयवृद्धी अहर्निशोः ।
परतो विपरीतो अयम् भगोलः परिवर्तते ॥६२॥
ऊने भूवृत्तपादे तु द्विज्यापक्रमयोजनैः ।
धनुर् मृगस्थः सविता देवभागे न दृश्यते ॥६३॥
तथा चासुरभागे तु मिथुने कर्कटे स्थितः ।
नष्टच्छाया महीवृत्तपादे दर्शनम् आदिशेत् ॥६४॥
एकज्यापक्रमानीतैर् योजनैः परिवर्जिते ।
भूमिकक्षाचतुर्थाम्शे व्यक्षाच् छेषैस् तु योजनैः ॥६५॥
धनुर् मृगालिकुम्भेषु सम्स्थितो अर्को न दृश्यते ।
देवभागे असुराणाम् तु वृषाद्ये भचतुष्टये ॥६६॥
मेरौ मेषादिचक्रार्धे देवाः पश्यन्ति भास्करम् ।
सकृद् एवोदितम् तद्वद् असुराश् च तुलादिगम् ॥६७॥
भूमण्डलात् पञ्चदशे भागे देवे अथ वासुरे ।
उपरिष्टाद् व्रजत्य् अर्कः सौम्ययाम्यायनान्तगः ॥६८॥
तदन्तरालयोश् च्छाया याम्योदक् सम्भवत्य् अपि ।
मेरोर् अभिमुखम् याति परतः स्वविभागयोः ॥६९॥
भद्राश्वोपरिगः कुर्याद् भारते तूदयम् रविः ।
रात्र्यर्धम् केतुमाले तु कुराव् अस्तमयम् तदा ॥७०॥
भारतादिषु वर्षेषु तद्वद् एव परिभ्रमन् ।
मध्योदयार्धरात्र्यस्तकालान् कुर्यात् प्रदक्षिणम् ॥७१॥
ध्रुवोन्नतिर् भचक्रस्य नतिर् मेरुम् प्रयास्यतः ।
निरक्षाभिमुखम् यातुर् विपरीते नतोन्नते ॥७२॥
भचक्रम् ध्रुवयोर् बद्धम् आक्षिप्तम् प्रवहानिलैः ।
पर्येत्य् अजस्रम् तन्नद्धा ग्रहकक्षा यथाक्रमम् ॥७३॥
सकृद् उद्गतम् अब्दार्धम् पश्यन्त्य् अर्कम् सुरासुराः ।
पितरः शशिगाः पक्षम् स्वदिनम् च नरा भुवि ॥७४॥
उपरिष्टस्य महती कक्षाल्पाधःस्थितस्य च ।
महत्या कक्षया भागा महान्तो अल्पास् तथाल्पया ॥७५॥
कालेनाल्पेन भगणम् भुङ्क्ते अल्पभ्रमणाश्रितः ।
ग्रहः कालेन महता मण्डले महति भ्रमन् ॥७६॥
स्वल्पयातो बहून् भुङ्क्ते भगणान् शीतदीधितिः ।
महत्या कक्षया गच्छन् ततः स्वल्पम् शनैश्चरः ॥७७॥
मन्दाद् अधः क्रमेण स्युश् चतुर्था दिवसाधिपाः ।
वर्षाधिपतयस् तद्वत् तृतीयाश् च प्रकीर्तिताः ॥७८॥
ऊर्ध्वक्रमेण शशिनो मासानाम् अधिपाः स्मृताः ।
होरेशाः सूर्यतनयाद् अधोअधः क्रमशस् तथा ॥७९॥
भवेद् भकक्षा तीक्ष्णाम्शोर् भ्रमणम् षष्टिताडितम् ।
सर्वोपरिष्टाद् भ्रमति योजनैस् तैर् भमण्डलम् ॥८०॥
कल्पोक्तचन्द्रभगणा गुणिताः शशिकक्षया ।
आकाशकक्षा सा ज्ञेया करव्याप्तिस् तथा रवेः ॥८१॥
सैव यत्कल्पभगणैर् भक्ता तद्भ्रमणम् भवेत् ।
कुवासरैर् विभज्याह्नः सर्वेषाम् प्राग्गतिः स्मृता ॥८२॥
भुक्तियोजनजा सङ्ख्या सेन्दोर् भ्रमणसङ्गुणा ।
स्वकक्षाप्ता तु सा तस्य तिथ्याप्ता गतिलिप्तिका ॥८३॥
कक्षा भूकर्णगुणिता महीमण्डलभाजिता ।
तत्कर्णा भूमिकर्णोना ग्रहोच्च्यम् स्वम् दलीकृताः ॥८४॥
खत्रयाब्धिद्विदहनाः कक्षा तु हिमदीधितेः ।
ज्ञशीघ्रस्याङ्कखद्वित्रित्कृतशून्येन्दवस् तथा ॥८५॥
शुक्रशीघ्रस्य सप्ताग्निरसाब्धिरसषड्यमाः ।
ततो अर्कबुधशुक्राणाम् खखार्थैकसुरार्णवाः ॥८६॥
कुजस्याप्य् अङ्कशून्याङ्कषड्वेदैकभुजङ्गमाः ।
चन्द्रोच्चस्य कृताष्टाब्धिवसुद्वित्र्यष्टवह्नयः ॥८७॥
कृतर्तुमुनिपञ्चाद्रिगुणेन्दुविषया गुरोः ।
स्वर्भानोर् वेदतर्काष्टद्विशैलार्थखकुञ्जराः ॥८८॥
पञ्चवाणाक्षिनागर्तुरसाद्र्यर्काः शनेस् ततः ।
भानाम् रविखशून्याङ्कवसुरन्ध्रशराश्विनः ॥८९॥
खव्योमखत्रयखसाग्रषट्कनागव्योमाष्टशून्ययमरूपनगाष्टचन्द्राः ।
ब्रह्माण्डसम्पुटपरिभ्रमणम् समन्ताद् अभ्यन्तरे दिनकरस्य करप्रसारः ॥९०॥