दशावतारचरित्रम् - रामावतारः सप्तमः

कालप्रवाहे महति प्रयाते
सन्मध्यवेगातिरते गते च ।
तरङ्गलोलाद्भुतभाववर्गे
रक्षःकुलैर्भारयुगाभवद्भूः ॥१॥

अत्रान्तरे सालकटङ्कटानां
वंशे विशाले क्षणदाचराणाम् ।
पुष्पोत्कटा नाम बभूव कन्या
तारुण्यदर्पेऽपि विवाहहीना ॥२॥

सा मेरुपार्श्वे मणिहेमवल्ली
विलासरम्योपवने चरन्ती ।
सुतं पुलस्त्यस्य तपोनिधानं
सन्ध्याक्षणे विश्रवसं ददर्श ॥३॥

ध्यानावसाने मुनिना सकम्पा
प्रीत्याथ सा तेन विलोकितैव ।
नवाभिलाषोद्भवविह्वलेव
भावान्विता गर्भवती बभूव ॥४॥

क्रमेण तेनैव मुनेः सपर्या
विधायिनी तस्य तपोवने सा ।
असूत पुत्रत्रितयं विचित्र
कर्मप्रकारेण विभिन्नरूपम् ॥५॥

दशाननाद्याः परिवर्धमानाश्
चक्रुश्चिरं घोरतरं तपस्ते ।
पितामहप्रीतिवरादवापुर्येन
त्रिलोकीक्षपणक्षमत्वम् ॥६॥

महेश्वराराधनहोमवह्नौ
छित्त्वा दशास्यः स्वशिरांसि हुत्वा ।
जभारिसाम्राज्यजयी जगाम
जगत्त्रयी लुण्ठनकण्टकत्वम् ॥७॥

त्रैलोक्यपुण्यैरथ कुम्भकर्णस्
तपोवराप्तौ विपरीतवाचा ।
अक्षीणनिद्रः सततं बभूव
प्रबोधनादेकदिनाप्तभोज्यः ॥८॥

वरप्रदानेऽथ विधिं ययाचे
विभीषणो धर्ममतिं मनीषी ।
तद्वाक्यतुष्टेन पितामहेन
नीतः स धीमानमरत्वमेव ॥९॥

भ्रातुर्बलाद्वैश्रवणस्य लङ्कां
हुत्वा पुरीं रत्नहिरण्यहर्म्याम् ।
दशाननः पुष्पकमुज्ज्वलं च
विमानराजं विजयोद्यतोऽभूत॥१०॥

जित्वा स विश्वं विगतारिचिन्तः
सञ्जातसङ्ग्रामवियोगखेदः ।
लोकत्रये चित्तविनोदनाय
विमानमारुह्य चिरं चचार ॥११॥

स निर्झरोद्गारतुषारशैल
सुवर्णरत्नोज्ज्वलतुङ्गशृङ्गे ।
क्षणं न्यषीदद्दिवसावसाने
तद्भीतिलीनास्विव पद्मिनीषु ॥१२॥

तापं म्हुर्दिक्पतिवल्लभानां
करावमर्षैः ककुभां विधाय ।
कुमुद्वतीबन्धनपापशापाज्
जगाम दुःशील इवास्तमर्कः ॥१३॥

सान्ध्यं प्रकाशं परिपीय रक्तं
निजौजसा लोकनिमीलनानि ।
निशागमोत्साहपदं क्रमेण
तमांसि रक्षांसि स तुल्यमापुः ॥१४॥

अथोद्ययावग्रसरप्रकाश
भ्रश्यत्तमः स्तोकयुतान्तरीक्षे ।
सुधातरङ्गाकुलकालकूट
करम्बिते क्षीरनिधाविवेन्दुः ॥१५॥

तमः समूहस्तरुकुञ्जपुञ्ज
तलस्थितश्चान्द्रमसं प्रकाशम् ।
बभौ दशग्रीव इव प्रयत्नात्
कैलाशमुल्लासयितुं प्रवृत्तः ॥१६॥

जहार लक्ष्मीं कमलाकराणां
चकार भङ्गं सुरचक्रनाम्नाम् ।
बभार दोषाश्रयवान्कलङ्कं
लङ्कापतिर्दिग्विजयीव चन्द्रः ॥१७॥

हृन्मर्मसंलग्नशिलीमुखेषु
दीर्णेषु सद्यः कुमुदव्रजेषु ।
सरःसु चन्द्रप्रतिबिम्बमूर्तिर्
दशास्यभीतेव मुहुश्चकम्पे ॥१८॥

समीराः सोत्कण्ठा इव ललितवल्लीकुलवधू
समाकर्षैः क्रीडानिविडदशकण्ठानुकृतयः ।
विचेरुर्वापीनां कुमुदमधुमाद्यन्मधुकरा
कुलश्रेणीवेणीहठहरणहेलातरलिताः ॥१९॥

उन्निद्रचन्द्राभरणे निशीथे
तस्मिन्महानन्दघनप्रकाशे ।
प्रीतिः सुखस्पर्शमयी बभूव
वैराग्यभाजां मधुरागिणां च ॥२०॥

लङ्केश्वरस्तत्र शशाङ्करत्न
शिलातले रश्मिविलासहासे ।
सुखं शयानः पुरतः प्रयान्तीं
जितेन्द्रलक्ष्मीं ललनां ददर्श ॥२१॥

दशाननोत्सादितनाकलोक
लक्ष्मीमिवैकां विजने भ्रमन्तीम् ।
मैत्रीमिव प्रेमभराभिरामां
तारुण्यलावण्यमनोभवानाम् ॥२२॥

विलोक्य लङ्कापतिरङ्कमुक्त
शशाङ्कशङ्काजननाननां ताम् ।
स्वप्नेऽप्यदृष्टां मनसाप्यचिन्त्यां
हर्षामृतक्षैब्यमिवाससाद ॥२३॥

अचिन्तितापातकिरातभीतां
मृगीमिवालम्ब्य बलेन पाणौ ।
स तां बभाषे विभवाभिमानं
तद्भोग्यशून्यं विफलं विचिन्त्य ॥२४॥

कस्यान्तिकं कुञ्जरगामिनि त्वं
प्रयासि धन्यस्य रणोज्झितासोः ।
आराधितः केन तपोविशेषैः
सौभाग्यभूमिर्भगवान्मनोभूः ॥२५॥

न त्यज्यसे सुभ्रु कुरु प्रसादं
लब्धां सुधां मुञ्चति मन्दपुण्यः ।
त्यक्तान्ययत्नोपनतानि मोहात्
पुनर्न लभ्यानि समीहितानि ॥२६॥

इति ब्रुवाणेन दशाननेन
तन्वी घनालिङ्गनपीडिताङ्गी ।
काञ्चीविमुक्तिप्रतिषेधदिग्धं
वैलक्ष्यमुग्धाक्षरमाचजक्षे ॥२७॥

बलेन नीवी ननु न प्रमोच्या
विमुञ्च मां दुर्व्यसनस्पृहां च ।
अशीललीलाशकलीकृतां त्वं
ह्रियं श्रियं रक्ष यशः कुलं च ॥२८॥

रम्भाभिधानां सुरलोककान्तां
त्वद्भ्रातृसूनोर्नडकूवरस्य ।
प्राणोपमानां धनदात्मजस्य
न वेत्सि किं मां सुमते स्नुषां त्वम् ॥२९॥

इति ब्रुवाणामबलां बलेन
सन्दूष्य मातङ्ग इवाब्जिनीं ताम् ।
म्लानाननाब्जामवमानलीनां
लज्जानिमज्जद्वदनां मुमोच ॥३०॥

उच्छिष्टाधरपल्लवां नखमुखोल्लेखावखातस्तनीं
विस्रस्तांशुककेशपाशकुसुमामुत्कम्पिनीं मन्युना ।
श्वासायासवतीं सबाष्पनयनां तन्वीं वहन्ती तनुं
सा गत्वा नडकूबरस्य विदितं पौलस्त्यवृत्तं व्यधात॥३१॥

दृष्ट्वाभिभूतां नडकूबरस्तां
श्रुत्वा कुवृत्तं च निशाचरस्य ।
अकामकान्तारतिसङ्गमान्तं
तस्यास्तु दुर्जीवितमित्युवाच ॥३२॥

नक्तंचरैस्तत्क्षणवर्ण्यमानं
तच्छापमाकर्ण्य भृशं दशास्यः ।
अन्तर्वहन्दुश्चरितानुतापं
विमानमारुह्य शनैर्जगाम ॥३३॥

सुखक्षैब्यक्षामाः प्रकटमवटापातगतयः
क्षिपन्तः शीलाख्यं व्यसनमविलक्ष्याः क्षतधियः ।
स्खलन्तः कुर्वन्ति प्रसभमवलेपेन किल तद्
यदुद्भूतस्तापः प्रचलति न जीवान्तनियतः ॥३४॥

व्योम्ना व्रजन्तं पुरतस्तमेत्य
माहेश्वरः प्राह गणः सकोपः ।
हंहो निवर्तस्व भजस्व नीतिं
व्योम्ना गतिर्नेह नभश्चराणाम् ॥३५॥

सतीसहायः स्फटिकाद्रिशृङ्गे
देवो मृडः क्रीडति चन्द्रचूडः ।
पार्श्वेन यात्यत्र मरीचिमाली
भयेन नोच्चैर्मरुतोऽपि वान्ति ॥३६॥

श्रुत्वा मदोद्गारगिरं गणस्व
दुष्टद्विपः कृष्ट इवाङ्कुशेन ।
दष्टाधरः कोपकषायचक्षुर्
नोवाच किंचित्स हरानुरोधात॥३७॥

श्वसन्विमानादवरुह्य सज्जः
स मज्जयन्भूमिमिवाभ्युपेत्य ।
स्कन्धेन पातालतलान्तमूलात्
कैलासमुल्लासितमुज्जहार ॥३८॥

विघूर्णमानाद्रिगुहागृहेभ्यः
समन्ततः सम्भ्रमविद्रुतानाम् ।
सन्त्रस्तविद्याधरसुन्दरीणां
काञ्चीरवैः खं मुखरीबभूव ॥३९॥

क्ष्मान्तोत्क्षेपातिवेगप्रसरदानलोल्लासकैलासकम्प
क्षोभे बिभ्यद्भवानीनिभृतभुजलतालिङ्गितश्चन्द्रचूडः ।
दाशास्यैर्हर्षहासं व्यभजत चरणाकुञ्जिताङ्गुष्ठपीडा
व्रीडानिर्भुग्नमीलन्नयनगलगलद्गर्गरोद्गाररावैः ॥४०॥

अत्युग्ररावेण दशाननस्य
प्रसादवान्रावण इत्यभिख्याम् ।
चक्रे पिनाकी प्रियतां प्रयान्ति
प्रायः प्रभूनां विपरीतचेष्टाः ॥४१॥

तुष्टात्पुनः प्राप्य वरं त्रिनेत्रात्
त्रैलोक्यलक्ष्मीपरिभोगभव्यम् ।
व्रजन्विमानेन दशाननः खे
सकौतुकः पुष्पकमित्युवाच ॥४२॥

य एष दूरात्कनकाचलस्य
संलक्ष्यते दक्षिणपार्श्वदेशे ।
शृङ्गाग्रलग्नोज्ज्वलरत्नशैलस्
तदङ्गविश्रान्तिसुखे ममेच्छा ॥४३॥

इति ब्रुवाणः क्षनदाचरेन्द्रः
क्षणाद्विमानेन जवेन नीतः ।
तस्याद्भुताद्रेर्विचचार पद्भ्यां
रत्नस्थले कल्पलतावृतान्ते ॥४४॥

वैदूर्यगारुत्मतपद्मराग
वज्रेन्द्रनीलामलशैलशृङ्गम् ।
पश्यन्नवालोकनहर्षमानी
न रावणः कौतुकतृप्तिमाप ॥४५॥

क्वचित्स्खलन्निर्झरराजवन्तं
गुहागृहोद्गीर्णमहाट्टहासम् ।
भीत्येव नीहारपटावृतानि
निमीलयन्तं ककुभां मुखानि ॥४६॥

समुल्लसन्नीलमणिस्थलोरु
स्थूलांशुपुञ्जोन्नतदण्डपादम् ।
पुनः प्रवृत्तं बलिवञ्चनाय
व्याप्ताम्बरं विष्णुमिवाप्रमेयम् ॥४७॥

बलान्वितोद्यद्घनकालनेमिं
प्रह्लादसंरब्धजलोद्भवोग्रम् ।
सतारकाग्रं कटकं वहन्तं
यातं हिरण्याक्षमिवाचलत्वम् ॥४८॥




सुविस्मयानन्ददृशा समन्तान्
निर्वर्णयन्नेव मुहुर्महाद्रिम् ।
तदुच्चशृङ्गाश्रमधाम्नि दिव्यां
कन्यामपश्यत्स तपःप्रसक्ताम् ॥४९॥

तन्वीं स्तनाभोगभरादवाप्त
संसक्तकृष्णाजिनगाढबन्धाम् ।
लतामिवोद्यत्स्तवकाभिलाष
निःस्पन्दलीनालिकुलाभिरामाम् ॥५०॥

पौलस्त्यविध्वस्तसमस्तलोक
घनावमानानालतीव्रचिन्ताम् ।
शक्रश्रियं स्वर्गवियोगखिन्नां
रक्षःक्षयायेव तपःप्रवृत्ताम् ॥५१॥

तां वीक्ष्य रक्षःपतिरक्षयेन्दु
मुखीं सखीनेत्रसुधां निपीय ।
मेने तदुच्छिष्टरुचापि शिष्टां
स्पृष्टां न संश्लिष्टनिकृष्टसृष्टिम् ॥५२॥

पुनः सदाचारपरम्परार्ह
पाद्यासनादिप्रणयप्रवृत्ताम् ।
तामब्रवीदद्भुतरूपसम्पत्
सम्पन्नपूजः क्षणदाचरेन्द्रः ॥५३॥

का त्वं मनोजन्मविवर्जितेव
रतिर्विरागव्रतदुर्ग्रहेण ।
मदेन विद्या कपटेन मैत्री
लोभेन लक्ष्मीरिव लुप्तशोभा ॥५४॥

ध्यानावधानं पर्मोऽवमानस्
त्रपाकरं पारमथाक्षसूत्रम् ।
वने निवासस्तव यौवनेऽस्मिन्
जपश्च शापः कुसुमायुधस्य ॥५५॥

त्यक्त्वाग्रहं ब्रूहि विचिन्त्य तन्त्री
त्वमेव सत्यं यदि युक्तमेतत।
बिम्बाधरे चुम्बनकेलियोग्ये
जपेन पापार्जनमेव मुग्धे ॥५६॥

निरञ्जनत्वं कुसुमप्रसक्तिश्
चित्रं जटाबन्धनकारणं ते ।
अनङ्गरागं कुरु मा शरीरम्
अनङ्गरागं वह चेतसि त्वम् ॥५७॥

भोगोत्सवं मानय मा नय त्वं
क्लेशैरदोषं कृशतां शरीरम् ।
अहं हि ते तन्वि समीहिते च
हिते च सम्पादनबद्धकक्षः ॥५८॥

शृङ्गारस्य गतैव भाग्यगुरुतानङ्गस्य नाङ्गस्पृहा
लावण्यं घनमन्युदैन्यमलिनं का यौवनस्योन्नतिः ।
नोद्यानं दयितं मधुर्विधिहतः कस्येन्दुरानन्दनः
कान्ते ते तपसि स्थिता यदि मतिस्तत्सर्वमस्तं गतम् ॥५९॥

श्रुत्वैतदुक्तं दशकन्धरेण
सा किञ्चिदाकुञ्चितचेतनेव ।
जगाद खेदेन विनिःश्वसन्ती
ह्रियावमानेन च मन्युना च ॥६०॥

व्रते विवादं विमतिं विवेके
सत्येऽतिशङ्कां विनये विकारम् ।
गुणऽवमानं कुशले निषेधं
धर्मे विरोधं न करोति साधुः ॥६१॥

कचस्य वाचस्पतिसम्भवस्य
स्वाध्यायजा वेदवतीसुताहम् ।
देया मयेयं स्वयमच्युताय
मनोरथोऽभूत्पितुरित्ययं मे ॥६२॥

कालेन दैत्यैः स हतः पिता मे
मातानलं शोकमिव प्रविष्टा ।
वरार्थिनी देवमनन्यचित्ता
तपःप्रवृत्ता हरिमर्थयेऽहम् ॥६३॥

इति ब्रुवाणां दशकन्धरस्तां
गाढानुबन्धेन घताभिलाषः ।
पुनः पुनः क्षीब इव प्रलापी
कोपाग्निसन्तापवतीं चकार ॥६४॥

स्मृत्वा स शापं नडकूबरोक्तं
सन्त्यक्तकान्ताहठसङ्गवाञ्छः ।
नखक्षतोच्छिष्टकुशस्थलीं
तां कृत्वा जगाम स्वपुरीं सकामः ॥६५॥

सा मानिनी दुर्विषहावमानं
रक्षःकरस्पर्शममृष्यमाणः ।
कुलाभिमानेन्धनमात्मशुद्ध्यै
पूर्वं प्रकोपाग्निमिवाविवेश ॥६६॥

चिरं विचिन्त्याच्युतमच्युताशा
जन्मास्तु मे राक्षससङ्क्षयाय ।
उक्त्वेति दृष्ट्वा रविमद्रिशृङ्गात्
तापेन तन्वी तनुमुत्ससर्ज ॥६७॥

अम्लानं कुशलं कुलं च विमलं सत्सङ्गगण्या गुणा
मान्या मानघनोन्नतिर्विनिधनं धर्माविधानं धनम् ।
कीर्तिर्मूर्तिरसङ्क्षयाद्भुतवती शक्तिश्च संरक्षते
जन्तोरिन्दिर्यसंयमेन सकलं नष्टं न यस्यास्ति सः ॥६८॥

प्रविश्य लङ्कामलका विजित्य
हत्वा पुनर्वैश्रवणस्य कोशम् ।
काले विशालेऽनिलवत्प्रयाते
लङ्कापतिः पुष्पकमित्युवाच ॥६९॥

दृष्टा पुरश्चर्यगिरिर्मया यः
पुनस्तदालोकनकौतुकं मे ।
रम्यं निपीतं बत नेत्रपातैर्
न विस्मरत्येव मनः कदाचित॥७०॥

इत्यादराभ्यर्थनयन्त्रितेन
नीतः क्षणेनैव स पुष्पकेण ।
तं देशमेत्यायतकालजिह्वा
लीढं न तं प्रौढगिरिं ददर्श ॥७१॥

उत्पत्तिवृद्धिक्षयपाकयुक्त्या
क्षणे क्षणे दृष्टविनष्टसर्वः ।
प्रायः प्रपञ्चप्रणयी भवोऽयं
अभावसद्भावसमस्तभावः ॥७२॥

तत्राभ्यपश्यन्नगराण्यरत्न
प्रयत्नक्रयविक्रयाणि ।
परस्परारब्धविरोधयुद्ध
सन्धानसन्नद्धधराधिपानि ॥७३॥

दृष्ट्वा तवाश्चर्यमचिन्त्यरूपं
चक्रभ्रमारूढमिवाप्ररूढा ।
प्रौढोऽपि मूढत्वमिवानुभूय
शनैः स सम्प्राप्तधृतिः प्रदध्यौ ॥७४॥

अहो नु नानाद्भुतविभ्रमाणां
हर्ता च कर्ता च सदैव कालः ।
येनानिशं दर्शयता विचित्रं
निपीतमन्यद्बत वान्तमन्यत॥७५॥

क्षणं विचिन्त्येति नयौ पुरीं स्वाम्
अनित्यतानष्टधृतिर्दशास्यः ।
गिरेर्वियोगादचलं द्वितीय
निवोद्वहन्विस्मयभारमन्तः ॥७६॥

गते निगीर्णाद्भुतचक्रवाले
काले विशाले बहुमोहजाले ।
स्मृत्वा समारुह्य विमानराजं
तमेव देशं स पुनर्जगाम ॥७७॥

स तत्र चित्राणि पुराणि तानि
न हेमहर्म्याणि न मन्दिराणि ।
स्वप्नान्तराणीव कृतभ्रमाणि
जन्मान्तराणीव गतान्यपश्यत॥७८॥

तत्रालुलोके स तमालताल
तालीसहिन्तालनिरन्तरालम् ।
वनं विशालं विवलत्पियाल
मालावलीसंततत्नक्तमालम् ॥७९॥

घोरैर्धुरद्व्याघ्रघनप्रघोषैर्
इवोच्चरोमाञ्चचयाञ्चितानाम् ।
विशङ्कटैरुत्कटकण्टकानां
व्याप्तं समूहैः खदिरद्रुमाणाम् ॥८०॥

अन्तःश्वसन्निश्चलदुष्टसत्त्वैः
कम्पप्रदं पिप्पलपल्लवानाम् ।
तमःपिशाचाचितमर्कभासा
भीत्यैव दूरात्परिवर्ज्यमानम् ॥८१॥

गतेष्वभावं नगरेषु तेषु
दृष्ट्वा तदुग्रं गहनं गभीरम् ।
रक्षःपतिग्रस्तसमस्तलोक
कुलाय कालाय नमश्चकार ॥८२॥

सोऽचिन्तयत्कालवैहङ्गमोऽयम्
अलक्ष्यदाक्ष्यक्रमपक्षवेगः ।
दिवानिशं याति विचित्रशक्तिर्
अहो कदाचिन्न चलत्यखिन्नः ॥८३॥

अत्युच्चापातनिम्नोन्नतिकरणपटुः श्लिष्टदूरस्थितानाम्
इष्टानिष्टव्रजानां सततमिव घनाश्लेषकेलिप्रसक्तः ।
पर्यन्ताभावभूमिप्रपतनचतुरानन्यथा सर्वभावान्
प्रातः प्रातर्विधत्ते नवनवरचनाश्चर्यकृत्कालपाकः ॥८४॥

इत्यद्भुतामालयन्नचिन्त्यां
कालयस्शक्तिं स विसंस्थुलोऽभूत।
अनित्यताचिन्तनभङ्गभाजां
नाङ्गानि केषां शिथिलो भवन्ति ॥८५॥

प्राप्तः स लङ्कां विभवोपभोग
हर्षोत्सवैर्विस्मृतकाललीलः ।
मेने सुखक्षीबत्याक्षयाणि
सम्भोगलीलाधनजीवितानि ॥८६॥

शनैः प्रयाते क्षणसङ्ख्ययापि
प्रवर्धमाने युगदीर्घकाले ।
पुनर्विमानेन तमेव देशं
कुतूहलात्तः प्रययौ दशास्यः ॥८७॥

स तत्र निघातधनप्रवाह
दीर्णोर्वरा निष्क्रमणक्रमेण ।
ददर्श पातालमिवान्तहीनं
खातं प्रजातं भुवनव्रणाभम् ॥८८॥

क्षणं तदालोकनभुग्नकण्ठः
स्थित्वा प्रयातः स पदं स्वमेव ।
काले प्रयाते पुनरागतोऽथ
सरः समुद्रोपममभ्यपश्यत॥८९॥

अनन्तपद्मान्वितमप्रमेयम्
उदग्रनागेन्द्रसहस्रसेव्यम् ।
परागपुञ्जेन भुजङ्गलोकम्
इवान्तराले कपिलेन जुष्टम् ॥९०॥

हंसांसकण्डूयनलोलनाल
फुल्लारविन्दोत्थितषट्पदानाम् ।
मुहुः समूहैर्विहितान्धकारं
क्रोशान्निशाशङ्कितचक्रवाकम् ॥९१॥

स्वादूदकं कोमलवीचिवातं
पद्मोज्ज्वलं भृङ्गगणोपगीतम् ।
ससौरभं पुण्यवतामिवैकं
सर्वेन्द्रियाणामुपभोगपात्रम् ॥९२॥

सविभ्रमं श्रीरमणं पराग
पीताम्बरं नाभभवोद्भुताब्जम् ।
नीलोत्पलश्यामलमाकलय्य
सरः स निःस्पन्दतनुः प्रदध्यौ ॥९३॥

अहो नु नेत्रार्पितकौतुकानि
वैचित्र्यमेतत्त्रीकृतविस्मयानि ।
पिबत्ययत्नेन कियन्ति कालः
सृजत्यजस्रं च महाद्भुतानि ॥९४॥

क्षणं विचिन्त्येति लसद्विवेकः
स शङ्करार्चारसमादरोऽभूत।
अनित्यताचिन्तनखैदजन्मा
न सद्विचारः कुशलाय कस्य ॥९५॥

अयःपिण्डक्रूरं श्रयति न मनः क्वापि मृदुतं
न यावत्संस्पृष्टं सकलभवभावक्षयधिया ।
मनाक्तस्मिन्याते प्रशमलवपाकप्रणयितां
नमत्येतत्कस्य द्विजगुरुहरार्चासु न शिरः ॥९६॥

सरस्तटे टङ्कितरत्नपीठे
लिङ्गं विधाय स्फटिकाद्रिशृङ्गम् ।
सपुष्पकोपाहृतदिव्यपद्मैर्
अर्चां चकारामृतरश्मिमौलेः ॥९७॥

स त्र्यम्बकस्याम्बरचुम्ब्यमानां
विधाय पूजां कमलोपचारैः ।
ह्रदस्य विष्णोरिव मध्यजातं
समादधे मूर्ध्नि विधातुमब्जम् ॥९८॥

तस्यान्तरे काञ्चनकर्णिकस्य
विचित्ररत्नोज्ज्वलपल्लवस्य ।
स दिव्यपद्मस्य ददर्श कन्यां
तद्भीतिलग्नामिव जातु लक्ष्मीम् ॥९९॥

आदाय कन्यां कमलं विधाय
तच्चन्द्रचूडस्य किरीटकोटौ ।
प्रीतिं वहन्विस्मयगर्भगुर्वी
लङ्केश्वरः स्वां नगरीं जगाम ॥१००॥

मन्दोदरी तद्दयिताथ तत्र
तेनार्पितां कल्पितपुत्रिकां ताम् ।
अनन्यलावण्यवर्ती विलोक्य
कन्यामभूद्विस्मयनिश्चलेव ॥१०१॥

कदाचिदुत्सङ्गगृहीतकन्यां
तां नारदोऽभ्येत्य मुनिर्जगाद ।
पत्युस्तवेयं चपलेन्द्रियस्य
कन्या भविष्यत्यभिलाषभूमिः ॥१०२॥

श्रुत्वैतदाच्छाद्य महार्हपट्टैः
सुवर्णमञ्जुषधृतां कुमारीम् ।
मन्दोदरी भूमिलतावखाते
तत्याज रत्नाकरपारतीरे ॥१०३॥

काले प्रयाते जनकेन राज्ञा
यज्ञाङ्गने हैमहलेन कृष्टे ।
लब्धा समृद्धेन्दुमुखी सुता सा
सीतेति नाम्ना भुवने प्रसिद्धा ॥१०४॥

ततः कदाचिन्मणिमन्दिरस्थं
दशाननं शूर्पणाखाभ्युपेत्य ।
सद्यः प्रकृत्याखिलकर्णनासा
स्वसा श्वसन्ती विजने जगाद ॥१०५॥

अहो प्रमादस्तव दुर्जयस्य
जनत्रयीराज्यजयोर् जितस्य ।
यत्त्वं प्रजातारिनवाङ्कुरोऽपि
धत्से सुखी क्षीब इवातिनिद्राम् ॥१०६॥

मन्त्रद्विषः शक्तिमदेन यस्य
निश्चेतनस्येव दिनानि यान्ति ।
दुर्वृत्तगोष्ठीपतितेव पतितेव
पत्नी न तत्र तिष्ठत्यपरोन्मुखी श्रीः ॥१०७॥

रामः पितुर्निश्चलशासनेन
भ्रात्रा जटाभृत्सह लक्ष्मणेन ।
सीताख्यया चारुदृशा च पत्न्या
धन्वी वने दाशरथिः स्थितोऽस्ति ॥१०८॥

यस्याङ्गना सा सुरसिद्धसाध्य
गन्धर्वविद्याधरसुन्दरीणाम् ।
साश्चर्यसौन्दर्यमदं वहन्ती
दृष्टा मया त्वद्भवनोचितैव ॥१०९॥

तां त्वत्कृते हर्तुमहं प्रवृत्ता
यावन्मनोजन्मजयप्रशस्तिम् ।
रामानुजात्तावदयं भयाप्तः
पराभवः कर्तितकर्णनासः ॥११०॥

मन्मन्युशल्यव्यथयाभिभूतः
सुरासुरश्रीहरणप्रगल्भाः ।
त्वद्भ्रातरस्ते खरदूषणाद्या
रामेण सर्वे निहताः ससैन्याः ॥१११॥

सुखोन्मुखः कभुजङ्गमोऽपि
विषोष्मशान्त्यै बिलवेश्मशायी ।
पिपीलकेनोदररन्ध्रयुक्त्या
विदार्यते निश्चलकल्प एव ॥११२॥

आगुप्तचारः स्वपरप्रदेशे
जगत्त्रयीराज्यगृहीतभारः ।
अहो प्रसिद्धां भुवनत्रयेऽपि
त्वं दण्डकारण्यकथां न वेत्सि ॥११३॥

इति स्वसुर्मर्मं विदारणोग्रां
श्रुत्वा गिरं दुर्विषहं दशास्यः ।
जवेन पारं जलधेर्जगाम
कालेन कामेन च कृष्यमाणः ॥११४॥

स प्राप्य मारीचममात्यमुख्यम्
अरण्यप्रयन्ततपः प्रसक्तम् ।
न्यवेदयन्मर्त्यविकारमस्मै
सीताफारव्यसनोद्यमं च ॥११५॥

लक्ष्मीशरीरक्षपणाभियोगे
गाढानुबन्धेन मदप्रमूढम् ।
साचिव्यमन्त्रावधि याच्यमानो
विचार्य मारीचमुनिस्तमूचे ॥११६॥

अहो बतायं तव मोहमन्त्रः
स्वतन्त्रवाचा च्युतनीतितन्त्रः ।
किं शत्रुणा पुत्रकलत्रमित्र
देहापहारी व्यसनाय दत्तः ॥११७॥

धूर्तैर्यदुक्तं हृदयग्रहाय
निन्द्यं मदोत्तुङ्गमसङ्गतं च ।
तदीश्वराणां परिणामकष्टं
निर्दिष्टदुर्वेदमनिष्टमिष्टम् ॥११८॥

सर्वोपकारः सुकृतप्रहारः
क्लेशावतारः कुशलापसारः ।
शीलापचारः कुपदाभिसारः
पापप्रकारः परदारहारः ॥११९॥

पथ्यं न जिघ्रन्त्यथ चर्वयन्ति
स्पृशन्ति शृण्वन्ति विलोकयन्ति ।
विनाशकाले चपलेन्द्रियाणां
सर्वेन्द्रियाणीव पुरः प्रयान्ति ॥१२०॥

रामस्य हर्तुं कथमिच्छसि
त्वं पत्नीमयत्नक्षतराक्षसस्य ।
यद्भीतिनीत्येव तपस्ततं मे
क्व रक्षसामस्ति विवेकपाकः ॥१२१॥

जातः कृती तततपश्चयऋष्यशृङ्ग
मन्त्राहुतिप्रसृतयागविधिप्रभावात।
पृथ्वीपतेर्दशरथस्य पितुर्नियोगाद्
यः कौशिकस्य मखरक्षणदीक्षितोऽभूत॥१२२॥

शूरः शिशुः कौशिकशासनेन
मन्मातरं वर्त्मनि ताटकां यः ।
हत्वा प्रपेदे मुनिआ वितीर्णां
सजृम्भकामस्त्ररहस्यविद्याम् ॥१२३॥

अस्स्त्रोद्यत्पक्षपातैः कुशिकसुतमखत्राणसज्जस्य यस्य
प्रक्षिप्तो योजनानां शतमुदधितटे मूर्छितः प्रच्युतोऽग्रे ।
वृक्षेष्वद्यापि बाणासनचकितभिया रामनामादिवर्णे
राकारामादिशब्देष्वपि भयसमयान्न क्वचिन्निर्वृतिर्मे ॥१२४॥

यः प्राप यज्ञे जनकस्य पुत्रीं
चण्डीशचापाक्रमणेन सीताम् ।
नीतां त्रिलोकीविजयाशयेन
शक्तित्वमेतां कुसुमायुधेन ॥१२५॥

आकर्णाकृष्टभङ्गोद्भवरवमुखरोच्चण्डचण्डीशचाप
क्रोधाध्मातस्य सर्वक्षितिपवधविधेर्द्वन्द्वयुद्धातितिथिर्यः ।
चापश्रीकुञ्जनेन व्यधित भृगुपतेः सर्वधर्मस्य गोप्ता
पुण्यब्राह्मण्यजन्मापचयपरिचयक्षत्रवृत्तेर्निरोधम् ॥१२६॥

यः सत्यपाशग्रथितस्य मुक्त्यै
पुतिर्गिरा निर्जनसंश्रयाय ।
ययावरण्यं सह लक्ष्मणेन
भ्रात्रा समानव्रतया च पत्न्या ॥१२७॥

वियोगशोकात्पितरि प्रतप्ते  
स्वर्गं प्रयाते भरतेन यत्नात।
अभ्यर्थ्यमानोऽपि निजं न राज्यं
जग्राह रामः स्थिरसत्यकामः ॥१२८॥

तत्पादुके मूर्ध्नि निधाय धीमान्
करोति शत्रुघ्ननिषेव्यमाणः ।
राज्यं जटाभृद्भरतस्तदीयं
वनान्तवासावधिं तत्प्रविष्टम् ॥१२९॥

सहायतां ते कुपदे करोमि
कथं शरीरप्रतिकूलकार्ये ।
अकुर्वतस्त्वद्विशिखैर्विनाशस्
ततस्तु रामान्निधनं वरं मे ॥१३०॥

श्रुत्वेति मारीचवचः प्रहृष्टस्तं
राक्षसेन्द्रः प्रथमं विसृज्य ।
मायानिधानं स्वविनाशसज्जः
पश्चाद्ययौ कल्पितभिक्षुवेषः ॥१३१॥

अर्थानर्थक्षयभयजयान्सर्वथा वेत्ति सर्वः
श्रेयः प्राप्तुं किमपि यतते वर्जयत्येव दोषान।
तज्ज्ञोऽप्यन्ते पतति विवशः क्लेchAchokArthigarthe
दैवादिष्टे पतनसमये लङ्घने कस्य शक्तिः ॥१३२॥

अथ कनककुरङ्गं विद्रुमोत्तुङ्गशृङ्गं
रुचिरमणिविचित्रं लोचनानन्दमित्रम् ।
द्युतिमिव विकिरन्तं संनिकर्षे चरन्तं
जनकनृपतिपुत्री कौतुकात्तं ददर्श ॥१३३॥

तच्चर्मलोभात्प्रणयप्रयत्नैर्
अभ्यर्थितो मैथिलराजपुत्र्या ।
धृत्वाश्रमे लक्ष्मणमात्तचापः
ससार सारङ्गवधाय रामः ॥१३४॥

मायामृगस्तीक्ष्णतराननेन
स पत्रिणा रामधनुश्च्युतेन ।
बिद्धः पतन्राक्षसरूप एव
हा लक्ष्मणेत्यार्तरवं रुराव ॥१३५॥

श्रुत्वा प्रलापं सहसैव सीता
भर्तुर्विरुद्धं परिशङ्कमाना ।
तत्कम्पिताङ्गी विससर्ज यत्नात्
ससम्भ्रमं लक्ष्मणमीक्षितं तम् ॥१३६॥

अभ्येत्य सीतामथ कूटभिक्षुर्
दशाननश्चन्द्रमुखीं ददर्श ।
सुरासुराणां कलहोपशान्त्यै
सुधां सुदेहामिव निर्जनस्थाम् ॥१३७॥

प्रणामिनीं स्वागतवादिनीं तां
पाद्यासनातिथ्यविशेषसज्जाम् ।
उवाच कौटिल्यनिलीनमायः
प्रच्छन्नकायः क्षणदाचरेन्द्रः ॥१३८॥

लावण्यं सकलाङ्गसङ्गसुभगं माधुर्यधुर्यं वचस्
तीक्ष्णान्तानयनद्वयी च सुतरां प्राने कषायच्छविः ।
मूर्तिः कान्तिसुधाचिता रसमयी चित्रं चमत्कारिणी
यत्नेनाप्यभिलक्ष्यमम्लकटुकं किंचिन्न ते चेष्टितम् ॥१३९॥

एकाकिनी निर्जनकाननेऽस्मिन्
करोषि किं रत्नविमानयोग्या ।
घोरं घुरद्व्याघ्रगुहाग्रमेतत्
कस्मात्तवेष्टं विषमाश्मकाष्ठम् ॥१४०॥

एता निर्भरदर्भसूचिनिचयैर्दुःसंचरा भूमयः
क्षुत्क्षुण्णाजगरोग्रकोपविषमश्वासोष्मशुष्यद्रुमाः ।
ग्रीष्मग्लानिनिमग्नमत्तमहिषश्लिष्यत्करीषोन्मिषत्
पङ्कव्याकुलविक्लवत्तृणकुलक्लेदातितिक्तं पयः ॥१४१॥

दिव्यारत्नहिरण्यहर्म्यरुचिरा रम्या तव श्रीसखी
लङ्का स्फाटिकमन्दिरांशुनिवहैः स्वर्गं हसन्ती मुहुः ।
तस्याः सुभ्रु विभात्यशोकवनिकालङ्कारभूता मरुत्
त्वङ्गत्कल्पलतापरागपटलीसंसर्गरङ्गा रतिः ॥१४२॥

जगज्जयोद्योगरणाङ्कितश्री
लङ्काधिनाथः प्रणयी तवाहम् ।
यं त्रासलोलांशुकपल्लवाङ्गा
भ्रूभङ्गभग्नास्त्रिदशा नयन्ति ॥१४३॥

श्रुत्वैतदुक्तं दशकन्धरेण
भयेन कोपेन च कम्पमाना ।
जगाद जिह्मं जनकात्मजा तं
समुद्भवद्बाहुशिरःसहस्रम् ॥१४४॥

अहो प्रशान्तव्रतकष्टकूटस्
त्वं शष्पसञ्छन्न इवान्धकूपः ।
पापाप्लुतं जल्पनं जल्पतस्ते
किं नांअ भूमौ पतिता न जिह्मा ॥१४५॥

इति ब्रुवाणां कपटाकृतिस्तां
करेण मातङ्गनिभः प्रमाथी ।
आकृष्य रम्भामिव वेपमानां
जहार मत्तः पिशिताशनेन्द्रः ॥१४६॥

तारप्रलापां शरणैषीणीं
तां दयाभिमानी न ररक्ष कश्चित।
प्रायः स्वरक्षाप्रणयी जनोऽयं
परार्तिकाले विरलप्रयत्नः ॥१४७॥

सीतां हरन्तं रजनीचरेन्द्रं
लतामिवोग्रानिलमम्बरेण ।
धीरः कृपावानरुणस्य सूनुर्
अभ्याद्रवद्गृध्रपतिर्जटायुः ॥१४८॥

निकृत्तवर्मायुधमौलिवाहं
कृत्वा दशास्यं नखचञ्चुपक्षैः ।
दैवप्रमाणे विजये जटायुर्
जुहाव जीवं निजमाजिवह्नौ ॥१४९॥

जायन्ते निधनं प्रयान्ति सततं जन्मभ्रमे जन्तवः
कोऽप्येकः किल जायते स सुकृती यः पीतपुण्यामृतः ।
आर्तत्राणपवित्रितेन तृणवन्नीतेन जातु व्ययं
व्याप्ताशेषयशोमयेन वपुषा कल्पस्थितिर्जीवति ॥१५०॥

लङ्काधिनाथः समुपेत्य लङ्काम्
अशोकनाम्नीं वनिकां प्रविश्य ।
न्यवेशयन्मैथिलजां क्षयाय
कुलस्य मानस्य च जीवितस्य ॥१५१॥

दिनेषु यातेष्वथ रामवृत्तं
ज्ञातुं विसृष्टः प्रणिधिर्निगूढः ।
सुकेतुनामा दशकन्धरेण
विज्ञाय सर्वं स समाजगाम ॥१५२॥

स तापसव्यञ्जनरञ्जितेन
वेषेण लङ्कापतिमभ्युपेत्य ।
स्वैरं बभाषे भुवनत्रयेऽपि
समस्तकार्येषु कथान्तरङ्गः ॥१५३॥

न युज्यते वक्तुमसंमतं यन्
न चाहितं न प्रकटं न गुप्तम् ।
प्रायः प्रभूणामतिसंनिकर्षः
क्षुराग्रधारे नवपादचारः ॥१५४॥

श्रुतं च दृष्टं निवेद्यमानं
सत्यं वचः प्रीतिकरं न राज्ञाम् ।
तुष्यन्ति भूपाः स्तवकस्तवेन
शून्येन वेश्याप्रणयोपमेन ॥१५५॥

कर्णानुकूलं हृदयग्रहाय
यदुच्यते तत्क्षणदृश्यदोषम् ।
बाल्लभ्यभावप्रभवाय भूत्यैर्
द्रोहप्रकारः परमं प्रभूणाम् ॥१५६॥

सहायहीनस्य पदच्युतस्य
क्षामस्य कान्ताविरहान्वितस्य ।
रामस्य वृत्तं शृणु देव सर्वं
श्रुत्वा विचार्य क्रियतां हितं यत॥१५७॥

हत्वा स मारीचममेयमायं
त्यक्त्वाश्रमं लक्ष्मणमाप्तमग्रे ।
विलोक्य सीताहरणाभिशङ्की
ध्यात्वापतत्तन्मुखदत्तदृष्टिः ॥१५८॥

दृष्टाश्रमं शून्यमचिन्तितोग्र
शोकाभिकाताप्तमुहूर्तमोहः ।
आसाद्य संज्ञां शनकैः प्रपेदे
चक्रभ्रमारूढ इवाकुलत्वम् ॥१५९॥

जटायुषस्तत्क्षणमुक्तजीव
शेषस्य कृत्वान्त्यविधिं विधिज्ञः ।
तद्दुःखतापं दयितावियोगे
रामः क्षते क्षारमिवाससाद ॥१६०॥

शैले शैले स्थलजलबिलप्रायपुञ्जे निकुञ्जे
कृत्वा कृत्वा हृदयमसकृज्जीविताशाविहीनम् ।
शोकेनान्तर्विहितवसतिः प्रस्खलद्बाष्पवर्षी
रामः सीतां धृतिमिव वने हारितां नाससाद ॥१६१॥

सरः फुल्लैर्व्याप्तं विकचकुमुदेन्दीवरवनै
रजः पुष्पालेख्यं स खलु निखिलेन्दुद्युतिमुखः ।
वहन्नन्तर्द्वेषादिव कमलखण्डेषु विमुखः
क्षपामन्तश्चक्राह्वयसदृशवृत्तिः समनयत॥१६२॥

दृष्ट्वा श्रियः पुत्रमवाप्तघोर
कबन्धरूपं स विमोच्य शापात।
राकावियोगग्लपितः शशीव
ययौ तदुक्तेन पथा हितेन ॥१६३॥

शनैरवाप्याचलऋष्यमूकं
सुग्रीवनाम्ना प्लवगेश्वरेण ।
परस्पराबद्धहितप्रतिष्ठं
स प्राप विख्यातबलेन सख्यम् ॥१६४॥

तस्याग्रजेनातिबलेन राज्यं
हृतं समाकर्ण्य स वालिनाम्ना ।
चकार मित्रोपकृतिप्रयत्न
संनद्धधीस्तन्निधने प्रतिज्ञाम् ॥१६५॥

किष्किन्धामेत्य रामः प्रथितभुजबलं वालिनं शौरशाली
सुग्रीवाहूतमुग्राननविशिखहतं कीर्तिशेषं चकार ।
सन्नद्धः सप्तसिन्धूद्धतसलिलचयाशान्तिसन्तोषवृद्ध्या
सन्ध्याध्यानाय धीरः क्षणगमनपटुर्यः सदैवात्र दृष्टः ॥१६६॥

सुग्रीवं हनुमन्मुखैः परिवृतं राज्येऽभिषिच्य स्वयं
कृत्वा वालिजमङ्गदं तदनुगं तद्यौवराज्यार्जितम् ।
रामः प्रस्रवणे गिरौ समनयद्विद्युत्प्रभापिङ्गल
श्मश्रुव्याकुलमेघसङ्घकलिले कालं वियोगाकुलः ॥१६७॥

संरम्भोर्जितगर्जितं जलधरं क्षिप्रोद्यतां विद्युतं
खद्योतस्फुटनं कदम्बपवनं तां सस्मितां केतकीम् ।
सेहे सर्वममोघमेघचरितं रामः सुहृन्निर्मितां
सीतान्वेषणसंविदं धृतिमयीमाशां निवेश्याशये ॥१६८॥

ततः प्रयाते घनमेघकाले
प्रशान्तबाष्पेषु दिशां मुखेषु ।
मित्रोदमश्रीरिव हर्षहेतुः
पद्माकराणां शरदाजगाम ॥१६९॥

उद्योगकालेऽपि निरर्गलस्य
वक्तुं सुहृदश्च्युतस्य ।
क्रुद्धेन सौमित्रिरथाग्रजेन
ययौ विसृष्टः कपिराजधानीम् ॥१७०॥

श्रीभोगसक्तं दयितानुरक्तं
हरीश्वरं विस्मृतमित्रकार्यम् ।
अभ्येत्य लज्जावनतं जगाद
रामानुजः कोपकषायनेत्रः ॥१७१॥

आश्चर्यं निजकार्यकालविनतः पर्याप्ततात्पर्यवान्
क्रौर्यौदार्यमनार्यं वेत्सि  न घनक्लेशाश्मशय्याश्रयम् ।
उच्छिष्टं पिबसि प्रियाधरदलस्यालग्नरागं मधु
प्रायेणोपकृतिः कृतघ्नहृदये पाषा;नपट्टे कृषिः ॥१७२॥

सोल्लासाः कृकलासकूर्मशफरोत्फालऽहिजिह्वालता
सन्ध्यावर्णपलाशपर्णकरिणीकर्णानुकारक्षमा ।
विद्युन्नृत्तनरेन्द्रवृत्तवनिताचितासवोन्मत्तधी
दुर्नीतोन्नतिचारणस्तुतिकलालोलाः खलप्रीतयः ॥१७३॥

स लक्ष्मणेनेति विडम्ब्यमानः
सदोषवैलक्ष्यविषण्णचित्तः ।
प्रसाह्य तं संवरणप्रणामैश्
चक्रे स्वसैन्यं विजयाय सज्जम् ॥१७४॥

नम्रः समभ्येत्य ततः कपीन्द्रः
प्लवङ्गसङ्घैः परिपूरिताशः ।
रामं प्रसादाभिमुखं विधाय
दिशो विजेतुं बलमादिदेश ॥१७५॥

सीतान्वेषणशासनप्रणयिनां दर्पेण संसर्पतां
सम्पूर्णे भुवने कपिक्षितिभृतां सैन्येन दिग्व्यापिना ।
मेघग्रस्तमिवाम्बरं घनतमः सङ्घातपीतं दिनं
दिक्चक्रं च बभूव विन्ध्यशिखरप्राकारसम्पूरितम् ॥१७६॥

वेगेनाङ्गदमैन्द्रनीलहनुमन्मुख्याः प्लवङ्गास्ततः
प्राप्ता दक्षिणसिन्धुमुद्धततरत्वङ्गत्तरोङ्गत्तरम् ।
आलिङ्गन्तमिवाम्बरप्रणयिनीं गङ्गां दिगन्तादिभिर्
दृष्ट्वा बन्ध्यपरिश्रमाः प्रमुमुचुश्चिन्तानिमग्ना धृतिम् ॥१७७॥

ततोऽब्रवीद्वालिसुतः समुद्र
सन्दर्शनत्यक्तजयाभिमानः ।
सीता न लब्धाब्धिरयं न लङ्घ्यः
कपिप्रभोः कः सहते प्रकोपम् ॥१७८॥

इहैव नस्त्यक्तपरिग्रहाणां
युक्तं तपः सङ्गलितग्रहाणां
भग्नेऽभिमाने विततेऽवमाने
वनं विना भेषजमस्ति नान्यत॥१७९॥

मिथ्यापुत्रकलत्रमित्रभरणारम्भाभियोगग्रहैर्
आशापाशजुषां प्रभुप्रणयिनां सेवाव्रतैः शुष्यताम् ।
अन्ते हन्त दिशन्ति सन्ततमहामोहप्ररोहावहा
वैश्याविभ्रमचञ्चला भ्रममदोन्मत्तक्रमं सम्पदः ॥१८०॥

धन्यो जटायुर्जगति प्रवीरो
जीवत्यलोभोज्झितजीवितोऽपि ।
छिन्नस्य यस्योचितराजकार्ये
लोके प्ररूढा किल कीर्तिलक्ष्मीः ॥१८१॥

इत्यङ्गदेनाभिहिते समीपं
सम्पातिनामा शनकैरवाप्तः ।
प्लवङ्गमान्गृध्रपतिर्जगाद
नवोद्भवत्तत्क्षणलक्ष्यपक्षः ॥१८२॥

भ्राता जटायुर्मम पूर्वमर्क
पथे व्रजन्मत्सहितो जवेन ।
स्पर्धानुबन्धी स मया स्वपक्षै
संरक्षितः प्रज्वलिताखिलाङ्गः ॥१८३॥

निर्दग्धपक्षं पतितं क्षितौ मां
दिवाकराख्यो मुनिरित्युवाच ।
भविष्यसि प्रौढगतिhsapakShas
त्वं रामवृत्तामृतपूर्णकर्णः ॥१८४॥

इहाद्य मे रामकथामृतेन
पक्षैः प्रजातैर्विगतः स शापः ।
पश्यामि लङ्कोपवने निरुद्धां
सीतां निगद्येति जगाम गृध्रः ॥१८५॥

महामतेर्जाम्बवतो मतेन
प्लवङ्गमैः सादरमङ्गदाद्यैः ।
अभ्यर्थितोऽब्धेस्तरणेऽभिमानी
समीरसूनुर्ववृधे हनूमान॥१८६॥

महेन्द्रमारुह्य गिरिं सपाद
भरेण गुर्वीकृतमुत्पपात ।
आदातुमिच्छन्निव नाकचुम्बि
दिनेशबिम्बं पुनरम्बराग्रम् ॥१८७॥

स्वच्छाम्बुप्रतिबिम्बितेऽस्य वपुषि क्रूरप्रकोपाकुलैर्
द्रष्ट्राकोटिविपाटनेन मकरैर्मिथ्याभियोगे कृते ।
दूरोद्गारितदूरुवातविधुतस्फीतैस्तटाम्बुस्फुटच्
छुक्तिव्यक्तसृतैर्जहास जलधिर्मुक्तासमूहैर्मुहुः ॥१८८॥

व्रजन्स धीरः शतयोजनान्तं
क्रमेण तद्ग्रासविवर्धितास्याम् ।
जघान घोरामथ सिंहिकाख्यां
क्षपामिवार्कस्तमसो जनित्रीम् ॥१८९॥

मानाय मैनाकमथार्णवेन
विश्रान्तये रत्नगिरिं विसृष्टम् ।
करेण संस्पृश्य स लङ्घिताब्धिर्
लङ्काङ्कशैलस्य तटे पपात ॥१९०॥

अथ निशि शशिहासोल्लासशुभ्रासु दिक्षु
स्फुटमणिकिरणेषु तत्प्रियान्तःपुरेषु ।
प्रतिपदमत्यत्नात्तेन सर्वं विचिन्त्य
दुर्ततरमभिपत्य स्वैरमाभाष्य सीताम् ॥१९१॥

सुरतरुवनिकाया मूलभङ्गं विधाय
प्रविधुतकुलशैलान्किङ्करान्मन्त्रिपुत्रान।
सुरपुरभयदीक्षादक्षमक्षं च हत्वा
स्वयमभिसरता तामिन्द्रजिद्युद्धभूमिम् ॥१९२॥

तृणमिव वहता तच्छद्मना ब्राह्ममस्त्रं
हुतवहहुतलङ्कातङ्कनिःशङ्कशक्त्या ।
कृतमिह कपिना यत्तच्चे देवेन दृष्टं
तदपि कुमतिसृष्टं दैवदिष्टं न नष्टम् ॥१९३॥ (तिलकम्)

यद्भक्तियुक्तं विनयप्रमुक्तं
विज्ञाप्यसे शक्तिलवेन देव ।
आकुञ्चितभ्रूभ्रमकारि वक्त्रं
न तत्र कार्यं स्वहितं विचार्यम् ॥१९४॥

श्रुत्वैतदुक्तं प्रणधिव्रतेन
रक्षःपतिः क्ष्मां क्षणमीक्षमाणः ।
न किञ्चिदूचे चरणाञ्चलेन
समुल्लिखन्स्फाटिकपादपीठम् ॥१९५॥

अथ प्रभाते किल मन्त्रिमुख्य
निषेव्यमाणं क्षणदाचरेन्द्रम् ।
भ्राता सभाग्रस्थितमभ्युपेत्य
विभीषणः सम्प्रति तं बभाषे ॥१९६॥

अत्यल्पकेऽपि व्यसनांशलेशे
न संवृत्तिर्यैः क्रियते प्रयत्नात।
तेषां प्रवादादवमानपूर्णाः
सक्तापवादा विपदो भवन्ति ॥१९७॥

नहि धीमतां धावति धीः कुकार्ये
क्षणादकार्याद्विरमन्ति भव्याः ।
कुर्वन्त्यकार्यं विरमन्ति नैव
हितं न शृण्वन्ति च देवदग्धाः ॥१९८॥

पराभवं यत्स कपिस्तवापि
चकार सोऽयं कुनयप्रभावः ।
सीतापहारप्रभवावमाने
तत्त्याग एव प्रशमाभ्युपायः ॥१९९॥

अहो नु चारैर्न निवेदितं भो
रामः समुद्रस्य तटीमवाप्तः ।
यद्भृत्यसुग्रीवविधौ विधेयः
स मारुतिस्तत्पृतनापदातिः ॥२००॥

प्रसाद्यतामात्महिताय रामः
सीतार्पणेनैव स शान्तिमेति ।
अयं प्रमादस्य शरावपातः
सीतापरित्यागकरावलम्बः ॥२०१॥

हितं तवैते न वदन्त्यमात्यास्
त्वद्भ्रूलताधीनविभूतिभोगाः ।
चित्तग्रहाय प्रियतामवाप्तुं
कर्णानुकूलं कथमन्त्यतथ्यम् ॥२०२॥

सत्ये शङ्काचकितमतयो वञ्चकग्रामलीनाः
शैलस्थओल्पकृतिविफलाः स्वल्पदोषेऽतिकोपाः ।
मत्न्रोद्विग्नाः पिशुनवचना घर्मनर्मोक्तिहृष्टाः
साधुद्विष्टाः प्रखलसुहृदः सर्वदा भूमिपालाः ॥२०३॥

इति ब्रुवाणं कुchalAnubanDhAdh
विभीषणं भ्रूभ्रमणप्रकोपः ।
आकृष्य खड्गं चरणाञ्चलेन
न्यपातयन्निर्विकृतिं दशास्यः ॥२०४॥

स वेत्रिभिस्त्रासितसर्वलोकैर्
निष्कासितः सज्जनसंश्रयार्थी ।
गुणाभिसारि गग्नं विगाह्य
जगाम रामस्य समीपमेव ॥२०५॥

अन्येद्युरन्तःपुरसौधशृङ्ग
स्थितं समेत्य प्रणिधिर्दशास्यम् ।
सुग्रीवसैन्यार्णवमध्यचारी
जगाद विज्ञातसमस्ततत्त्वः ॥२०६॥

इतः प्रयातस्य विभीषणस्य
प्रणामिनः पादनखांशुपट्टम् ।
रामेण मौलौ प्रविसार्य दत्तो
लङ्काधिपत्ये प्रथमाभिषेके ॥२०७॥

मन्त्रान्तरङ्गत्वमतीव यातः
स तस्य निर्व्याजहितोपदेष्टा ।
न बान्धवत्वं सहजं जनस्य
स एव बन्धुः किल योऽनुरक्तः ॥२०८॥

विभीषणस्यानुमते त्रिरात्रं
रामेऽब्धितीरेऽथ कृतव्रतेऽपि ।
गाम्भीर्यनिःस्यन्दतयाम्बुराशिर्
न किंचिदूचे तरणाभ्युपायम् ॥२०९॥

रामस्य चापाक्रमणेन सिन्धुर्
भयादथामन्यत सेतुबन्धम् ।
मृदोरवज्ञामुखभङ्गकारी
लोकः किलायं भयभोज्य एव ॥२१०॥

अथाम्बुधौ मन्दरतुल्यशैलेः
सेतुर्निबद्धोऽद्भुतकृत्प्लवङ्गैः ।
प्रभावशक्त्या दृढनिश्चयानां
शिलाः प्लवन्ते सलिले किमन्यत॥२११॥

रक्षःकुले सेतुरभावहेतुर्
दैवेन सृष्टः सलिलप्रचारः ।
नूनं स निर्विघ्नगतागताय
लङ्कापदां राघवसम्पदां च ॥२१२॥

तीर्त्वार्णवं सेतुपथेन रामस्
ततस्त्रिकूटस्य तटे निविष्टः ।
प्लवङ्गसैन्येन धनेन यस्य
त्रस्ता इव क्वापि दिशः प्रयाताः ॥२१३॥

इत्युक्त्वा प्रणिधौ मनागपसृते लङ्कापतिभ्रातरं
व्यायन्मानुषसेवकं क्षतकुलं प्रम्लानमानाननः ।
सङ्कल्पैरपि दुष्करेऽद्भुतनिधौ सेतौ निबद्धेऽम्बुधौ
लज्जाद्वेषविमर्शकोपकलनाव्याकीर्णचित्तोऽभवत॥२१४॥

अथोच्चचारोद्धतयुद्धशंसी
भेरीनिनादः क्षणदाचराणाम् ।
शिलाहताट्टालपरम्पराणां
झाङ्काररावश्च घनः कपीनाम् ॥२१५॥

युद्धे प्रवृत्ते कपिराक्षसानां
द्रुमाद्रिशस्त्रास्त्रसमाहता भूः ।
पुनः प्रजाताखिलदाहशङ्का
लङ्का चकम्पे भयविह्वलेव ॥२१६॥

ततः प्रतीहारपतिः प्रविश्य
विद्युन्मुखाख्यः क्षणदाचरेन्द्रम् ।
व्यजिज्ञपत्सङ्गररङ्गभङ्गं
प्रत्यक्षमालोक्य निशाचराणाम् ॥२१७॥

देवद्वन्द्वरणे प्रसक्तसुभटे तुल्यत्वमासीत्क्षणं
रक्षोवानरसैन्ययोरथ मनाग्ग्लाने बले रक्षसाम् ।
वीरेणेन्द्रजिताभ्युपेत्य निहतौ भूमौ च्युतौ राघवौ
नागास्त्रेण समावृतौ त्रिशिरसा भग्नं कपीनां बलम् ॥२१८॥

दिव्यप्रभावौ गरुडेन साक्षात्
स्पृष्टौ विनष्टाखिलपाशबन्धौ ।
अथोत्थितौ दाशरथी वृथैव
किं पौरुषैर्दैवमलङ्घ्यमेव ॥२१९॥

लभ्दाधिकोत्साहबलैः प्लवङ्गैर्
निपीड्यमानेषु निशाचरेषु ।
प्रहस्तधूम्राक्षमहोदराद्याः
प्राप्ता रणे मन्दबलत्वमेव ॥२२०॥

भग्नेऽथ सैन्ये क्षणदाचराणां
मानानुबन्धादविलुप्तधैर्याः ।
हस्ताः प्रहस्तप्रमुखाः क्रमेण
ते सङ्गरोर्वीकुलभूधरेन्द्राः ॥२२१॥

त्वदाज्ञया देव विबोधनाय
प्रमृद्यमानोऽपि गजाश्वसैन्यैः ।
अत्यन्तनिद्रातरुणीकरालो
न कुम्भकर्णो विजहाति निद्राम् ॥२२२॥

श्रुत्वा प्रतीहारगिरं दशास्यः
सङ्ख्ये तनुत्यागसमुद्यतोऽभूत।
चित्तानुवृत्तान्तसहायहीनं
कस्येष्टमैश्वर्यमरण्यतुल्यम् ॥२२३॥

स्नानार्चनादि प्रविधाय तूर्णं
कार्यानुरोधादथ कुम्भकर्णः ।
श्रुत्वाखिलं रामविरोधवृत्तं
पौलस्त्यमेत्य प्रणतोऽभ्युवाच ॥२२४॥

अहो महान्दुःसहदुर्ग्रहोऽयं
सन्मन्त्रिमन्त्रैर्न निवारितस्ते ।
क्रोधेन्धने किं भवता स्मराग्नौ
हुता विधःतिर्गणिता न नीतिः ॥२२५॥

लोलानिबद्धाम्बुधिमध्यसेतोः
शक्तिर्मनुष्यस्य न चिन्तिता किम् ।
भ्रूभङ्गभीतिस्तिमिताम्बुराशौ
यस्याज्ञया भूमिधराः प्लवन्ते ॥२२६॥

स दीर्घदर्शी हितकृन्मनीषी
विभीषणः किं भवता निरस्तः ।
मन्त्रागमत्वं प्रथमं निहत्य
पश्चाद्विषं भक्षितमप्रमेयम् ॥२२७॥

व्यसनपतनसक्तिस्तद्विरामेऽप्यसक्तिर्
हितसचिवविरक्तिर्दुर्जनेष्वेव भक्तिः ।
उचितमतिवियुक्तिर्दुर्ग्रहाणाममुक्तिः
क्षितिपरिवृढलक्ष्मीसङ्क्षये लक्षणानि ॥२२८॥

श्रुत्वानुजोक्तं हितयुक्तमेतन्
नक्तंचरेन्द्रो न विवेद युक्तम् ।
निपातकाले किल नैव बुद्धिर्
भवेद्यथा मोहरजोविशुद्धिः ॥२२९॥

स तं जगाद प्रतिबोधितोऽद्य
शिक्षाप्रदानाय न पण्डितस्त्वम् ।
मिथ्या भुजौ भूरिभुजस्तवेमौ
भजस्व गत्वा धनमोहनिद्राम् ॥२३०॥

इत्यग्रजेनाभिहितो विचिन्त्य
प्रभावशक्तिं भवितव्यतायाः ।
संनद्धबुद्धिर्निधने रिपूणां
न कुम्भकर्णस्तमुवाच किंचित॥२३१॥

सम्प्राप्ते कुम्भकर्णे रणभुवमभवायाससंमन्त्रितानाम्
भग्ने सैन्ये कपीनां दिशि दिशि रजसा भूयसा संवृत्तायाम् ।
तत्कायच्छाययाधो जगति गुरुतरैः संनिरुद्धेऽन्धकारैर्
अर्के साकारराहुग्रहणसमयधीः खेचराणां बभूव ॥२३२॥

ततः प्रविश्यारिबलप्रहारो
विदीर्णकायः स्रुतशोणितौघः ।
नक्तंचरः कुञ्जरकर्णनामा
व्यजिज्ञपत्संसदि राक्षसेन्द्रम् ॥२३३॥

देव त्वदाज्ञापरुषाक्षराणि
ध्यायन्कपीनां युधि कुम्भकर्णः ।
चक्रे महन्मन्युमनन्तमन्तः
प्रारब्धकल्पान्तकृतान्तलीलः ॥२३४॥

भग्नाशङ्कं दधाने जगति स गगनासङ्गितुङ्गोत्तमाङ्गः
पद्भ्यां भूकम्पकारी भयनिविडमिलद्वारणायूंषि पिंषन।
सुग्रीवं विग्रहोग्रं लघुविहगमिवादाय मुष्टिग्रहेण
ग्रीवाकर्षैर्बभञ्ज द्रुमवदवगतिव्याहतानङ्गदाद्यान॥२३५॥

क्षिप्रं विभीषाणमतेन निकृष्टचापस्
तं राघवः स्वकटकोपरि भूधराभम् ।
बाणैर्निपात्य घनकायभरावपिष्ट
रक्षःकुलं भुवनविस्मयमाततान ॥२३६॥

हते विकीर्णे युधि कुम्भकर्णे
निकुम्भकुम्भादिषु च च्युतेषु ।
मानानुबन्धादपराङ्मुखानां
क्षणं क्षयोऽभूत्क्षणदाचराणाम् ॥२३७॥

शोकप्रकोपानललिह्यमानः
कुलक्षयादिन्द्रजदभ्युपेत्य ।
सैन्यं कपीनां निखिलं क्षणेन
स रामसुग्रीवमुखं जघान ॥२३८॥

हतेषु सर्वेषु हरीश्वरेषु
कण्ठावकीर्णक्षणजीवितेन ।
अभ्यर्थितो जाम्बवतो हनूमान्
एको विसृष्टः कपिजीवितायै ॥२३९॥

स योजनशतत्रयीं दिवि विलङ्घ्य भास्वत्प्रभः
स पुष्करमपाहरत्सकलमौषधिक्ष्माधरम् ।
यदग्रसरसौरभैरभवदाप्तजीवं क्षणात्
सराघवकपीश्वरं हरिसुसैन्यमत्यद्भुतम् ॥२४०॥

मानं नेच्छति यच्छति व्यसनितां मुग्धां विधत्ते धियं
कीर्तिं हन्ति कलङ्कयत्यपि कुलं सोत्कर्षविद्वेषवान।
यद्यत्कर्म विधीयते सुमतिना कार्यानुबन्धोद्यमैस्
तत्तत्सर्वमलक्षितः क्षपयति क्षिप्रं विरुद्धो विधिः ॥२४१॥

अथेन्द्रजित्सर्वजगज्जयोग्र
ब्रह्मास्त्रसिद्ध्यै विहितापचारः ।
वनं समागत्य निकुम्भिलाख्यं
यागोग्रवह्नौ रुधिरं जुहाव ॥२४२॥

यागार्धविघ्ने युधि वध्य एष
नैवान्यथेत्याशु विभीषणेन ।
उक्ते हिते राघवशासनेन
तं लक्ष्मणो योद्धुमथाजगाम ॥२४३॥

अथेन्द्रजिल्लक्ष्मणयोर्मदेन
युद्धे प्रवृत्ते कपिराक्षसानाम् ।
परस्परं दीर्घमहास्त्रदीप्तं
सैन्यद्वयं प्रेक्षकतामवाप ॥२४४॥

क्रोधाकुलेनेन्द्रजिता प्रसह्य
शक्त्याथ हृन्मर्माणि दारितोऽपि ।
तं पत्रिणा लण्ठनिकृत्तवक्त्रं
सौमित्रिराश्चर्यनिधिश्चकार ॥२४५॥
 
श्रुत्वैतदुग्र्âशनिपाततुल्यं
शोकेन निर्भिन्नधृतिर्दशास्यः ।
व्याप्तः स्फुटद्भिः कटकाग्ररत्नैः
पपात कल्पान्त इवाचलेन्द्रः ॥२४६॥

स लब्धसंज्ञः प्रियपुत्रशोके
भ्रातृक्षयस्योपरि मर्मलग्ने ।
सीताभिलाषं सहसा विहाय
बबन्ध चित्ते मरणाभिलाषम् ॥२४७॥

भ्रात्रा भुजेन सकलोद्यमदक्षिणेन
पुत्रेण सर्वगुणसङ्गमवल्लभेन ।
मानेन मौलिमणिना रहितस्य जन्तोः
किं जीवितेन शितशल्यशतायितेन ॥२४८॥

प्राप्तस्ततः समरभूमिमभग्नमानो
भृत्यानुजात्मजनिकृत्तशरीरपूर्णाम् ।
लङ्केश्वरः पृथुविषादभरश्रमेण
विश्रान्तये निजवपुः क्षयमाचकाङ्क्ष ॥२४९॥
 
संनद्धे दशकन्धरे युधि भयव्याघूर्णदिङ्मण्डले
पैशाचाश्वरथस्थिते हरिरथारूढे च रामे पुनः ।
बाणेषु प्रसरत्सु देहदलनव्यापारपाराप्तये
ह्येकस्य स्वतनुक्षये रिपुवधे चान्यस्य लोभोऽभवत॥२५०॥

अग्रे शरीरनिरपेक्षमरक्षिताङ्गं
रक्षःपतिं घनरणक्षयमीक्षमाणः ।
रामः क्षणं स्थगितनिश्चलचापपाणिः
साश्चर्यशौर्यभरविस्मयवान्प्रदध्यौ ॥२५१॥

कायः कैलाशमूलोद्धृतिविपुलशिलोल्लेखविख्यातसारस्
तेजः शक्रेभकुम्भस्थिरशरशकलक्लेशनिःश्वासदीप्तम् ।
मानश्चाशेषलोकेश्वरमुकुटतटीलालिताज्ञाविलासः
सर्वं साश्चर्यमस्य त्रिभुवनजयिनः पापशापेन नष्टम् ॥२५२॥

ध्यात्वेति निर्विवरमार्गणवर्षिणोऽस्य
दष्टौष्ठमाकुलितकुण्डलदीप्तमण्डम् ।
रामः शरेण दहनार्चितदुर्निमित्त
क्रूरार्धचन्द्रवदनेन शिरश्चकर्त्त ॥२५३॥

रोमाञ्चसञ्चरणपीनकपोलभित्ति
यद्यत्पपात वदनं दशकन्धरस्य ।
आजन्मनोऽन्यमुखतत्क्षणदर्शनेन
प्रीत्येव विस्मयमयद्युति तत्तदासीत॥२५४॥

दृष्ट्वा च्युतानि वदनानि नवक्रमेण
कण्ठस्खलत्कनकपुङ्खशराचितानि ।
व्याप्तानि दीप्तहरहोमहुताशलेशैः
संस्मारितानि दशमं दशकण्ठवक्त्रम् ॥२५५॥

कृत्ते च मूर्ध्नि दशमे दशशेखरस्य
प्रत्यक्षदृष्टवदनच्युतमन्युवह्निः ।
शान्तोऽपि कण्ठविगलद्घनशोणितौघैर्
आसीत्सशेष इव कुण्डलरत्नभाभिः ॥२५६॥

हत्वाथ रामः समरे दशास्यं
विभीषणं तद्विभवेऽभिषिच्य ।
लङ्काकलङ्केन परस्थलस्थां
सीतामवाप्तामपि नाभ्यनन्दत॥२५७॥

तीव्रे वियोगदहने तनुतां गतापि
भर्त्रार्पिता विषमधाम्न्यनपायवह्नौ ।
कोपानले निपतिता विपुलेऽथ सीता
शुद्ध्यै विवेश हिमसंहतिशीतमग्निम् ॥२५८॥

पतिव्रतां तां स्वयमेव दोर्भ्याम्
आदाय रामाय ददौ हुताशः ।
स लोकपालस्तुतशीलसत्त्वां
तां प्राप्य लक्ष्मीं प्रययावयोध्याम् ॥२५९॥

तत्र प्रणामैर्भरतेन हार्ष
बाष्पाभिषेकार्चितपादपद्मः ।
सुग्रीवलङ्कापतिसेव्यमानः
स प्राप राज्यं तिर्दशाभिषिक्तः ॥२६०॥

काले प्रयाते प्रणिधिः प्रजानां
वृत्तान्तवेदी विजने समेत्य ।
व्यजिज्ञपद्दूरतप्रवासे
लोकापवादं जनकात्मजायाः ॥२६१॥

जायां स जानन्नपि शुद्धशीलां
लोकापवादप्रसरासहिष्णुः ।
सौमित्रिमादिश्य सगर्भभारां
तत्याज वाल्मीकितपोवने ताम् ॥२६२॥

नित्यार्द्रदुःखे जनजीवितेऽस्मिन्
सुखान्यनित्यानि सयौवनानि ।
घनानि विद्युद्द्युतिचञ्चलानि
क्षणक्षयाणि प्रियसङ्गमानि ॥२६३॥

बाल्ये भूमितलेऽर्पिता तदनु च क्लिष्टा वने भीषणे
पौलस्त्येन हृता भयक्षतधृती रुद्धाय लङ्कावने ।
लब्धा शुद्ध्यनले च्युता पुनरपि त्यक्ता सती जानकी
संसारे सतताश्रुपातिनि नृणां धिङ्नित्यदुःखस्थितिम् ॥२६४॥

आश्वास्यमाना जनकोपमेन
वाल्मीकिना दीनदयान्वितेन ।
कालं तनुत्यागमनोरथैः सा
नित्याश्रुपातार्द्रकुचा निनाय ॥२६५॥

सासूत भर्तृप्रतिबिम्बरूपौ
पुत्रौ तनुत्यागविशेषविघ्नौ ।
वाल्मीकिना क्षत्रियसंस्क्रियाभिः
कुशो लवश्चेति कृताभिधानौ ॥२६६॥

प्रवर्धमानौ मुनिआ स्वकाव्यम्
अध्यापितौ गीतिविभक्तवर्णम् ।
पूर्वं भविष्यच्चरितं निबद्धं
रामायणं करणरसायनं तौ ॥२६७॥

निरास सीताविरहे द्वितीये
शशीव रामस्तनुतामवाप्तः ।
प्रदीप्तदुःखाग्निचितां विवेद
श्मशानभूमि प्रतिमां विभूतिम् ॥२६८॥

किं भोगरागैः किमयत्नरत्नैः
किं नन्दनैश्चन्दनचन्द्रसौधैः ।
वियोगशल्यैर्हृदयेऽवसन्ने
किं नित्यशोकेन कुजीवितेन ॥२६९॥

कदाचिदास्थानसभासनस्थं
रामं प्रहारक्षतमस्तकः श्वा ।
व्यजिज्ञपद्देव यतिव्रतेन
हतोऽस्मि विप्रेण विनापराधम् ॥२७०॥

भिक्षुर्विलक्षः क्षतकारणं तत्
पृष्टोऽपि किंचिन्न यदाचचक्षे ।
तद्दण्डमूकेषु सभास्थितेषु
तदा पुनः प्राह सनिश्चितं श्वा ॥२७१॥

देव द्विजन्मा स्वमठेऽधिकारी
पुराहमासं विगतस्पृहोऽपि ।
केनाक्रमेnopagathA न जाने
तथापि मे निन्द्यतमा श्वजातिः ॥२७२॥

कालञ्जरे देव मठाधिकारी
विधीयतामेव विवेकहीनः ।
न यस्य कोपप्रशमेऽपि शक्तिर्
लोभप्रहाणेऽपि स किं समर्थः ॥२७३॥

एकोदरा मोहमहीप्रजाता
मदस्मरक्रोधविषादलोभाः ।
एकानुमानेन भवन्ति जन्तोः
सर्वे सदा स्थूललघुक्रमेण ॥२७४॥

श्रुत्वैतदुद्दामगजाधिरूढं
भिक्षुं नृपः स्फीतमठाधिनाथम् ।
चक्रे चलच्चामरचारुचञ्चद्
विकुञ्चितोष्णीषविलासहासम् ॥२७५॥

धर्मस्य गोप्ता च्यवनेन रामः
प्रीत्यार्थितः क्रूरतरासुरस्य ।
त्रैलोक्यशत्रोर्लवणभिधस्य
वधाय शत्रुघ्नमथादिदेश ॥२७६॥

शूलायुधे तेन हतेऽथ दैत्ये
तत्कानने काञ्चनतौरणाङ्का ।
दिव्येव शत्रुघ्ननिवेशिताभूत्
पुरी प्रथार्हा मधुराभिधाना ॥२७७॥

काले प्रयाते सुतमष्टवर्षं
स्कन्धे समादाय मृतं द्विजन्मा ।
उच्चैः प्रचुक्रोश सभाङ्गनाग्र
द्वारान्तिके वेत्रिभयानभिज्ञः ॥२७८॥

अयं शिशुर्मे स्थविरस्य सूनुर्
व्यसुत्वमाप्तस्तिलतोयदाता ।
नृपापचारेण भवत्यवश्यं
अकालमृत्युर्व्यसनं प्रजानाम् ॥२७९॥

धर्मद्रोहिणि विद्रुतार्द्रकरुणे क्षुद्रैः प्रजोपद्रवैर्
धूर्तैर्भुक्तधने प्रधानविमुखे विज्ञप्तनिद्राजुषि ।
कायस्थैरजितैर्जिते क्षितिपतौ लब्धोदयैरिन्द्रियैर्
दुर्भिक्षानलचौरवारिमकरैर्दीनो जनः पीड्यते ॥२८०॥

नाथे दिक्षु भगीरथे शुभकथे पुण्याप्ततीर्थप्रथे
क्रान्तस्वर्गपथे पृथौ दशरथे याते यशःशेषताम् ।
कष्टं नष्टधृतिः प्रकृष्टविपदामाधारभूताधुना
दैवी मज्जति राजदुष्कृतिभरैर्भाराभिभूतेव भूः ॥२८१॥

विप्रार्तनादेन विचार्यमाण
कारुण्यदैन्यव्यसनेऽपि रामे ।
सभ्येषु मूकेषु मुनीश्वरेषु
समभ्यधान्नारद एव वाग्मी ॥२८२॥

शूद्रस्तपस्तीव्रतरं करोति
शम्बूकनामा दिशि दक्षिणस्याम् ।
स एव वर्णाश्रमधर्मलोपः
पुत्रक्षये कारणमग्रजाते ॥२८३॥

श्रुत्वोदितं नारदवाच्यमेतत्
स्मृताप्तमारुह्य विमानराजम् ।
अदक्षिणं धर्मपथस्य राजा
गत्वावधीद्दक्षिणदिक्स्थितं तम् ॥२८४॥

रामासिपट्टेन निकृत्तकण्ठे
शूद्रे विमानेन दिवं प्रयाते ।
निजात्मजे तत्क्षणलब्धजीवे
ममार्ज निन्दां स्तुतिभिर्द्विजातिः ॥२८५॥

हैमी कृता तस्य सुवर्णकारैर्
अभिन्नरूपा रघुराजपत्नी ।
अभूत्परित्यागघनावमान
मन्युव्रता मौनवतीव सीता ॥२८६॥

वाल्मीकिशिष्यानुगतौ कुमारौ
रामात्मजौ तत्र लवः कुशश्च ।
अगायतां श्रोत्रसुखं नृपाग्रे
स्वरेण रामायणमादिकाव्यम् ॥२८७॥

पुत्रौ परिज्ञाय मुनीन्द्रवाक्यात्
तौ तुल्यरूपानुभवेन रामः ।
करोतु सीता पुनरेव शुद्धिं
इत्यर्थनां तत्र मुनेश्चकार ॥२८८॥

वाल्मीकिशिष्यैरथ रामपत्नी
तां प्रापिता यज्ञभुवं क्षणेन ।
लज्जावती राजसहस्रमध्ये
मन्युप्रगल्भां गिरमुज्जहार ॥२८९॥

यथार्यपुत्रान्न परः प्रमृष्टश्
चित्तेन वाचा मम कर्मणा वा ।
तत्सत्यसङ्कल्पगुणेन तेन
ददातु माता वसुधावकाशम् ॥२९०॥

अथोत्थिता मूर्तिमती क्षितिस्तां
अङ्के समादाय तलं विवेश ।
काकुत्स्थहृद्भङ्गभियेव
काञ्च्या सुताररावेण निवार्यमाणा ॥२९१॥

रामस्ततः प्राप्तवधूनिराशः
पातालसंहारविलाससज्जः ।
निवारितः पद्मभवेन साक्षात्
स्नेहार्द्रतां पुत्रयुगे बबन्ध ॥२९२॥

अथाश्वमेधे विधिमाजि पूर्णे
कालेन साक्षाद्विजने समेत्य ।
संस्मारितो वैष्णवधाम रामः
सहानुजैर्दिव्यपदं प्रपेदे ॥२९३॥

अथ स भगवान्विष्णुः कृत्वा जगन्निरुपप्लवं
दशमुखभयं हृत्वा हर्षप्रदस्त्रिदशश्रियः ।
पवनतनयं धृत्वा धीरोन्नतं सविभीषणं
भुवनभवने कीर्तिस्तम्भं जगाम सुधाम्बुधिम् ॥२९४॥

इति श्रीव्यासदासापराख्यक्षेमेन्द्रविरचिते दशावतारचरिते
रामावतारः सप्तमः
॥७॥