९
हिरण्यकशिपु कोपे भातृवधें । क्रोधधूर्मे झालें नभ व्याप्त ॥१॥
कडाडूनि दंत ओष्ठ तो चावूनि । सूडभावें वाणी वदला क्रूर ॥२॥
फोडूनि मस्तक शूलें या हरीचें । तर्पीन त्या रक्तें बांधवासी ॥३॥
तदाचि पावेन समाधान मनीं । मिरवी हा जनीं सम ऐसें ॥४॥
तोंडपूजे देव करितां स्तवन । पक्ष तो घेऊन नाचूं लागे ॥५॥
प्राण देवांवरी तया कुटिलाचा । विनाश तयाचा करणें योग्य ॥६॥
मूलच्छेदावीण वृक्षाचा न नाश । तैसेंचि हें कृत्य आवश्यक ॥७॥
१०
दैत्यहो, तुम्हांसी कथितों मी वर्म । सकल ब्रह्मकर्म नष्ट करा ॥१॥
विप्र अपराधी प्रत्यक्ष न जरी । विष्णूचे ते परी सहाय्यक ॥२॥
यज्ञ-दान-तपामाजी करा विघ्न । वेदविध्वंसन करा यत्नें ॥३॥
अपराध काय न म्हणा विप्रांचा । विप्रचि विष्णूचा प्राण जाणा ॥४॥
धर्मबळें त्यांच्या विष्णु बळिवंत । यास्तव प्रमुख वैरी विप्र ॥५॥
यास्तव दैत्यहो, धेनु, विप्र, वेद । वर्णाश्रम जेथ तेथ जावें ॥६॥
जाळूनि तीं स्थानें करा भस्मसात । निवेदी शुकोक्त वासुदेव ॥७॥
११
रुचे तेंचि आलेम प्रारब्धीं दैत्यांच्या । गगनीं न त्यांचा हर्ष मावे ॥१॥
लक्षूनि नगरें ग्रामें ते निघाले । दिसे तें जाळिलें, मठादीहि ॥२॥
धेनु-विप्रादींची जाहली दुर्दशा । मार्ग जीविकेचा नुरला तयां ॥३॥
गुप्तपणें सर्व देव अवलोकिती । दैत्यांची ते कृति निरीक्षूनि ॥४॥
हिरण्यकशिपु करी क्रियाकर्म । आप्तांचें सांत्वन करीतसे ॥५॥
शकुनि, शंबर, धृष्ट, कालनाभ । वृक, महानाभ, हरिश्मश्रु ॥६॥
भूतसंतापन, तैसाचि उत्कच । हिरण्याक्षपुत्र कांता, माता ॥७॥
वासुदेव म्हणे सकलांसी बोध । करीतसे दैत्य ऐका काय ॥८॥
१२
वीरमरणें जे पडले रणांत । तयांस्तव शोक करुं नये ॥१॥
प्रपेवरी येती पांथस्थ ज्यापरी । एकत्र त्यापरी वसती जीव ॥२॥
संयोग-वियोग दैवयोगें त्यांचा । बुद्‍बुदचि साचा जाणा देह ॥३॥
चैतन्य तेथींचे अमरचि असे । नश्वर देहातें जरी नाश ॥४॥
नित्य निरंजन अव्यय तो आत्मा । सर्वसाक्षी जाणा सर्वव्यापी ॥५॥
प्रतिबिंब जळीं हालतांचि वृक्ष । हाले ऐसा भास होई नरा ॥६॥
तैसा स्थिर आत्मा, भास हे मायेचे । विपर्यासें ऐसें होती भ्रम ॥७॥
जन्म, मृत्यु, शोक, भय, अविवेक । अवघा विपर्यास ध्यानीं असो ॥८॥
वासुदेव म्हणे संवाद पूर्वीचा । कथीतसे आप्तां दैत्य ऐका ॥९॥
१३
पुरा उशीनर देशांत सुयज्ञ । रणांत मरुन पडला राव ॥१॥
भग्नकवच तो विच्छिन्न शरीर । माला अलंकार अस्ताव्यस्त ॥२॥
निखुरले केश फुटले नयन । ओष्ठ आंवळून धरिले होते ॥३॥
छिन्नहस्त धूलिग्रस्त त्याचें मुख । परी तो जिवंत भासे क्रुद्ध ॥४॥
पाहूनि तयासी आक्रंदती स्त्रिया । म्हणती हाय दैवा न सहे दु:ख ॥५॥
प्रजेसवें आम्हां संरक्षिलें तूंचि । निघूनि गेलासी त्यजूनि केंवी ॥६॥
जगूनियां आतां कर्तव्य न आम्हां । येऊं दयाघना, अससी तेथें ॥७॥
वासुदेव म्हणे दु:ख ऐशापरी । करितां राहिली अग्निक्रिया ॥८॥
१४
इतुक्यांत एक पातला बालक । म्हणे तुम्ही श्रेष्ठ सकल मज ॥१॥
प्रतिदिनीं जन्म-मृत्यु दिसे तुम्हां । अद्यापि हा मना मोह केंवी ॥२॥
आला तेथें गेला प्राणि हा निघून । शोकाचें कारण न कळे मज ॥३॥
रायासम तुम्ही सकळ जाणार । पाहूनि आश्चर्य वाटे, शोक ॥४॥
त्यागितांही मज माता-पितरांनीं । चिंता लव मनीं नसे माझ्या ॥५॥
अशक्ताही मज पशु न पीडिती । व्याघ्र ते वृकादि हिंसकही ॥६॥
गर्भांत जयानें रक्षिलें तो नित्य । मज संरक्षक सर्वकाळ ॥७॥
वासुदेव म्हणे बालकाचा बोध । ऐकावया चित्त शांत करा ॥८॥
१५
उत्पत्ति-स्थित्यादि करी सर्व ईश । स्वाधीन हें विश्व सकल त्याच्या ॥१॥
असंरक्षितही मार्गी वस्तु राही । रक्षितांही जाई गृहांतूनि ॥२॥
दुर्बलही वनीं राहो सुरक्षित । एखादा बलिष्ठ सदनीं मरे ॥३॥
संरक्षक तेथें एक ईश्वरेच्छा । कारण या देहा सूक्ष्म देह ॥४॥
प्राक्तनासमान प्राणी पावे जन्म । सर्वत्र नियम एकचि हा ॥५॥
असूनिही देहीं अलिप्तचि आत्मा । देहचि हा अज्ञां आत्मा वाटे ॥६॥
दृश्य जडदेह आत्मा मानूं नये । देहामाजी राहे यद्यपि तो ॥७॥
वासुदेव म्हणे सदनस्थ प्राणी । सदन न कोणी म्हणे ज्ञाता ॥८॥
१६
घट, कुंडलें बुद्‍बुद । आकार जैं होतो नष्ट ॥१॥
पंचभूतात्मक ऐसा । आकार हा नष्ट तैसा ॥२॥
दाहप्रकाशकादिकांनीं । समजे काष्ठभिन्न अग्नि ॥३॥
तैसा जड चेतनांचा । भेद ध्यानीं घ्यावा साचा ॥४॥
तुमचा सुयज्ञ हा एथें । म्हणूं नका वदे ऐसें ॥५॥
वदला तो न दिसे कोणा । स्वप्नचि हा भास जाणा ॥६॥
गेला सुयज्ञ हा अद्य । सांगा कदा तुमचा अंत ॥७॥
न कळे तुम्हांसी तें जरी । व्यर्थचि हा शोक तरी ॥८॥
वासुदेव म्हणे ईश । सकल कर्ता म्हणे लोक ॥९॥
१७
कुलिंगपक्ष्यांची बाळ सांगे कथा । देऊनियां चित्ता परिसा म्हणे ॥१॥
निर्मियेला एक पारधि प्रभूनें । पसरी लोभानें जाल वनीं ॥२॥
आमिष दावूनि धरी पक्ष्यांप्रति । एकदां दंपती कुलिंगाची ॥३॥
पाहूनि युक्तीनें धरिलें मादीतें । खेद अंतरातें कुलिंगासी ॥४॥
मुक्त करावया नव्हतें सामर्थ्य । वृक्षावरी शोक बसूनि करी ॥५॥
म्हणे निर्दय हा देव पहा किती । दीन स्वभावेंचि असती स्त्रिया ॥६॥
त्यांतही आक्रोश करी मम कांता । लाभ त्या व्यापका काय येणें ॥७॥
ऐशा स्थितीहूनि नेता जरी मज । पावतों आनंद तरी तेणें ॥८॥
वासुदेव म्हणे आठवी पिलांस । व्याकुळ कुलिंग तयावेळीं ॥९॥
१८
अद्यापि पंखही फुटले न बाळां । सोडूनि तयांला गेली कांता ॥१॥
पोषण तयांचें करुं केंवी आतां । मातेची अपेक्षा करितील तीं ॥२॥
ऐसा आर्तस्वरें करी तो विलाप । तोंचि मर्मभेद होई त्याचा ॥३॥
व्याधशर घुसे शरीरीं तयाच्या । ऐसीच अवस्था तुमची म्हणे ॥४॥
शत वर्षे जरी आरंभिला शोक । तरी पतिभेट शक्य नसे ॥५॥
वासुदेव म्हणे आप्तांप्रति ऐसा । बोध त्या दैत्याचा ध्यानीं घ्यावा ॥६॥
१९
दैत्य म्हणे बालरुपी यमराज । करी उपदेश स्त्रियांप्रति ॥१॥
सांत्वन तयांचें करुनियां गुप्त । जाहला तेथेंच बाळ यम ॥२॥
पाहूनि तें स्त्रिया होऊनियां शांत । उत्तरक्रियेस करिती सुखें ॥३॥
यास्तवचि माते, वहिनी, बाळांनो । तुम्हांसी सांगतों ऐका प्रेमें ॥४॥
कोणास्तव कदा करुं नका खंत । अभिमान व्यर्थ मानवाचा ॥५॥
काय असे सांगा या स्थळीं आपुलें । अज्ञानें भासलें सकळ द्वैत ॥६॥
कळतां हें नसे शोकासी कारण । पावा समाधान दैत्य म्हणे ॥७॥
वासुदेव म्हणे कथिती नारद । त्यजिला तैं खेद सकलांनीं ॥८॥