२१
[ ब्राह्मणांचें भोजन होऊन ते जाण्याचा तयारींत पडवींत उभे आहेत . ]
सुदामा : ( हात जोडून ) फार फार आनंद झाला . गरिबाघरची मीठभाकरी गोड करून घेतलीत ....
१ ब्राह्मण : मीठभाकर ? अहो , पंचपक्वान्नांपेक्षांही रुचि होती अन्नाला !
२ ब्राह्मण : अंतरात्मा संतुष्ट झाला !( ढेकर देतो )
१ ब्राह्मण : सुदामदेव ! तुम्ही धनानं दरिद्री असलांत तरी मनानं नवकोटनारायण आहांत !
२ ब्राह्मण : नारायण तुम्हांला अखंड सुखांत ठेवो ! ( ब्राह्मण जातात . )
२२
[ सुदामा स्वयंपाकघरांत येतो . ]
सुदामा : कांहीं उरलं असेल तर मुलाला वाढ .
सुशीला : त्याच्यापुरतंच आहे .
सुदामा : आनंद आहे ! आज आपली एकादशी ! बोलावतों त्याला .... श्रीधर ! बाळ श्रीधर ! जेवायला चल ...( श्रीधर येतो . )
सुशीला : ( पान वाढून ) बस जेवायला .
श्रीधर : अन् बाबाचं पान ?... अन् आई , तूं नाहीं जेवणार ?
सुशीला : तुझं होऊं दे , मग बसूं आम्ही जेवायला ....
श्रीधर : खोटं ! अन्न शिल्लकच नाहीं ...( मोकळी भांडी पाहातो . )
सुशीला : पुष्कळ आहे . तूं जेव मुकाट्यानं .
श्रीधर : आम्ही नाहीं जेवणार जा . तूं नि बाबा बसा जेवायला माझ्याबरोबर ...
सुशीला : बाळ , सगळ्यांना पुरणार नाहीं हें अन्न ....
श्रीधर : कां नाहीं पुरणार ? एक तीळ सातजणांनीं वांटून खावा , असं तुम्हीच सांगत असतां ना ?
सुदामा : ( श्रीधरचा मुका घेऊन ) भरलं माझं पोट !
[ सुशीलाही त्याच्या दुसर्‍या गालाचा मुका घेते . इतक्यांत बाहेर दारांत भिकारी ओरडल्याचे ऐकूं येतें . ]
भिकारी : वाढ गो माई !... कांहीं उरलं सुरलं अन्न आंधळ्याला दे गो माई !
श्रीधर : आई , रोजचा अंधळा आला ....
[ श्रीधर आपलें पान उवलून बाहेर पदवींत जातो . ]
२३
[ श्रीधर भिकार्‍याला पान वाढतो . सुदामा व सुशीला येतात . ]
सुदामा : छान ! सगळं दिलंस ना ?
सुशीला : तुमचाच मुलगा !
सुदामा : अन् तुझा नव्हे वाटतं ? ( हसतो . सुशीला लाजते . )
[ इतक्यांत एक श्रीमंताची बाई नोकराकरवीं धान्य घेऊन येते . ]
बाई : अहो सुशीलाबाई !
सुशीला : या .... या !
[ सुदामा घरांत जातो . बाई पदवींत येते . नोकर धान्याची पोती खालीं ठेवतो . ]
बाई : हे एवढे दोन पायली गहूं दळायचे आहेत ... अन् हे चार पायली तांदूळ सडायचे आहेत . मोलकरणी नीट सदत नाहींत . अन् मुख्य म्हणजे चोरतात हो ! मी म्हणतें , माणसानं मागून घ्यावं . चोरावं कां बरं ?
सुशीला : खरं आहे , कुणीं खुषीनं दिलं तर घ्यावं . मागायचं तरी कशाला ?
बाई : पीठ तेवढं संध्याकाळपर्यंत हवं आहे . तांदूळ उद्यां दिलेत तरी चालेल ... अन् हें तुमच्या श्रमाचं .( धान्यांची मोटली देते . ) येऊं आतां ?
सुशीला : थांबा , कुंकूं लावतें ....( कुंकूं लावल्यावर बाई जाते . सुदामा येतो . )
सुदामा : बघ , देवाला कशी काळजी आहे आपली ! घरांत धान्याचा कण नव्हता ना ? धान्य घरीं चालून आलं . थोडे गहूं - तांदूळ काढून दे .... तेल आणतों नंदादीपाला .
सुशीला : अन् थोडं तूपही आणावं फुलवातीला .
२४
[ रात्रीची वेळ . सुदामा पडवींत भजन सुरू करतो . ]
सुदामा : नंदाघरीं गोकुळीं
अवतरला श्रीहरी !
ब्रह्म सानुलें नाचत खेळत
यशोदेच्या मांडीवरी !
नव नवलाच्या दावुनि लिइला
भान जगाचें हरी !
जगासि पोशित विश्वंभर तो
दहीं - दूध - लोणी चोरुनि खातो
गोपगोकांसंगे खेळत
रंग - रास यमुना - तीरीं !
सान वयीं कालिया मर्दिला
पापी कपटी कंसहि वधिला
दीन अनाथांचा वाली प्रभु
गोवर्धनगिरिधारी !
अवतरला श्रीहरी !
२५
[ इंद्रसेनाचा वाडा . सुदाम्याचें भजन सुरू झाल्यामुळें त्रासलेली चंपाराणी लगबगीनें चौकांत येते . नोकरांना हाका मारते . दोन - तीन नोकर येतात . ]
चंपाराणी : ( एका नोकरास ) आत्तांच्या आत्तां जा नि त्या रंगा नर्तकीला घेऊन ये ...
नोकर : पण अशी आयत्या वेळीं येणार नाहीं ती .
चंपाराणी : आलंच पाहिजे तिला . माझा हुकूम आहे . जा लवकर ...( नोकर जातो . ) अन् तूं रे ... तूं सारा गांव गोळा करून आण ... वाड्यांत नाच - गाण्याला चला , म्हणून सर्वांना सांग ...( नोकर जातो . इंद्रसेन येतो . )
इंद्रसेन : नाचगाणं ? कधीं ? कुठं ? कुणाचं ?
चंपाराणी : इथं .... आत्तां ... रंगा नर्तकीचं !
इंद्रसेन : पण ही काय भलत्या वेळीं भलतीच लहर ?
चंपाराणी : आज त्या सुदाम्याचं भजन मला बंद पाडायचं आहे
इंद्रसेन : काय , बोलतांय् काय ?
चंपाराणी : रोज रोज मेल्याची कटकट ! अंथरुणावर अंग टाकायला अवकाश कीं झालाच सुरू ह्याच्या भजनाचा आक्रोश ! कान किटले ... डोळ्याला डोळा लागूं देत नाही मेला !... ऐका ... ऐका ( सुदाम्याचें भजन जोरानें ऐकूं येतें . ) पाहा , कसा टाहो मांडलाय् त्यानं ! कान आहेत ना जागेवर ?... तुमच्याच्यानं त्याला हाकलून देणं होत नाहीं ... मग असंच सतावलं पाहिजे त्याला .
इंद्रसेन : काय तुमची अक्कल ! शक्कल तर खूप काढलीत !