प्रसंग तेरावा
श्रीगणेशाय नम: ॥ येरीकडे दळभार । देखोनि चालिले यादववीर । लोटले येरयेरांसमोर । घायें निष्ठुर हाणिती ॥ १ ॥
दक्षिणराजे निजभारीं । युद्ध पाहती राहोनि दूरी । रुक्मिया क्षीण केला हरी । कृष्णावरी उठावले ॥ २ ॥
उरलें रुक्मियाचें दळ । यादवीं त्रासिले प्रबळ । वर्षोनियां बाणजळ । वीर सकळ भेदिले ॥ ३ ॥
यादवांच्या तिखट बाणीं । निधडे वीर पदिले रणीं । धडमुंडांकित धरणी । अर्धाक्षणीं तिहीं केली ॥ ४ ॥
कृष्णें रुक्मिया बांधिल । उरलिया सैन्या पळ सुटला । जयो यादवांसी आला । मग परतला बळीभद्र ॥ ५ ॥
सरोवरामाजी कमलीं । गज करी रवंदळी । तैशी मर्दूनी शत्रुफळीं । कृष्णाजवळी तो आला ॥ ६ ॥
रुक्मियाचे विरूपकरण । देखता झाला संकर्षण । कृपा द्रवलें अंत:करण । दीन वदन देखोनी ॥ ७॥
सोडोनियां गळबंधन । कृष्णासी म्हणे हे बुद्धि कोण । सोयरियांसी विरूपकरण । तें निंद्य जाण आम्हांसी ॥ ८ ॥
शरीरसंबंधासी विरूपबाधू । हा तंव वधाहूनि अधिक वधू । तुवां थोर केला अपराधू । सुह्र्दसंबंधू लाजविला ॥ ९ ॥
याचा वध तूं करितासी । तरी हा पावत निजसुखासी । मान देऊनि सोडितासी । सोयरिकेसी श्र्लाघ्यता ॥ १० ॥
क्षत्रिय सांपडे रणसांकडी । त्यासी द्यावीं लेणीं लुगडीं । युद्धीं खांडमिशी बोडी । हे अपरवडी त्वां केली ॥ ११ ॥
सवेंचि म्हणे रुक्मिणीसी । दोष न ठेवावा आम्हासी । जो कर्में करी जैसीं । फळें तैसी तो भोगी ॥ १२ ॥
कृष्ण निजतत्त्व तत्त्वतां । कर्मे करूनि अकर्ता । बंधुवैरुप्याचा दाता । नव्हे सर्वथा श्रीकृष्ण ॥ १३ ॥
तुया बंधूचें जें वैरुप्य । तें त्याचें त्यास फळलें पाप । हेंचि जाणोनि भोगाचें निजरूप । सांडी कोष सर्वथा ॥ १४ ॥
येथें कर्ता तोचि भोक्ता । ऎसी कर्ममर्यादा तत्त्वतां । बोल न ठेवीं कृष्णनाथा । ह्रदयी व्यथा न धरावी ॥ १५ ॥
सवेंची म्हणे श्रीकृष्णासी । रणीं विटंबू नये सुह्रदासी । बोल लागला क्षत्रियधर्मासी । ह्रषीकेशी हें अनुचित ॥ १६ ॥
दंडा योग्य जरी अपराधू । तरी दंडुं नये सोयरा बंधू । दंडापरीस अधिक बाधू । न मारूनि वधू तुवां केला ॥ १७ ॥
इतरांपासोनि अन्याय झाला । तो आपण पाहिजे क्षमा केला । शेखीं तवां सोयरा दंडिला । बोल लागला निजधर्मा ॥ १८ ॥
जो आवडीनें विष प्याला । तो आपआपणा मारक जाला । त्या अन्याया दंड नाहीं वहिला । घात केला निजकर्मे ॥ १९ ॥
यालागीं प्रवर्ते जो अधर्मासी । तेणेंचि कर्मे दंडिजे त्यासी । मेलेंचि तुं कां मारूं पाहसी । रुक्मियासी जाऊं दे ॥ २० ॥
मेलियासीच मारणे । हेंचि आम्हां लाजिरवाणें । विनोद न करावा मेहुणेपणें । सोडूनि देणें सर्वथा ॥ २१ ॥
सवेंचि म्हणे रुक्मिणीसी । कठिण कर्म क्षत्रियांसी । उल्लंघु न करवे आम्हांसी । निजधर्मासी सर्वथा ॥ २२ ॥
विधात्याने नेमिला नेम । क्षत्रियांचे अघोर कर्म । दारुण मांडिलीया संग्राम । आपपर न म्हणावा ॥ २३ ॥
समरंगणीं सन्नद्धू । सन्मुख आलिया पिता बंधू । रणांगणी करिता वधू । नाहीं बाधू क्षत्रियां ॥ २४ ॥
ऎसें जाणूनि रुक्मिणी । खेद न करीं वो मनीं । सवेंचि म्हणे शार्ङ्गपाणी । विरुद्ध करणी तुवां केली ॥ २५ ॥
राज्यलोभें श्रीमदाध । त्यासी उपजे कामक्रोध । तेणें लोभें होऊनि मंद । थोर विरुद्ध आचरती ॥ २६ ॥
आपुलें राज्य जाता । कीं पुढिलांचे राज्य घेतां । तेणें स्वार्थे क्रोध चित्ता । उठे सर्वथा अनिवार ॥ २७ ॥
नातरी वृत्तिभूमिउच्छेदू । होता सज्ञान होय मंदु । तोहीं करू लागे विरोधु । निंदानुवादू द्वेषाचा ॥ २८ ॥
अथवा धनागमनागमनीं । प्रबळ लोभ उपजे मनीं । वेदविक्रय कीजे ब्राह्मणीं । धनालागीं कलियुगीं ॥ २९ ॥
धनालागीं वेदाध्ययन । धनालागीं पुराणपठण । धनालागीं व्याकरण । शास्त्रश्रवण वेदांत ॥ ३० ॥
धनालगीं घेती दान । धनालागीं होती सज्ञान । धनालागीं नीचसेवन । उपसर्पण हीनाचें ॥ ३१ ॥
धनालागीं देह विकिती । धनालागीं दांभिक भक्ती । धनकामना कर्मे करितीं । नानावृत्ती धनेच्छा ॥ ३२ ॥
त्या धनास होय अवरोधू । तेव्हां सज्ञानियासी उपजे क्रोधू । विवेकीही होय मंदू । प्रबळ विरोधू धनवंता ॥ ३३ ॥
आणीक एक थोर कारण । जेव्हां होय दाराहरण । न विचारितां आत्ममरण । वेंचिती प्राण स्त्रीलोभें ॥ ३४ ॥
अथवा होतां मानहानी । विवेकी होय अभिमानी । निंदा द्वेष उपजे मनीं । मानालागोनीं सर्वथा ॥ ३५ ॥
कां आंगींचेनि शौर्यतेजें । येरयेरां निंदिती राजे । वीर्यशौर्याचेनि मांजे । अतिउन्मत्त होउनि ॥ ३६ ॥
अणुमात्र स्वार्थाचा अवरोधू । होतां समस्तां उपजे क्रोधू । स्वार्थालागोनि विरोधू । पडे संबंधू द्वेषाचा ॥ ३७ ॥
इतुकीं कारणें सर्वथा । तुज तव नाहीं गा कृष्णनाथा । रुक्मियाची विरूपता । कवण्या अर्था तुवां केली ॥ ३८ ॥
तूं परिपूर्ण आत्माराम । तुज सर्वथा नाहीं काम । तरी कां केलें निंद्य कर्म । क्षत्रियधर्म हा नव्हे ॥ ३९ ॥
सवेंचि म्हणे रुक्मिणीसी । पावोनियां कृष्णचरणासी । विषमबुद्धी तुजपाशीं । निजमानसीं न धरावी ॥ ४० ॥
सुह्रद दुर्ह्रद उदासीन । ऎसें त्रिविध न करी मन । सर्वांभूती सदां संपूर्ण । पाहें श्रीकृष्ण सर्वदा ॥ ४१ ॥
अभद्र व्हावे शिशुपाळासी । कल्याण रुक्मिया वांछिसी । हें विषमता तुजपाशीं । कृष्णसुखासी प्रतिबद्धक ॥ ४२ ॥
म्हणसी शिशुपाळा कृष्णद्वेषी । सर्वदा अभद्र पाहिजे त्यासी । मातेचि दशा रुक्मियासी । तोही कृष्णासी द्वेषित ॥ ४३ ॥
हा सर्व भूतात्मा ह्रषीकेशी । ऎशिया द्वेषिती जे कृष्णासी । तैशिया दुष्टां सोयरियांसी । भद्र वांछिसी तें अभद्र ॥ ४४ ॥
ऎशिया सर्वभूतद्वेषियासी । दंडमुंडन ते कल्याण त्यासी । ते तूं कल्याण मानिसी । चतुर नव्हेसी निजबोधें ॥ ४५ ॥
कृष्ण ज्ञानिया चतुर । विनोदरूपें केला उपकार । रुक्मियाचा नरक घोर । यमप्रहार चुकविला ॥ ४६ ॥
कृष्ण युद्धी रुक्मियासी । दंड न करितां खांडमिशांसी । तरी हा होता रौरवासी । अध:पातासी पैं जाता ॥ ४७ ॥
कृष्ण सोयरा स्नेहाळू । वपनरूपें अतिकृपाळू । केला निजकरें निर्मळू । फेडिला विटाळू द्वेषाचा ॥ ४८ ॥
यालागीं कृष्णें केलें तें भद्र । तूं कां मानितेसी अभद्र । कृष्ण ज्ञानियांचा नरेंद्र । वेदां पार न कळेचिं ॥ ४९ ॥
दुर्घट मोहो पैं प्राणिया । केली असे कृष्णमाया । ब्रह्मादिकां न येचि आया । देवमाया देहबुद्धी ॥ ५० ॥
तये देहबुद्धीचें लक्षण । सुह्रद दुर्ह्रद उदासीन । त्रिविध त्रिगुण न करीं मन । देहाभिमान नुपजवीं ॥ ५१ ॥
नश्वर देह तंव जाणती । देह निमालिया मृत्यु मानिती । देहसंबंधियां अतिप्रीती । येरां द्वेषिती उपेक्षा ॥ ५२ ॥
नाना अलंकारी कनक । तैसा सर्वांभूती आत्मा एक । हेचि नेणोनियां मूर्ख । एकासी अनेक म्हणताती ॥ ५३ ॥
अनेकां घटीं जेवीं अनेक । प्रतिबिंबोनि भासे अर्क । तैसा विश्वात्मा विश्वव्यापक । दिसे अनेक देहयोगें ॥ ५४ ॥
आकाश एकलें एक निर्मळ । मठीं चौकोनें घटीं वर्तुळ । विकारयोगे भासे प्रबळ । नव्हे केवळ निजवाच्य ॥ ५५ ॥
तैसा परमात्मा श्रीहरी । नाना आकारविकारीं । एकानेकत्वाते धरी । देहसंचारी देहयोगे ॥ ५६ ॥
येथें देहासीच जन्मनाश । आत्मा नित्य अविनाश । घटभंगें घटाकाश । सहजस्थिती जेवीं विरे ॥ ५७ ॥
देहाचें जन्मकरण । महाभूतें गुणप्रमाण । अविद्येनें केलें जाण । जन्ममरण यालागीं ॥ ५८ ॥
अविद्येनें नवल केलें । मिथ्या देह सत्यत्वें दाविलें । तेंचि अभिमानें घेतलें । प्रेमें बांधिलें देहबुद्धि ॥ ५९ ॥
जयासी देहाभिमान थोर । तयासी कल्पना अनिवार । तेणेंचि दृढमूळ संसार । येरझार न खुंटे ॥ ६० ॥
आतां ऎकें वो सुंदरी । परमात्मा अलिप्त चराचरीं । संयोगवियोगाचि परी । न धरीं संसारीं सर्वथा ॥ ६१ ॥
आत्मासंयोगेंविण सहसा । स्वयें संसार चाले कैसा । विकल्प न धरीं वो ऎसा । तेही दशा सांगेन ॥ ६२ ॥
जैसा रवि अलिप्त आकाशीं । दृष्टिरूपातें प्रकाशी । तैसा परमात्मा ह्रषीकेशी । संसारासी द्योतक ॥ ६३ ॥
नातरी तैसा खांबसूत्री । अचेतन पुतळ्या नाचवी यंत्रीं । एका जैत्य एका हारी । दोहीं परी अलिप्त ॥ ६४ ॥
पुतळ्याचेनि जालेपणे । नाहीं सूत्रधारिया जन्मणें । तयांचेनि निमालेपणें । नाहीं मरणे सर्वथा ॥ ६५ ॥
ऎसा अलिप्त कृष्ण प्रसिद्ध । तयासी दंड मुंडण अपराधू । लावितेसी तूं नववधू । नव्हे शुद्ध भाव तुझा ॥ ६६ ॥
कृष्णा चालक वेगळेपणीं । तरी व्यापकता आली हानी । ऎसा न म्हणावे वो रुक्मिणी । तेही कहाणी ऎक पां ॥ ६७ ॥
जैसें गगन आपणावरी । शीत उष्ण-पर्जन्यधारी । परि अलिप्त तिही विकारीं । तैसा श्रीहरी कर्मासी ॥ ६८ ॥
गगन सर्वत्र तत्त्वतां । तयासी चिखल लावूं जातां । चिखलें माखे जो लाविता । गगन सर्वथा अलिप्त ॥ ६९ ॥
तैसेंचि जाण कृष्णनाथा । भोग भोगोनि अभोक्ता । कर्म करोनि अकर्ता । अलिप्तता निजबोधें ॥ ७० ॥
कृष्णाअंगीं जे लाविती कर्म । तोचि त्यांसी होय अधर्म । हेंचि कोणा न कळे वर्म । कृष्ण निष्कर्म सर्वथा ॥ ७१ ॥
यालागीं तूं वो ऎसें जाण । देहासीच जन्ममरण । आत्मा अविनाश परिपूर्ण । जीवि हें खूण राखावी ॥ ७२ ॥
लोकप्रवाद प्रबळा । नाश मानिती केवळा । चंद्री तुटलिया कळा । म्हणती नासला अंवसेसी ॥ ७३ ॥
चंद्रीं चंद्र यथास्थिती । कळाचि तुटती वाढती । तैसा आत्मा सहजस्थिती । नाशउत्पत्ती देहासी ॥ ७४ ॥
जैसी वांझेची संतती । तैसी संसारउत्पत्ती । भ्रांत सत्यत्वें मानिती । मिथ्या प्रतीति प्रबुद्धं ॥ ७५ ॥
स्वप्नीं देखें आत्ममरण । चितेसी घालूनि देह दहन । जागृती उदयीं मिथा स्वप्न । जन्ममरण मज नाहीं ॥ ७६ ॥
ऎसाचि जाण संसारक्रम । यालागीं भीमकी सोडीं भ्रम । कृष्ण पावलीसी पुरुषोत्तम । मिथ्या भ्रम करूं नको ॥ ७७ ॥
स्वप्नीं सोयरिया जालें दु:ख । सत्य मानिती ते तंव मूर्ख । बंधुवैरुप्याचें असुख । सोडीं नि:शेष वेल्हाळे ॥ ७८ ॥
कृष्ण न पावतांचि आधीं । शोक ओहो जीवासी बाधी । कृष्ण पावलीया आधी । व्याधी जाती त्रिशुद्धी सर्वथा ॥ ७९ ॥
कृष्ण पावलियापाठी । मोहो ममता तुझे पोटीं । कृष्ण नोळखीसी वो गोरटी । आत्मदृष्टी तुज नाहीं ॥ ८० ॥
आत्मदृष्टीचें लक्षण । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । तिन्ही होऊनि अकारण । परिपूर्ण श्रीकृष्ण ॥ ८१ ॥
तेथे कैचे धरिसी ध्यान । ध्याता ध्येय जालें शून्य । तुटला बोल खुंटले मौन । चैतन्यघन श्रीकृष्ण ॥ ८२ ॥
उरलें चिन्मात्र स्फुरण । तेंही मायिक तूं जाण । हेतु मातु नाही लक्षण । ऎसा श्रीकृष्ण जाणावा ॥ ८३ ॥
होती कृष्णरूपीं संलग्न । ऎकोनि बळिरामवचन । कृष्णमय झालें मन । तेणें स्फुंदन चालिले ॥ ८४ ॥
कृष्णभाव झाला चित्ता । गेली देहबुद्धी सर्वथा । चरणांवरी ठेविला माथा । तिन्ही अवस्था सांडुनी ॥ ८५ ॥
वाचा झाली सद्रद । नि:शेषे खुंटला अनुवाद । सुखें कोंदला परमानंद । पूर्ण बोध भीमकीसी ॥ ८६ ॥
नाठवती भावे दीर । वृत्ति झाली कृष्णाकार । ब्रह्मरूपें चराचर । देखे सुंदर निजबोधें ॥ ८७ ॥
देखोनि भीमकीची निजवृत्ती । हरिख न माये रेवतीपती । उचलोनियां दोहीं हातीं । अतिप्रीती मानिली ॥ ८८ ॥
कृष्ण बळिभद्र रुक्मिणी । तिघें मीनली पूर्णपणीं । परमानंद रणांगणीं । भावें रुक्मिणी भोगीत ॥ ८९ ॥
कृष्णरुक्मिणी हलायुध । तिघां झाली एकचि बोध । एका जनार्दनीं आनंद । परमानंद प्रगटला ॥ ९० ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे दशमस्कंधे हरिवंशसंहितसंमते रुक्मिणीबोधे रुक्मिबंधनमुक्तिर्नाम त्रयोदश: प्रसंग ॥ १३ ॥
॥ श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु ॥