नारद उवाच
वृथा खेदयसे बाले अहो चिन्तातुर कथम ।
श्रीकृष्णचराणामभोजं स्मर दुःखं गमिष्यति ॥१॥
द्रौपदी च परित्राता येन कौरवकश्मलात ।
पालिता गोपसुन्दर्यः स कृष्ण क्वपि नो गतः ॥२॥
त्वं तु भक्तिः प्रिया तस्य सततं प्राणतोऽधिका ।
त्वयाऽहूतस्तु भगवान याति नीचगृहेष्वपि ॥३॥
सत्यदित्रियुगे बोधवैरग्यी मुक्तिसाधकी ।
कली तु केवला भक्तिर्ब्रह्मासायुज्यकरिणी ॥४॥
इति निश्चित्य चिद्रूपः सदूपां त्वां ससर्ज हा ।
परमानन्दचिन्मुर्तिः सुन्दरीं कृष्णवल्लभाम ॥५॥
बदध्वाऽत्र्जांलिं त्वया पृष्टं किं करोमीति चैकदा ।
त्वा तदाऽज्ञापयत्कृष्णो मद्भक्तान पोषयेति च ॥६॥
अंगीकृत त्वया तद्वै प्रसन्नोऽभूद्धारिस्तदा ।
मुक्तिं दासीं ददौ तुभ्यं ज्ञानवैराग्यकाविमौ ॥७॥
पोषणं स्वेन रूपेण वैकुण्ठे त्व करोषि च ।
भूमौ भक्तविपोषाय छायारूपं त्वया कृतम् ॥८॥
मुक्ति ज्ञानं विरक्तिं च सह कृत्वागत भुवि ।
कृतादिद्वापरस्यन्तं महानन्देन संस्थिता ॥९॥
कलौ मुक्तिः क्षयं प्राप्ता पाखण्दामयपीडिता ।
त्वदाज्ञया गता शीघ्रं वैकुण्ठं पुनरेव सा ॥१०॥
स्मृता त्वयापि चात्रैव मुक्तिरायति याति च ।
पुत्रीकृत्य त्वयेमौ च पार्श्वे स्वस्यैव रक्षिती ॥११॥
उपेक्षातः कलौ मन्दौ वृद्धौ जतौ सुतौ तव ।
तथापि चिन्तां मुत्र्च त्वमुपायं चिन्तयान्महम ॥१२॥
कलिनासदृशः कोऽपि युगो नास्ति वरानने ।
तस्मिस्त्वां स्थापयिष्यामि गेहे गेहे जने जने ॥१३॥
अन्यधार्मास्तिरस्कृत्य पुरस्कृत्य महोत्सवान ।
तदा नाहं स्थापयिष्यामि गेहे गेहे जने जने ॥१४॥
त्वदन्विताश्च ये जीवा भविष्यन्ति कलाविह ।
पापिनोऽपि गमिष्यन्ति निर्भयं कृष्णमन्दिरम ॥१५॥
येषां चित्ते वसेद्भाक्तिः सर्वदा प्रेमरूपिणी ।
न ते पश्यन्ति कीनाशं स्वप्नेऽप्यमलमूर्तयः ॥१६॥
न प्रेतो न पिशाचो वा राक्षसो वासुरोऽपि वा ।
भक्तियुक्तमनस्कानां स्पर्शने न प्रभुर्भवेत ॥१७॥
न तपोभिर्न वेदैश्च न ज्ञानेनापि कर्मणा ।
हरिहिं साध्यते भक्त्या प्रमाणं तत्र गोपिकाः ॥१८॥
नृणां जन्मसहस्रेण भक्तौ प्रीतिर्हि जायते ।
कलौ भक्तिः कलौ भक्तिर्भक्त्या कृष्णःपुरः स्थितः ॥१९॥
भक्तिद्रोहकरा ये च ते सीदन्ति जगत्त्रये ।
दुर्वासा दुःखमापत्रः पुरा भक्तविनिन्दकः ॥२०॥
अलं व्रतैरलं तीर्थैरलं योगैरलं मखैः ।
अलं ज्ञानकथालापैर्भक्तिरेकैव मुक्तिदा ॥२१॥
सूत उवाच
इति नारदनिर्णीतं स्वमाहात्म्यं निशम्य सा ।
सर्वांगपुष्टिसंयुक्ता नारदं वाक्यमब्रवीत ॥२२॥
भक्तिरुवाच
अहो नारद धन्योऽसि प्रीतिस्ते मयि निश्चला ।
न कदाचिद्विमुत्र्चमि चित्ते स्थास्यामि सर्वदा ॥२३॥
कॄपालुना त्वया साधो मद्वाधा ध्वंसिता क्षणात ।
पुत्रयोश्चेतना नास्ति ततो बोधया बोधय ॥२४॥
सूत उवाच
तस्या वचः समाकर्ण्य कारूण्यं नारदो गतः ।
तयोर्बोधनमारेभे कराग्रेण विमर्दयन ॥२५॥
मुखं संयोज्य कर्णान्ते शब्दमुच्चैः समुच्चरन ।
ज्ञान प्रबुध्यतां शीघ्रं रे वैराग्य प्रबुध्यताम ॥२६॥
वेदवेदान्तघोषेश्च गीतापाठैर्मुहूर्मुहः ।
बोध्यमनौ तदा तेन कथंचिच्चेत्थिती बलात ॥२७॥
नेत्रौरनवलोकन्ती जृम्भन्ती सालसावुभौ ।
बकवत्पालिती प्रायः शुष्ककाष्ठासमांगकौ ॥२८॥
क्षुत्क्षामौ तौ निरिक्ष्यैव पुनः स्वापपरायणौ ।
ऋषिश्चिन्तापरो जातः किं विधेय मयेति च ॥२९॥
अहो निद्रा कथं यति वृद्धात्वं च महत्तरम ।
चिन्तयन्निति गोविन्द स्मारयामास भार्गव ॥३०॥
व्योमवाणी तदैवाभून्मा ऋषे खिद्यतमिति ।
उद्यमः सफलस्तेऽयं भविष्यति न संशयः ॥३१॥
एतदर्थ तु सत्कर्म सुरर्षे त्वं समाचर ।
तत्ते कर्माभिधास्यन्ति साधवः साधुभूषणाः ॥३२॥
सत्कर्मणि कृते तस्मिन सनिद्रा वृद्धातानयोः ।
गमिष्यति क्षणाद्भक्तिः सर्वतः प्रसरिष्यति ॥३३॥
इत्याकाशवचः स्पष्टं तत्सवैरपि विश्रुतम ।
नारदो विस्मयं लेभे नेदं ज्ञानमिति ब्रुवन ॥३४॥
नारद उवाच
अनयाऽऽकाशवाण्यपि गोप्यत्वेन निरूपितम् ।
किं वा तस्याधनं कार्यं येन कार्यं भवेत्तयोः ॥३५॥
क्वभविष्यन्तिसन्तस्ते कथं दास्यन्ति साधनम ।
मयात्र किं प्रकर्तव्यं यदुक्तं व्योमभाषया ॥३६॥
सूत उवाच
तन्न द्वावपि संस्थाप्य निर्गतो नारदो मुनिः ।
तीर्थं तीर्थं विनिष्क्रम्य पृच्छन्मार्गे मुनीश्वरान ॥३७॥
वृतान्तः श्रुयते सर्वैः किंचिन्निश्चित्य नोच्यते ।
असाध्यं केंचन प्रोचुर्दुर्ज्ञेयमिति चापरे ।
मुकीभूतास्तथान्ये तु कियन्तस्तु पलायिताः ॥३८॥
हाहाकारो महानासीत्त्रैलोक्ये विस्मयावहः ।
वेदवेदान्तघोर्षेश्च गीतापाठैर्विबोधतम् ॥३९॥
भक्तिज्ञाविरागाणां नोदतिष्ठित्त्रिकं युदा ।
उपायो नापरोऽस्तीति कर्णे कर्णेऽजपत्र्जनाः ॥४०॥
योगिना नारदेनापि स्वयं न ज्ञायते तु यत ।
तत्कथं शक्यतो वक्तुमितरैरिह मानुषैः ॥४१॥
एवमृतिगणैः पुष्टेनिर्वायोक्तं दुरासदम ॥४२॥
ततश्चिन्तातुरः सोऽथं बदरीवनमागतः ।
तपश्चरामि चात्रेत्रि तदर्थ कृतनिश्चयः ॥४३॥
तावद्ददर्श पुरतः सनकादिन्मुनीश्वरान ।
कोटिसूर्यसमाभासानुवाच मुनिसत्तमः ॥४४॥
नारद उवाच
इदानीं भूरिभाग्येन भवद्धिः संगमोऽभवत ।
कुमारा ब्रुवतां शीघ्रं कृत्वा ममोपरि ॥४५॥
भवन्तो योगिनः सर्वे बुद्धिमन्तो बहुश्रुताः ।
पत्र्चहायनसंयुक्ताः पूर्वेषामपि पूर्वजाः ॥४६॥
सदा वैकुण्ठनिलया हरिकीर्तनतप्तराः ।
लीलामृतरसोन्मत्ताः कथामात्रकजीविनः ॥४७॥
हरिःशरणमेवं हि नित्यं येषां मुखे वचः ।
अतः कालसमादिष्ठा जरा युष्मान्न बाधते ॥४८॥
येषां भ्रुभगंमात्रेण द्वारपालौ हरेः पुरा ।
भूमौ निपतितौ सद्यो यत्कृपातः पुरं गतौ ॥४९॥
अहो भाग्यस्य योगेन दर्शनं भवतमिह ।
अनुग्रहस्तु कर्तव्यो मयि दीने दयपरैः ॥५०॥
अशरीरगिरोक्तं यत्तत्त्किं साधनमुच्यताम ।
अनुष्ठेयं कथं तावत्प्रब्रुवन्तु सविस्तरम् ॥५१॥
भक्तिज्ञानविरागांणां सुखमुत्पद्यते कथम ।
स्थापनं सर्ववर्णेषु प्रेमपूर्व प्रयत्नतः ॥५२॥
कुमारा ऊचुः
मा चिन्तां कुरु देवर्षे हर्ष चित्ते समावह ।
उपायः सुखसाध्योऽत्र वर्तते पूर्व एव हि ॥५३॥
अहो नारद धन्योऽसि विरक्तांना शिरोमणिः ।
सदा श्रीकृष्णदासानामग्रणीर्योगभास्करः ॥५४॥
त्वयि चित्रं न मन्तत्व्यं भक्त्यांर्थमनुवर्तिनि ।
घटते कृष्णदासस्य भक्तेः संस्थापना सदा ॥५५॥
ऋषिभिर्बहवो लोके पन्थानः प्रकटीकृताः ।
श्रमसाध्याश्च ते सर्वे प्रायः स्वर्गफलप्रदाः ॥५६॥
वैकुण्ठसाधकः पन्थाः स तु गोप्यो हि वर्तते ।
तस्योपदेष्टा पुरुषः प्रायो भाग्येन लभ्यते ॥५७॥
सत्कर्म तव निर्दिष्टं व्योमवाचा तु यत्पुरा ।
तदुच्यते श्रृणुष्वाद्य स्थिरचित्तः प्रसन्नधीः ॥५८॥
द्र्व्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे ।
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च ये तु कर्मविसूचकाः ॥५९॥
सत्कर्मसूचको नूनं ज्ञानयज्ञः स्मृतो बुधैः ।
श्रीमद्भागवतालापः स तु गीतः शुकादिभिः ॥६०॥
भक्तिज्ञानविरागाणां तद्घोषेण बलं महत ।
व्रजिष्यति द्वयोः कष्टं सुखं भक्तेर्भविष्यति ॥६१॥
प्रलयं हि गमिष्यन्ति श्रीमद्भागवतध्वनेः ।
कलेर्दोष इमे सर्वे सिंहशब्दाद् वृका इव ॥६२॥
ज्ञानवैराग्यसंयुक्ता भक्तिः प्रेमरसावहा ।
प्रतिगेहं प्रतिजनं ततः क्रीडां करिष्यति ॥६३॥
नारद उवाच
वेदवेदान्तघोर्षेश्र्च गीतापाठैः प्रबोधितम ।
भक्तिज्ञानविरागाणां नोदतिष्ठत्त्रिकं यदा ॥६४॥
श्रीमद्भागवतालापात्तत्कथं बोधमेष्यति ।
तत्कथासु तु वेदार्थः श्लोके श्लोके पदे पदे ॥६५॥
छिन्दन्तु संशयं ह्नोनं भवन्तोऽमोघदर्शनाः ।
विलम्बो नात्र कर्तव्यः शरणागतवत्सलाः ॥६६॥
कुमारा ऊचुः
वेदोपनिषदां साराज्जाता भागवती कथा ।
अत्युत्तमा ततो भाति पृथग्भृता फलाकृतिः ॥६७॥
आमूलाग्रं रसास्तिष्ठन्नास्ते न स्वाद्यते यथा ।
स भूयः संपृथ्गभूतः फले विश्वमनोहरः ॥६८॥
यथा दुग्धे स्थितं सर्पिनं स्वादायोपकल्पते ।
पृथग्भूतं हि तद्गव्यं देवानां रसवर्धनम ॥६९॥
इक्षुणामपि मध्यान्तं शर्करा व्याप्य तिष्ठति ।
पृथग्भूता च सा मिष्टा तथा भागवती कथा ॥७०॥
इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मासम्मितम ।
भक्तिज्ञानविरागाणां स्थापनाय प्रकाशितम ॥७१॥
वेदान्तवेदसुस्नाते गीताया अपि कर्तरि ।
परितापवति व्यासे मुह्यात्यज्ञानसागरे ॥७२॥
तदा त्वया पुरा प्रोक्तं चतुः श्लोकसमन्वितम ।
तदीयश्रवणात्सद्यो निर्बाधो बादरायणः ॥७३॥
तत्र ते विस्मयः केन यतः प्रश्नकरो भवान ।
श्रीमद्भागवतं श्राव्यं शोकदूःखविनाशनम ॥७४॥
नारद उवाच
यद्द्र्शनं च विनिहन्त्यशुभानि सद्यः श्रेयस्तनोति भवदुःखदवार्दितानाम ।
निःशेषशेषमुखगीतकथैकपानाः प्रेमप्रकाशकृतये शरणं गतोऽस्मि ॥७५॥
भाग्योदयेन बहुजन्मसमर्जितेन सत्संगमं च लभते पुरुषो यदा वै ।
अज्ञानहेतुकृतमोहमदान्धकार नाशंविधाय हि तदोदयते विवेकः ॥७६॥
इति श्रीपद्मपुराणे उत्तरखण्डे श्रीमद्भागवतमाहत्म्ये कुमारनारदसंवादो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥