श्रीभगवानुवाच ।
सत्त्वं रजस्तम इति गुणा बुद्धेर्न चात्मनः ।
सत्त्वेनान्यतमौ हन्यात् सत्त्वं सत्त्वेन चैव हि ॥१॥
सत्त्वरजतमादि गुण । निश्चयेंसी मायेचे जाण ।
हें द्वादशाध्यायीं निरूपण । तुज म्यां संपूर्ण सांगीतलें ॥३१॥
सच्चिदानंदू जो येथ । आत्म्यासीं अभिन्न नित्य ।
तैसे गुण नव्हती समस्त । ते प्राकृत प्रकृतिकार्यें ॥३२॥
जें सद तेंचि चिद । जें चिद तोचि आनंद ।
स्वरूपीं नाहीं त्रिविध भेद । तें एकवद सच्चिदानंद ॥३३॥
जेवीं श्वेतता मृदु मधुर । त्रिविध भेदें एक साखर ।
तेवीं सच्चिदानंद अविकार । वस्तु साकार एकवद ॥३४॥
प्रकृति गुणांतें उपजविती । गुणांस्तव सबळ प्रकृती ।
गुणांसी आत्म्यासी संगती । न घडे कल्पांतीं उद्धवा ॥३५॥
येथ विद्याउत्पत्तिलक्षण । स्वयें सांगे नारायण ।
करूनि गुणें गुणांचें मर्दन । सद्विद्या जाण साधावी ॥३६॥
सत्त्व वाढवून सुरवाडें । जैं रज तम निःशेष झडे ।
तैं सद्विद्या हाता चढे । सत्त्वाची वाढी मोडे निजसत्त्वेकरूनी ॥३७॥
सर्पु लागला होय ज्यासी । विष खादल्या उतार त्यासी ।
तें विष खातां येरे दिशीं । आत्मघातासी वाढवी ॥३८॥
तैसें रजतमलोपें सत्त्व वाढे । वाढलें सत्त्व बाधकत्वें कुडें ।
तेही बाधा मी तुज पुढें । अतिनिवाडें सांगेन ॥३९॥
मी अलिप्त कर्मकार्या । मी ज्ञाता मी महासुखिया ।
ऐशा वाढवूनि अभिप्राया । गुणें गुणकार्या गोंविजे सत्त्वे ॥४०॥
ऐसा वाढला जो सत्त्वगुण । त्यासी उपशमात्मक निजसत्त्वे जाण ।
समूळ करावें निर्दळण । तैं समाधान पाविजे ॥४१॥
उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । समानता तिहीं गुणांसी ।
केवीं वाढी होईल सत्त्वासी । गुण गुणांसी राखण ॥४२॥
वाढल्या तमोगुण । नावडे तेव्हां ज्ञानध्यान ।
नावडे त्याग भोग चंदन । निद्रा दारुण कां कलहो ॥४३॥
वाढल्या रजोगुण । ऐकतां ज्ञाननिरूपण ।
त्याचें भोगासक्त मन । सदा ध्यान विषयांचे ॥४४॥
धनलोभ सुदल्या दिठी । पांपरा घेतल्या क्रोध नुठी ।
हे रजोगुणाची कोटी । लोभिष्ट पोटीं स्त्रीपुत्रां ॥४५॥
वाढलिया सत्त्वगुण । स्त्रियादिभोगीं उदासीन ।
सदा करी भगवच्चिंतन । कां करी कीर्तन हरीभक्ती ॥४६॥
क्रोधलोभमोहलक्षण । सत्त्वकाळीं नुठे जाण ।
परी एकला केवीं वाढे सत्त्वगुण । गुणांसी राखण गुण होती ॥४७॥
मागें तम पुढें रज पूर्ण । मध्यें अडकला सत्त्वगुण ।
तो कैसेनि वाढेल जाण । अडकलेपण सुबद्ध ॥४८॥
ऐसी आशंका धरूनि जाण । म्हणसी वाढेना सत्त्वगुण ।
तें सत्त्ववृद्धीचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥४९॥