|
निस् [nis] ind.
As a prefix to verbs it implies separation (away from, outside of), certainty, completeness or fulness, enjoyment, crossing over, transgressing &c.; (for examples see under (निर्).
As a prefix to nouns, not directly derived from verbs, it forms nouns or adjectives, and has the sense of (a) 'out of', 'away from'; as in निर्वन, निष्कौशाम्बि; or (b) more usually, 'not', 'without', 'devoid of' (having a privative force); निःशेष 'without a remainder'; निष्फल, निर्जल, &c.N. B. In compound the स् of निस् is changed to र् before vowels and soft consonants (see निर्), to a visarga before sibilants, to श् before च् and छ्, and to ष् before क् and प्; cf. दुस्. -Comp.
-कण्टक (निष्कण्टक) a.
thornless.
free from thorns or enemies, free from danger or nuisance. (-कः) N. of Śiva.
-कन्द (निष्कन्द)a. without edible roots.
-कपट (निष्कपट) a. a. guileless, sincere.
-कम्प (निष्कम्प) a. a. motionless, steady, immovable; निष्कम्पचामरशिखाः [Ś.1.8;] [Ku.3.48.]
-करुण (निष्करुण) a. a. merciless, pitiless, cruel.
-करूष (निष्क रूष) a. a. free from dirt.
-कर्मन् (निष्कर्मन्) a. a. inactive.-कल (निष्कल) a.
inactive.
not performing ceremonial rites; [Ms.1.58.]
knowing higher knowledge as a sage, Saṁnyāsin; न्यासे कुटीचकः पूर्वं बह्वोदो हंस- निष्क्रियौ [Bhāg.3.12.43.]
-यम् the Supreme Spirit (ब्रह्म).-क्षत्र (निःक्षत्र),
-क्षत्रिय (निःक्षत्रिय) a. a. destitute of the military tribe.
-क्षेपः (निःक्षेपः) = निक्षेप q. v.
-चक्रम् (निश्चक्रम्) ind. completely; निश्चक्रं हतराक्षसः पुनरगाद्ब्रह्मत्व- माद्यं स्थिराम् [A. Rām.1.1.1.]
-चक्रिक (निश्चक्रिक) a. a. without tricks, honest.
-चक्षुस् (निश्चक्षुस्) a. a. blind, eyeless.
-चत्वारिंशः (निश्चत्वारिंश) a. a. past forty.-चिन्त (निश्चिन्त) a.
free from anxiety, unconcerned, secure.
thoughtless, unthinking.
-चेतन (निश्चेतन) a. a. unconscious.
-चेतस् (निश्चेतस्) a. a. not in one's right senses, mad.
-चेष्ट (निश्चेष्ट) a. a. motionless, powerless.-चेष्टाकरण (निश्चेष्टाकरण) a. depriving (one) of motion, causing motionlessness (said of one the arrows of Cuhid).
-छन्दस् (निश्छन्दस्) a. a. not studying the Vedas (छन्दस्) [Ms.3,7.]
-छिद्र (निश्छिद्र) a.
without holes.
without defects or weak points.
uninterrupted, unhurt.
-तन्तु a.
having no offspring, childless.
a Brahmachārin; मुण्डा निस्तन्तवश्चापि वस- त्यर्थार्थिनः पृथक् [Mb.12.167.16.]
-तन्द्र, -तन्द्रि a. a. not lazy, fresh, healthy.
-तमस्क -तिमिर a.
free from darkness, bright; तस्य द्वितीयहरिविक्रमनिस्तमस्कं वायोरिमं परि- वहस्य वदन्ति मार्गम् [Ś.7.6.]
freed from sin or moral impurities.
-तर्क्य a. a. unimaginable, inconceivable.
-तल a.
round, globular; मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य [Ku.1.42.] [Kau.A.2.9.]
moving, trembling, shaking.
bottomless.
down, below. (-ला) a pill, round ball.
-तुल a. a. matchless, incomparable.
-तुष a.
freed from chaff.
purified, cleansed.
simplified. ˚क्षीरः wheat. ˚रत्नम् a crystal.
faultless, pure; शशंस गुणैररीणैरुदयास्तनिस्तुषम् [N.15.8.]
-तुषत्वम् faultlessness; कवेः पुष्यति निस्तुषत्वम् Maṅkhaka.2.7.
-तुषित a.
husked.
made thin.
abandoned.
-तेजस् a. a. destitute of fire, heat or energy, powerless, impotent; न भेतव्यं भृशं चैते मात्रा निस्ते- जसः कृताः [Mārk. P.]
spiritless, dull.
obscure. -त्रपa. impudent, shameless.
-त्रिंश a.
more than thirty; निस्त्रिंशानि वर्षाणि चैत्रस्य [P.V.4.73;] [Sk.]
pitiless, merciless, cruel; हे निस्त्रिंश विमुक्तकण्ठकरुणं तावत् सखी रोदितु [Amaru.6.] (-शः) a sword; निजध्नुः शरनिस्त्रिंशकुन्ततोमरशक्तिभिः [Śiva.B.3.19;] शूरौर्निस्त्रिंशपाणिभिः [Parnāl 1.5.] ˚भृत् m. a sword-bearer.
-त्रैगुण्य a. a. destitute of the three qualities (सत्त्व, रजस् and तमस्); निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन [Bg.2.45.]
-पक्व (निष्पक्व) well cooked, boiled.
-पङ्क (निष्पङ्क) a. a. free from mud, clear, pure.
-पताक (निष्पताक) a. a. having no flag or banner.
-पतिसुता (निष्पतिसुता) a woman having no husband and no sons.
-पत्र (निष्पत्र)a.
leafless.
unfeathered, featherless. [निष्पत्राकृ 'to pierce with an arrow so that the feathers come through on the other side'; to cause excessive bodily pain (fig.); निष्पत्राकरोति मृगं व्याधः (सपुङ्खस्य शरस्य अपर- पार्श्वे निर्गमनान्निष्पत्रं करोति Sk.); एकश्च मृगः सपत्राकृतोऽन्यश्च निष्पत्राकृतोऽपतत् [Dk.165;] so यान्ती गुरुजनैः साकं स्मयमानानना- म्बुजा । तिर्यग्ग्रीवं यदद्राक्षीत्तन्निष्पत्राकरोज्जगत् [Bv.2.132.] ]
-पथ्य (निष्पथ्य) a. a. unwell, ill
-पद (निष्पद) a. a. having no foot. (-दम्) a vehicle moving without feet (as a ship).-पराक्रम (निष्पराक्रम) a. weak, powerless.
-परामर्श (निष्परामर्श) a. a. without advice, helpless; [M.4.2] /3-परिकर (निष्परिकर) a. without preparations.
-परिग्रह (निष्परिग्रह) a. a. having no property or possessions; [Mu.2.] (-हः) an ascetic without family, dependents, or other belongings.
-परिच्छद (निष्परिच्छद) a. a. having no retinue or train.
-परिदाह (निष्परिदाह) a. a. incombustible.
-परिहार्य (निष्परिहार्य) a. a. To be applied by all means.
-परीक्ष (निष्परीक्ष) a. a. not examining or testing accurately.
-परीहार (निष्परीहार) a.
without parts, undivided, whole.
waned, decayed, diminished.
impotent, barren.
maimed.
inarticulate (a musical term); [N.21.16.]
Without attributes, or qualities; निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् Śvet. Up; [Bhāg.1.9.44;] तद् ब्रह्म निष्कलमहं (स्मरामि).
not avoiding.
not observing caution.
-परुष (निष्परुष)a. (in music) soft.
-पर्यन्त (निष्पर्यन्त), -पार (निष्पार) a. a. boundless, unbounded.
-पर्याय (निष्पर्याय)a. out of order.
-पाप (निष्पाप) sinless, guiltless, pure.
-पुत्र (निष्पुत्र) a. a. sonless, childless.
-पुराण (निष्पुराण) a. a. not existing before, unheard of, new.
पुरुष (निष्पुरुष) unpeopled, tenantless, desolate.
without male issue; [Ms.3.7.]
not male, feminine, neuter.
षः a eunuch.
a coward.
-पुलाक (निष्पुलाक) a. a. freed from chaff.
-पौरुष (निष्पौरुष)a. unmanly.
-प्रकम्प (निष्प्रकम्प) a. a. steady, immovable, motionless.
प्रकारक (निष्प्रकारक) a. without ditinction of species, without specification, absolute.
without the relation of the qualifier and the qualified, see निर्विकल्प (7); निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकम् [T. S.]
-प्रकाश (निष्प्रकाश) a. a. not transparent, not clear, dark.-प्रचार (निष्प्रचार) a.
not moving away, remaining in one place.
concentrated, intently fixed; निष्प्रचारेण मनसा परं तदधिगच्छति [Mb.12.215.17.]
-प्रज्ञ (निष्प्रज्ञ) a. a. ignorant, stupid.
-प्रणय (निष्प्रणय) a. a. cold.
-प्रताप (निष्प्रताप) a. a. destitute of glory, mean, base; शङ्क- नीया हि सर्वत्र निष्प्रतापा दरिद्रता [Pt.2.94.]
-प्रति(ती)कार (निष्प्रति(ती)कार), -प्रतिक्रिय (निष्प्रतिक्रिय) a.
incurable, irremediable; सर्वथा निष्प्रतीकारेयमापदुपस्थिता [K. 151.]
unobstructed, uninterrupted. (-रम्) ind. uninterruptedly.
-प्रतिग्रह (निष्प्रतिग्रह) a. a. not accepting gifts.
-प्रतिघ (निष्प्रतिघ) a. a. unhindered, unobstructed, unimpeded; स हि निष्प्रतिघेन चक्षुषा त्रितयं ज्ञानमयेन पश्यति [R.8.78.]
-प्रतिद्वन्द्व (निष्प्रतिद्वन्द्व) a. a. without enemies, unopposed.
matchless, unrivalled, unequalled.
-प्रतिभ (निष्प्रतिभ) a.
devoid of splendour.
having no intelligence, not ready-witted, dull, stupid.
apathetic.
-प्रतिभान (निष्प्रतिभान) a. a. cowardly, timid.
-प्रतीप (निष्प्रतीप) a.
looking straightforward, not turned backwards.
unconcerned (as a look).
-प्रत्याश (निष्प्रत्याश) a. a. hopeless, despondent.
-प्रत्यूह (निष्प्रत्यूह) a. a. unobstructed, unimpeded; निष्प्रत्यूहाः प्रियसखि यदा दुःसहाः संबभूवुः [Māl.9.45;] निष्प्र- त्यूहमुपास्महे भगवतः कौमोदकीलक्ष्मणः Murārināṭakam.
-प्रपञ्च (निष्प्रपञ्च) a.
without extension.
without deceit, honest.
-प्रभ (निःप्रभ or
-निष्प्रभ) a.
lustreless, pale-looking; निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृताम् [R.11.81.]
powerless.
(लः) a receptacle.
the pudendum muliebre.
N. N. of Brahmā. (-ला,
-ली) an elderly woman, one who is past child-bearing, or one in whom menstruation has ceased.
-कलङ्क, (निष्कलङ्क) -कल्मषa. stainless, spotless.
-कषाय (निष्कषाय) a. a. free from dirt or impure passions.
-कान्त (निष्कान्त) a. a. not lovely, ugly.
-काम (निष्काम) a.
gloomy, obscure, dim, dark.
-प्रमाणक (निष्प्रमाणक) a. a. without authority.
-प्रयत्न (निष्प्र- यत्न) a. a. inactive, dull.
-प्रयोजन (निष्प्रयोजन) a.
without motive, not influenced by any motive.
causeless, groundless,
useless.
needless, unnecessary. (-नम्) ind. causelessly, without reason, without any object; [Mu.3.]
-प्रवणि, प्रवाण, प्रवाणि (निष्प्रवणि, -ष्प्रवाण, -ष्प्रवाणि) a. a. fresh from loom, quite new (cloth, &c.)
-प्राण (निष्पाण) a.
lifeless, dead.
Weak (निर्बल); निष्प्राणो नामिहन्तव्यः [Mb.12.95.12.]
-फल (निष्फल)a.
bearing no fruit, fruitless (fig. also), unsuccessful, futile; निष्फलारम्भयत्नाः [Me.56.]
useless, profitless, vain; [Ku.4.13.]
barren (as a tree).
meaningless (as a word).
seedless, impotent. (-ला,
-ली) a woman past child-bearing.
-फेन (निष्फेन) a. a. foamless.n. opium.
-शङ्क (निःशङ्क) a. a. free from fear or risk, secure, fearless. (-निःशङ्कः) (in music) a kind of dance. -f. (निःशङ्का) absence of fear. -ind. fearlessly, securely, easily.
-शब्द (निःशब्द) a. a. not expressed in words, inaudible; निःशब्दं रोदितुमारेभे [K.135.] (-ब्दः, ब्दम्) silence, a calm.
-शमः (निःशमः) uneasiness, anxiety.
-शरण a. a. (-निःशरण) helpless, forlorn.
-शर्कर (-निःशर्कर) a. a. free from pebbles (as a bathing place).-शलाक (निःशलाक) a. lonely, solitary, retired. (-कम्) a retired place, solitude; अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः [Ms.7.147.]
-शल्य a.
free from arrows.
free from thorns or darts.
-शूक (निःशूक) a. a. merciless, cruel. (-कः) beardless rice.
-शेष (निःशेष) a. a. without remainder (either finished or passed away).
-शोध्य (निःशोध्य) a. a. washed, pure, clean.
-श्रीकः a.
deprived of lustre, beauty.
unhappy.
-श्रेयस a. a. the best, most excellent. (-सः) an epithet of Śiva. (-सम्) final beatitude, absolution; यः करोति वधोदर्का निःश्रेयसकरीः क्रियाः [Ki.11.19;] see निःश्रेयस also.
devotion, faith, belief.
apprehension, conception.
happiness (in general), welfare; इदं निःश्रेयसं परम् [Ms. 1.16.]
-संशय (निःसंशय) a.
undoubted, certain.
not doubtful, not suspecting or doubting; कुरु निः- संशयं वत्से स्ववृत्ते लोकमित्यशात् [R.15.79.] (-यम्) ind. doubtlessly, undoubtedly, surely, certainly.
-संस्कार (निःसंस्कार) a. a. uneducated, ill-mannered.
-संख्य (निःसंख्य) a. a. innumerable.
-संग (निःसंग) a.
not attached or devoted to, regardless of, indifferent to; यन्निःसंगस्त्वं फलस्यानतेभ्यः [Ki.18.24.]
one who has renounced all worldly attachments; भर्तुर्ये प्रलयेऽपि पूर्वसुकृता- सङ्गेन निःसङ्गया भक्त्या कार्यधुरं वहन्ति कृतिनस्ते दुर्लभास्त्वादृशाः [Mu.1.14.]
unconnected, separated, detatched.
unobstructed; निःसङ्गं प्रतिभिरुपाददे विवृत्तिः [Ki.7.12.] (-गम्)ind. unselfishly.
-संचारः (निःसंचारः) not taking a walk; Māl.
-संज्ञ (निःसंज्ञ) a. a. unconscious.
-सत्त्व (निःसत्त्व) a.
unenergetic, weak, impotent.
mean, insignificant, low.
non-existent, unsubstantial.
deprived of living beings.
(त्त्वम्) absence of power or energy.
non-existence.
insignificance.
-संतति (निःसंतति), -संतान (निःसंतान) a. a. childless.
-संदिग्ध (निःसंदिग्ध), -संदेह (निःसंदेह) a. a. see निःसंशय.
-संधि (निस्संधि), निःसंधि) a. a. having no joints perceptible, compact, firm, close,
-सपत्न (निःसपत्न) a.
free from wish or desire, desireless, disinterested, unselfish.
free from all worldly desires; विशिष्टफलदाः पुंसां निष्कामाणां विमुक्तिदाः Viṣṇu. P. (-मम् ind.)
having no rival or enemy; घनरुचिरकलापो निःसपत्नोऽद्य जातः [V.4.1.]
not claimed by another, belonging exclusively to one possessor.
having no foes.
-समम् (निःसमम्)ind.
unseasonably, at a wrong time.
wickedly.-संपात (निःसंपात) a. affording no passage, blocked up. (-तः) the darkness of midnight, thick darkness.-संबाध (निःसंबाध) a. not contracted, spacious, large.
-संभ्रम (निःसंभ्रम) a. a. not perplexed, unembarrassed.-सरणि (निःसरणि) a. pathless.
-सह (निःसह) a.
Exhausted, powerless; कुसुमावचयपरिश्रमनिःसहं मे शरीरम् [Nāg.2.]
intolerable, irresistible.
-सार (निःसार) a.
sapless, pithless.
worthless, vain, unsubstantial. ˚ता
sapless, pithlessness; निःसारत्वाल्लघीयसः (तृणस्य च समा गतिः) [Pt.1.16.]
worthlessness.
vanity, unsubstantial or transitory nature.
-सीम (निःसीम), -सीमन् (निःसीमन्) a. a. immeasurable, boundless; अहह महतां निःसीमानश्चरित्रविभूतयः [Bh.2.35;] निःसीमशर्मप्रदम् 3.97.-स्तम्भ (निःस्तम्भ) a. having no pillars.
having no support.
not proud; निःस्तम्भो भ्रष्टसंकल्पः स्वान् मेघान् स न्यवारयत् [Bhāg.1.25.24.]
-सूत्र a. a. helpless; निःसूत्रमास्ते घनपङ्कमृत्सु [N.7.69.]
-स्नेह (निःस्नेह) a.
not unctuous or greasy, without unction or oil, dry.
not showing affection, unfeeling, unkind, indifferent.
not loved, not cared for; केशा अपि विरज्यन्तो निःस्नेहाः किं न सेवकाः [Pt.1.] 82.
not longing for, indifferent to. (-हा) lin-seed.-स्पन्द (निःस्पन्द or निस्स्पन्द) a. motionless, steady; ज्याबन्धनिस्स्पन्दभुजेन यस्य [R.6.4.]
-स्पर्श (निःस्पर्श) a. a. hard, rough.
-स्पृह (निःस्पृह) a. a. free from desire; निःस्पृहस्य तृणं जगत्.
regardless of, indifferent to; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहाः [Ki.2.5;] [R.8.1;] भोगेभ्यः स्पृहयालवो न हि वयं का निःस्पृहाणामसि [Bh.]
content, unenvious.
free from any worldly ties.
-स्व (निःस्व) a. a. poor, indigent; निस्वो वष्टि शतम् [Śānti.2.6;] त्यक्त्वा जनयितारं स्वं निःस्वं गच्छति दूरतः [Pt.1.9.]
-स्वन (निःस्वन) a. a. soundless.
-स्वभावः (निःस्वभावः) poverty. -a. void of peculiarities.
-स्वादु (निःस्वादु) a. a. tasteless, insipid.
without wish or desire.
unwillingly.
-कारण (निष्कारण) a.
causeless, unnecessary.
disinterested, free from any motive; निष्कारणो बन्धुः.
groundless, not proceeding from any cause. (-णम् ind.) without any cause or reason, causelessly, needlessly.
-कालकः (निष्कालकः) a penitent shaven and smeared with clarified butter.
-कालिक (निष्कालिक)a.
one whose term of life is over or elapsed, whose days are numbered.
one who has no conqueror, invincible (अजय्य).
-किञ्चन (निष्किञ्चन) a. a. penniless, poor, indigent; प्रज्ञानं शौचमेवात्र शरीरस्य विशेषतः । तथा निष्कि- ञ्चनत्वं च मनसश्च प्रसन्नता ॥ [Mb.]
-किल्विष (निष्किल्विष) a. a. sinless, faultless.
-कुल (निष्कुल) a. a. having no kindred, left alone in the world. (निष्कुलं कृ 'to cut off completely, exterminate'; निष्कुला कृ
to exterminate one's family
to shell, strip off the husk; निष्कुलाकरोति दाडिमम् Sk.; [N.22.15.] )
-कुलीन (निष्कुलीन) a. a. of low family.
-कूज (निष्कूज) a. a. still, silent; [U.2.16.]
-कूट (निष्कूट)a. pitiless, merciless, cruel.
-कैवल्य (निष्कैवल्य) a.
mere, pure, absolute.
deprived of final beatitude (मोक्षहीन).
-कोश (निष्कोश) a. a. unsheathed.
-कौशाम्बि (निष्कौशाम्बि) a. a. who has gone out of Kauśāmbī.-क्रिय (निष्क्रिय) a.
|