प्रसंग पहिला
श्रीगणेशाय नम: ॥ श्री सरस्वत्यै नम: ॥ श्रीगुरुभ्यो नम: ॥
ॐ नमोजी कृष्णनाथा । गणेशसरस्वती नामें धरिता ।
तूंचि तूं कुळदेवता । कवणा आतां मी प्रार्थू ॥ १ ॥
तूंचि अखिल अवघे जन । सहज गुरु तूं जनार्दन ।
कृष्णकथेसी लावी मन । नित्यात्मगुण गावया ॥ २ ॥
ऎकतां कृष्णकथाश्रवण । तेणें चित्तवृत्ति वेधली जाण ।
कर्माकर्मी अखंडपण । लागलें ध्यान भीमकीसी ॥ ३ ॥
शुकयोगींद्राप्रती प्रश्न करी परीक्षिति । भीमकीहरण श्रीपति ।
काय निमित्त्तीं पैं केलें ॥ ४ ॥
का करितोसी म्हणसि प्रश्न । तरी मी त्यक्तोदक जाण ।
वदें कथामृत श्रवण । तें जीवन मज तुझेनि ॥ ५ ॥
विशेष हें कृष्णचरित्र । तुझेनि शुद्धमुखें पवित्र ।
श्रवण करितां माझे श्रोत्र । अधिकाधिक भुकेले ॥ ६ ॥
इतर कथा नव्हे फुडी । नित्य नूतन इची गोडी ।
सेवूं जाणति आवडी । ते परात्परथडी पावले ॥ ७ ॥
देखोनि प्रश्नाचा आदर । शुक कथेसी झाला सादर ।
कैसा वचन बोलिला गंभीर । कृपा अपार रायाची ॥ ८ ॥
ऎक बापा परीक्षिती । तूं तंव सुखाची सुखमुर्ती ।
भीमकीपाणिग्रहणस्थिती । यथानिगुती सांगेन ॥ ९ ॥
अगा वसुदेवाचिये तप:प्राप्ती । श्रीकृष्ण देवकीउदरा येती ।
कृष्णाची जे कृष्णशक्ती । जालो उतरती भूमंडळीं ॥ १० ॥
कनकासवें जैसी कांती । सूर्यासवे जैसी दीप्ती ।
तैसी अवतरली कृष्णशक्ती । विदर्भदेशी रुक्मिणी ॥ ११ ॥
जैसा मूर्तिमंत विवेक । तैसा जाण राजा भीमक ।
सत्त्वाथिला अतिसात्त्विक । निष्कलंक शोभत ॥ १२ ॥
श्रद्धा पत्नी शुद्धमती । झाला गर्भातें धरिती ।
तेथें जन्मली कृष्णशक्ती । चिच्छक्ती रुक्मिणी ॥ १३ ॥
नवविधा तेचि नवमास । गर्भा भरले पूर्ण दिवस ।
साङ्ग जन्मली रूपस । नवनिधान रुक्मिणी ॥ १४ ॥
पांचां विषयांचे शेवटीं । सुबुद्धी उपजे गोमटी ।
तैसी पांचांहूनि धाकुटी । जाहली गोरटी रुक्मिणी ॥ १५ ॥
जेंहूनी जन्मली कुशीं । तैंहूनि आवडे रायासी ।
अमान्य करुनि पांचासी । तेची एकी पढियंती ॥ १६ ॥
स्वरूपरूपें अतिसुंदर । लावण्यगुणें गुणगंभीर ।
दिवसेंदिवस जाहली थोर । वरविचार रायासी ॥ १७ ॥
तेथें कीर्तिनामा ब्राह्मण । रायापाशीं आला जाण ।
तेणें कृष्णकीर्तन । तेथें तनमन वेधलें ॥ १८ ॥
बसली होती रायापाशी । सादर देखोनि भीमकीसी ।
मग वर्णिलें कृष्णरूपासीं । चित्स्वरूपेसी साकार ॥ १९ ॥
जो निर्गुण निर्विकार । जो निष्कर्म निरुपचार ।
तोचि जाहला जी साकार । लीलाविग्रही श्रीकृष्ण ॥ २० ॥
अतिसुरंग चरणतळें । उपमें कठिण रातोत्पलें ।
बालसूर्याचेनि उजाळें । तैसीं कवळें टांचांचीं ॥ २१ ॥
ध्वजवज्रांकुशरेखा । चरणींची सामुद्रिकें देखा ।
न वर्णवती सहस्रमुखा । ब्रह्मांदिकां अलक्ष्य ॥ २२ ॥
पिळूनि इंद्रनीळकिळी । वोतली कृष्णतनु सांवळी ।
पाउले सुकुमार कोंवळीं । घोटीं निळीं दोहीं भागीं ॥ २३ ॥
सुनीळ नभाचिया कळीका । तैशा आंगोळिया देखा ।
वरी नखें त्या चंद्ररेखा । चरण पीयूषा लुब्धल्या ॥ २४ ॥
सांडूनि कठिणत्वाचें डिंभ । सचेतन मर्गजस्तंभ ।
तैसे चरण जी स्वयंभ । श्रीकृष्णशरीरीं शोभती ॥ २५ ॥
कृष्णअंगा जडलेंपणें । विजूसी पुट आलें चौगुणें ।
विसरली अस्तमाना जाणें । पीतांबरपणें कांसेसीं ॥ २६ ॥
कृष्णचरणींचीं भूषणें । वांकीने वेदांसी आणिलें उणे ।
ते तंव धरूनि ठेलें मौनें । कृष्णकीर्तनें हे गर्जे ॥ २७ ॥
सोहंभावाचेनि गजरें । चरणीं गर्जती नेपुरें ।
मुमुक्षूचें मन निदसुरें । त्यातें चेइरें करीतसे ॥ २८ ॥
तोडर गर्जे कवणे मानीं । जन्ममरणें हरिचरणीं ।
नाहीं उपासकालागोनी । संकल्प विकल्प गेलिया ॥ २९ ॥
अनंत रूप नाकळे वेदीं । तें आकळीं जेवीं सद्बुद्धी ।
तैशी मेखला माजामधीं । चिद्रत्नसंधी जडली असे ॥ ३० ॥
स्वपदा पावलियापाठीं । जेवीं वृत्ति होय उफराटी ।
तैशा किंकिणी क्षुद्रघंटी । अधोमुख मेखलेशीं ॥ ३१ ॥
अतिशयेंसी माजू साना । होता अभिमान पंचानना ।
देखोनी श्रीकृष्णमध्यरचना । लाजोनि राना तो गेला ॥ ३२ ॥
पहावया कृष्णमध्यरचना ॥ चित्रींचीं लेपे जाहलीं जाणा ।
सांडूनि अंगींच्या अभिमाना । मेखले खेवणा स्वयें जडिले ॥ ३३ ॥
नाभीशीं नाभी नाभिता । देऊनि स्थापिला विधाता ।
तेथीचा तो पार पाहतां । विधाता पैं नेणेचि ॥ ३४ ॥
म्हणोनी पद्मनाभी नांवा । उदरीं त्रैलोक्याचा सांटोवा ।
जेवीं सागरामाजी ठेवा । तरंगांचा पैं केला ॥ ३५ ॥
सागरीं लहरीची नव्हाळी । तैसी उदरीं त्रिगुणत्रिवळी ।
कर्माकर्म रोमावळी । बहिर्मुखें वाढलिया ॥ ३६ ॥
नकळे ह्रदयींचें महिमान । उपनिषदां पडलें मौन ।
तेथेंही संचरले सज्जन । देहाभिमान सांडोनी ॥ ३७ ॥
शून्य सांडोनि निरवकाश । तेंचि कृष्णह्रदय सावकाश ।
संतीं केला रहिवास । वृत्तिशून्य होऊनि ॥ ३८ ॥
तया पदीं जे सुलीन । तेचि जडीत पदक जाण ।
मुक्त मोतिलग संपूर्ण । गुणेंविण लेइलासे ॥ ३९ ॥
ज्ञानवैराग्य शुक्तिसंपुटीं । निपजलीं मुक्त मोतियें गोमटी ।
तेचि एकावळी कंठीं । श्रीकृष्णाचे शोभत ॥ ४० ॥
जनविजन समान कळा ॥ तेचि आपाद वनमाळा ।
शांति निजशांति निर्मळा । रुळे गळां वैजयंती ॥ ४१ ॥
ओंकार मातृकांसकट । तोची जाणावा कंबुकंठ ।
तेचि वेदांचे मूळपीठ । तेथूनि प्रगटे त्रिकांडी ॥ ४२ ॥
खणोनि उपनिशदांची खाणी । अर्थ काढिला शोधूनि ।
तोचि कंठीं कौस्तुभमणी । निजकिरणीं झळकत ॥ ४३ ॥
गगनगजाचे शुंडादंड। तैसे सरळ बाहुदंड ।
पराक्रमे अतिप्रचंड । अभयदानीं उदित ॥ ४४ ॥
पंचभूतें भिन्नभिन्न । तैसा आंगोळीया जाण ।
तळहात तो अधिष्ठान । पांचही मिळति एकमुष्टी ॥ ४५ ॥
चहूं खाणीं क्रियाशक्ती । त्या चारी भुजा शोभती ।
आयुधें वसविली हातीं । कवणे स्थिती पाहा पां ॥ ४६ ॥
अत्यंत तेजें तेजाकार । द्वेतदलनीं सतेज धार ।
तेंचि धगधगती चक्र । अरिमर्दनीं उद्भट ॥ ४७ ॥
घायें अभिमान करी चेंदा । तेंचि झळकत पैं गदा ।
नि:शब्दीं उठवी शब्दा । वेदानुवाद पांचजन्य ॥ ४८ ॥
अभेदभक्त मज भेटती । तेव्हां सुमनें कैंची मिळती ।
त्यांचिये पूजेलागी हातीं । ह्रदयकमळ वाहतसे ॥ ४९ ॥
बाहुवटे कीर्तिमुखें । चारीं वेद जाहले सुखें ।
करीं कंकणें जडित माणकें । वार्तिकांत वेदांत ॥ ५० ॥
यंत्रउभवणी उपासकां । त्याचि आंगोळीयां मुद्रिका ।
त्रिकोण षट्कोण कर्णिका । जडित माणिका आगमोक्त ॥ ५१ ॥
पूर्वोत्तरमीमांसा दोनी । कुंडलें जाहलीं कृष्णकर्णी ।
तीं उपनिषदर्थकिरणीं । झळकताती सतेज ॥ ५२ ॥
एक म्हणती साकार । एक म्हणती निराकार ।
परी साकार ना निराकार । श्रवणें विकार मावळती ॥ ५३ ॥
गाळोनियां मोक्षसुख । तेथींचा मुसावोनि हरिख ।
तेंचि कृष्णाचे श्रीमुख । नित्य निर्दोष मिरवित ॥ ५४ ॥
उपमे चंद्रकळा गहन । तो तंव कृष्णपक्षीं क्षीण ।
उदय अस्ताविण संपूर्ण । वदनेंदु कृष्णाचा ॥ ५५ ॥
उपमेरहित हनुवटी । पाहतां प्रेम दुणावे पोटीं ।
त्रैलोक्यसौंदर्य एकवटी । दाविताहे दृष्टी निमासुरा ॥ ५६ ॥
जीवशिव एकाकार । तैसे मीनले दोन्ही अधर ।
माजी दंतपंक्ती तेजाकार । चिदानंदे झळकती ॥ ५७ ॥
नास्तिका देऊनि नास्तिक । उंचावलें तें नासिक ।
पवन हिंडता पावला दु:ख । कृष्णश्वासें सुखी जाला ॥ ५८ ॥
विशाळ डोळे चैतन्यपणें । तेथें विसावों आले पाहते पाहणें ।
आपआपणिया देखणें । सबाह्याभ्यंतर समदृष्टी ॥ ५९ ॥
ज्ञानअज्ञानांचीं पातीं । मिथ्यापणें लवत होती ।
तेहीं सारूनि मागुती । सहजस्थिती पहातसे ॥ ६० ॥
अधिष्ठान विशाळभाळीं । तैसी शोभा कपाळीं ।
सच्चिदानंद एकमेळीं । तोच त्रिवळीं ललाटीं ॥ ६१ ॥
उगाळूनि अहंपण । सोहं काढिलें शुद्धचंदन ।
तेंही केलें कृष्णार्पण । निजभाळीं मळवट ॥ ६२ ॥
सपूर गगनांकुर सरळ । तैसीं मस्तकीं केश कुरळ ।
कृष्णमुखेंसी विन्मुख सबळ । अधोगती धांविन्नलें ॥ ६३ ॥
म्हणोनि ऎक्याचिये मुष्टी । आणुति बांधिलें वीरगुंठीं ।
सहज भावाचिये मुगुटी । मग दाटलें सुबुद्ध ॥ ६४ ॥
तया मुगुटा-तळवटीं । मुक्तमयूरपिच्छा वेंटी ।
कैसी शोभताहे गोमटी । दृश्यदृष्टीं अतीत ॥ ६५ ॥
सलोक सरूप समीपता । तें तंव सांडी पिसें सर्वथा ॥
देखणेंपणेंविण डोळसता । तेचि माथां स्तबक ॥ ६६ ॥
अलंकारामाजी आवडी । तेथें कृष्णासी अधिक गोडी ।
तेंचि सांगू विसरली फुडी । चुकी गाढी पडियेली ॥ ६७ ॥
सकळ भूषणांमाजी भूषण । ब्राह्मणाचा दक्षिण चरण ।
ह्रदयीं वाहे नारायण । श्रीवत्सलांच्छन गोविंद ॥ ६८ ॥
श्रीकृष्णाची कृष्णमूर्ती । लावण्य आलें त्रिजगतीं ।
बरविया बरवा श्रीपती । वाचा किती अनुवादों ॥ ६९ ॥
जें जें अत्यंत सुंदर दिसे । तें ते कृष्णाचेनि लेशें ।
डोळियां तेणें लाविले पिसें । जालीं मोरपिसें हरिअंगी ॥ ७० ॥
सौंदर्याचा अभिमान । मदनाआंगी संपूर्ण ।
तेणें देखोनिया श्रीकृष्ण । स्वदेहासी विटला ॥ ७१ ॥
मदनें कृष्ण देखिला साङ्ग । अंग जाळूनी जाला अनंग ।
पोटी येऊनियां चांग । उत्तमांग पावला ॥ ७२ ॥
बरवेपणें मीच मोठी । हें होतें लक्ष्मीचे पोटीं ।
कृष्ण देखोनियां दृष्टी । तेही उफराटी जाहली ॥ ७३ ॥
रूपा भाळोनिया कैसी । रमा झाली परम पिसी ।
लक्ष्मी नावडे देवासी । जाली दासी पायांची ॥ ७४ ॥
कृष्ण देखिला जिये दृष्टी । ते परतोनि मागुती नुठी ।
अधिकाधिक घाली मिठी । होय तल्लीन हरिरूपीं ॥ ७५ ॥
कृष्ण पहावयाच्या लोभा । नयनीं नयनासी निघती जिभा ।
श्रवणी श्रवणासी वल्लभा । अभिनव शोभा कृष्णाची ॥ ७६ ॥
कृष्णरस जे सेवित । तयांसी फिकें होय अमृत ।
अमर अमृतातें सेवित । तेही चरफडित । हरिरसा ॥ ७७ ॥
श्रिया वाखाणितां अमरेंद्र । कृष्ण इंद्राचाही इंद्र ।
क्षय पावती इंद्र चंद्र । कृष्ण नरेंद्र अक्षयी ॥ ७८ ॥
असुर सुरां उत्थापिती । ते गार्हाणें हरीसीं देती ।
इंद्र चंद्र प्रजापती । तेही चरफडती हरिपदा ॥ ७९ ॥
ते वेळीं कृष्णनाथ । कंस केशिया करी घात ।
देवा निजपदीं स्थापित । अमरनाथ श्रीकृष्ण ॥ ८० ॥
कृष्णऎसा त्रिशुद्धी । उदार न देखें स्वात्मबुद्धी ।
सेवकां बैसवी निजपदीं । अक्षय सिद्ध देऊनियां ॥ ८१ ॥
जे नेदी देवकीयशोदेसी । ते गति दिधली पूतनेसी ।
समान येणें अरिमित्रांसी । उदारतेसी काय वानूं ॥ ८२ ॥
निजपदातें श्रीकृष्णनाथ । सद्भक्तांसी आपण देत ।
आपण होय भक्तांकित । राहे तिष्ठत तयांपासी ॥ ८३ ॥
भक्ताआज्ञा मानी मोठी । सिंह सूकर होय जगजेठी ।
प्रकटला कोरडिये काष्ठीं । वचनासाठीं भक्ताच्या ॥ ८४ ॥
ऎसा धीरवीर उदार । गुणागुणी गुणगंभीर ।
पृथ्वीवरी यदुवीर । दुजा नाहीं सर्वथा ॥ ८५ ॥
कृष्णचरणींचा आराम । पाहातां विसरें क्रियाकर्म ।
समाधी तेथे विश्राम । मनोरम हरिपदीं ॥ ८६ ॥
कृष्णरूपाची प्राप्ती । भीमकी सादर श्रवणार्थी ।
ह्रदयीं आविर्भवली मूर्ती । बाह्यस्फूर्ति मावळली ॥ ८७ ॥
आंग जाहलें रोमांचित । कंठी बाष्पें पैं दाटत ।
शरीर चळचळां कांपत । पडे मूर्च्छित धरणीये ॥ ८८ ॥
एक म्हणती धरा धरा ॥ एक पल्लवें घालिती वारा ।
एक म्हणती हे सुंदरा । कृष्णकीर्तनें झडपलीं ॥ ८९ ॥
भक्तीपाशीं भावना जाये । तैसी धांविन्नलि धाये ।
झणी दृष्टी लागेल माये । म्हणोनि कडिये घेतली ॥ ९० ॥
रायासी कळलें चिन्ह । ईस जाहले कृष्णश्रवण ।
तेथेंचि वेधलें असे मन । कृष्णार्पण हे करावी ॥ ९१ ॥
मनीं धरोनि हाचि भाव । अंत:पुरा आला रावो ।
रुक्मिणीसी कृष्णनाहो । राणिये रावो पुसतसे ॥ ९२ ॥
मग बोलली शुद्धमती । हेंचि होतें माझिये चित्तीं ।
कन्या अर्पावी श्रीपती । पुण्य त्रिजगतीं न समाये ॥ ९३ ॥
वर मानला आम्हांसी । कन्यादान श्रीकृष्णासी ।
तरीच सार्थकता जन्मासी । दोहीं पक्षांसी उद्धार ॥ ९४ ॥
विकल्परुक्मिया कृष्णद्वेषी । वचन न मानेचि त्यासी ।
काय म्हणावे वडिलांसी । गोवळीयासीं सोयरीक ॥ ९५ ॥
कृष्ण अगुणांचा अरूप । कन्या सुगण अतिस्वरूप ।
दोहींशीं घटिताचा विकल्प । शून्य संकल्प सोयरिकें ॥ ९६ ॥
रुक्मिया कृष्णनिंदा करित । वाग्देवता स्तुति वदत ।
निंदेसी वागेश्वरी भीत । पाप अद्भुत निंदेचे ॥ ९७ ॥
एका जनार्दनीं विनवित । निंदेमाजी स्तुति होत ।
श्रोतीं तेथें ठेवुनि चित्त । कथा निश्चित परिसावी ॥ ९८ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे दशमस्कंधे हरिवंशसंहितासंमते
रुक्मिणीस्वयंवरे प्रथम: प्रसंग: ॥ १ ॥
॥ श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु ॥