दशावतारचरित्रम् - बुद्धावतारो नवमः

काले प्रयाते कलिविप्लवेन रागग्रहोग्रे भगवान्भवाब्धौ ।
मज्जत्सु संमोहजले जनेषु जगन्निवासः करुणान्वितोऽभूत॥१॥
स सर्वसत्त्वोपकृतिप्रयत्नः कृपाकुलः शाक्यकुले विशाले ।
शुद्धोदनाख्यस्य नराधिपेन्दोर्धन्यस्य गर्भेऽवततार पत्न्याः ॥२॥

मायाभिधाना नरनाथपत्नी
गर्भे हरिं विश्वगुरुं वहन्ती ।
आसन्नचन्द्रैव सुधाब्धिवेला
निधानधन्येव वसुन्धराभूत॥३॥

कुक्षिं ततस्तत्क्षणमक्षताया
विभिद्य मातुर्भगवान्प्रजातः ।
गर्भोदकास्पृष्टविशुद्धमूर्तिर्
जाम्बूनदेनेव विनिर्मिताङ्गः ॥४॥

स जातमात्रस्त्रिदशप्रमुक्त
नभोनदीवारिभराभिषिक्तः ।
पदत्रयीं कम्पितसर्वलोकां
दत्त्वा दिशन्दिक्षु भृशं जगाम ॥५॥

पूर्वां स्थितेयं मम निर्वृत्तिर्मे
धीः सर्वसत्त्वोद्धृतिदक्षिणेयम् ।
जन्मस्थितिः सम्प्रति पश्चिमेयं
संसारबन्धादियमुत्तरा च ॥६॥

इति ब्रुवाणं नृपतिस्तमेत्य
दृष्ट्वा त्रिलोकीपतिलक्षणाङ्कम् ।
स जातदिव्यानुभवाभिमानः
कुलस्य भूत्यै धृतिमाबबन्ध ॥७॥

तं लक्षणज्ञा जगदुः सहर्षम्
अयं शिशुर्लक्षणलक्ष्यमाणः ।
प्रभुर्भविष्यत्यवनीश्वराणाम्
अनुत्तरज्ञाननिधिर्मुनिर्वा ॥८॥

स सर्वविद्याविदितार्थसत्त्वः
सम्प्राप्तशस्त्रास्त्रगजाश्वशिक्षः ।
सर्वार्थसिद्ध्या पितुराप्तकीर्तिः
सर्वार्थसिद्धाभिधतां जगाम ॥९॥

सर्वस्वदानाभिमुखोऽर्थिसार्थे
सदेहदाने तृणवत्कृतेच्छः ।
लीलाविहारी विचरन्रथेन
ददर्श वृद्धं पथि जीर्णकायम् ॥१०॥

तं वीक्ष्य विच्छायमशक्तिलुप्तम्
अवाप्तपर्याप्तविरक्तभावः ।
सोऽचिन्तयन्निश्चितमन्तसक्ता
कायस्य निर्वेदमयी दशेयम् ॥११॥

अहो बतायं जरयाभिभूतः
कुरूपतां क्लेशमयीं प्रयातः ।
तारुण्यमाकुञ्चितकृष्णकेशं
शोचन्निवान्तः श्वसितिप्रकामम् ॥१२॥

महीनिविष्टाकृतिरल्पदृष्टिः
किं कष्टचारी नगरे करोति ।
सन्तोषशीतं श्रयति प्रशान्त्यै
किमाश्रमं श्रान्ततनुर्न वृद्धः ॥१३॥

भ्रमः कामश्वासः कफभररवः कण्ठकुहरे
श्रुतौ नेत्रे घ्राणे त्वचि सरसनायां विफलता ।
अहो वृद्धस्यास्मिन्सकलविरहक्लेशसमये
प्रमोहस्तृष्णां यत्त्यजति दयितां नैव तरुणीम् ॥१४॥

क्षणं विचिन्त्येति नरेन्द्रसूनुर्
व्रजन्पुरप्रान्तविलोकनाय ।
शोकाश्रयं हर्षविषादधाम
श्मशानमाकीर्णं शवं ददर्श ॥१५॥

स सारथिं प्राह विलोक्य लीनं
शरीरिणां कायमपायभूमौ ।
अनित्यताचिन्तनजातखेदः
संसारवैरस्य विचारसक्तः ॥१६॥

क्लेदामोदविविग्नवायसशुनः कृत्यापदस्याशुचेर्
अन्ते यस्य दशेदृशी क्षयमयी कायस्य भूशायिनः ।
मूढास्तस्य कृते परार्थहरणोद्योगं परस्त्रीरति
व्यासक्तिं परदेहदारणधनद्रोहं नराः कुर्वते ॥१७॥

नासत्यं न परापवादपिशुनं नो मर्मभिद्भाषते
नैराश्येन विशेषशीतलतनुः सेवा प्रवासोज्झितः ।
पापीपार्जनवर्जितः परगृहे द्वास्थैरसन्तर्जितः
कामद्वेषविषादमोहरहितः पश्यैष शेते शवः ॥१८॥

क्षितिप्रतिष्ठस्य कलेवरस्य
पर्यन्तभूमावियमेव निष्ठा ।
यत्काष्ठपाषाणसमानचेष्टं
प्रयाति मृद्भस्मशकृत्क्रिमित्वम् ॥१९॥

उक्त्वेति वैराग्यमयीं प्रशान्तिं
श्रयन्विचिन्त्यान्तविनाशि सर्वम् ।
अन्तःपुराभ्यन्तरमेत्य सोऽभूद्
विभूतिभोगे शिथिलाभिलाषः ॥२०॥

अन्तःपुरे तस्य नृपात्मजानां
सहस्रषष्ट्या हरिणेक्षणानाम् ।
चित्रार्पितानामिव सङ्गमोऽभून्
न शान्तिसक्तस्य सुखानुभावः ॥२१॥

ततः क्षितीशं समुपेत्य सर्वे
मौहूर्तिकां संसदि तत्त्वमूचुः ।
राजन्सुतस्ते भविता त्रिलोकी
पतिः प्रभावे भगवान्जिनो वा ॥२२॥

श्रुत्वेति राजा भुवनाधिपत्यं
पुत्रस्य यत्नेन समीहमानः ।
वनाभिकामस्य तपो निरोद्धुं
चक्रे पुरद्वारविशेषगुप्तिम् ॥२३॥

अत्रान्तरे शान्तिपथं प्रवेष्टुम्
आशापरित्यागधृतावधानः ।
अस्त्राद्रिशृङ्गाश्रमधाम्नि सूर्यः
सन्ध्याकषायाम्बरमाललम्बे ॥२४॥

रवौ प्रयाते ककुभां बभूव
घनोऽनुरागः क्षणमात्रलक्ष्यः ।
प्रमाणेन चित्तानि च जीवलोके
विद्युद्विलोकानि न कस्य नाम ॥२५॥

रवेर्वियोगे गुणिवल्लभस्य
शोकानुकारेण तमोभरेण ।
स्नेहेन साधोरिव बन्धुवर्गः
पद्माकरः क्लेशनिमीलितोऽभूत॥२६॥

दिक्केशपाशप्रतिमं तमस्तद्
दीपावलीचम्पकमालिकाङ्कम् ।
लेभे वियोगाच्च वधूस्मराग्नि
स्थानस्फुलिङ्गाकुलधूमलीलाम् ॥२७॥

अथोद्ययौ सत्त्वसितप्रकाशः
सुधां दधानः करुणामिवान्तः ।
निवारयन्मोहघनान्धकारं
विश्वोपकाराय शशीप्रवृत्तः ॥२८॥

चन्द्रोदयेऽन्तःपुरसुन्दरीणां
प्रसाधनव्यग्रपरिग्रहाणाम् ।
शृङ्गारलीलासमयं विलोक्य
क्षणं प्रदध्यौ नरनाथसूनुः ॥२९॥

इमाः संमोहाभ्रप्रसरतडितश्चारुनयना
यदक्षिक्षेपोऽन्तर्विशति हृदयं सूचिसचिवः ।
सुखादिग्धं मुग्धं विषमिव समुत्सृज्य विषयं
श्रयेऽहं पर्यन्तस्थितिपरिचितां शान्तितरुणीम् ॥३०॥

सञ्चिन्तयन्नित्यवनीशसूनुर्
द्वारेषु रुद्धेषु निशान्तपालैः ।
दिव्यप्रभावाप्तगतिर्विचार्य
विनिर्ययौ हर्म्यपथेन तूर्णम् ॥३१॥

स्वच्छन्दकाख्यं प्रविबोध्य सूतं
हयं समारुह्य च कन्थकाख्यम् ।
व्योम्ना जवाद्द्वादशयोजनानि
गत्वा वनं निर्जनमाससाद ॥३२॥

तत्रावरुह्याश्ववरात्प्रभाते
केयूरहाराङ्गदकुण्डलानि ।
मुक्त्वा किरीटं च वितीर्य सर्वं
सूताय सत्त्वाभरणस्तमूचे ॥३३॥

हंहो निवर्तस्व हयं गृहीत्वा
गृहाण सर्वाणि विभूषणानि ।
एतैर्न किंचिन्मम कृत्यमस्ति
भूभृत्कुले श्लिष्टविनष्टशिष्टैः ॥३४॥

एको वनेऽस्मिन्निति नैव कार्यस्
त्वया मयि स्नेहमयोऽनुतापः ।
सञ्जायते जन्मनि जन्तुरेकः
प्रयाति चान्ते परलोकमेकः ॥३५॥

द्रुमश्छत्रं मित्रं सरलहृदयोऽयं मम मृगः
स्थली लीलाशय्या तनुतरतरुत्वङ्निवसनम् ।
स्वकोषः सन्तोषः कृपणकरुणैव प्रियतमा
न संसारः कश्चिद्भवति विभवेऽस्मिन्परिभवः ॥३६॥

उक्त्वेति सूतं क्षितिपालसूनुः
स्वयं कृपाणेन निकृत्त जूटः ।
तमश्रुधारार्द्रपटं विसृज्य
शृङ्गं गिरेरुन्नतमारुरोह ॥३७॥

पर्यङ्कबन्धेन सुखोपविष्टे
समाधिसंनद्धविरुद्धचित्ते ।
तस्मिन्क्षणे विश्वगुरौ गिरीन्द्रः
स भग्नशृङ्गः शकलीबभूव ॥३८॥

गिरीन्द्रभङ्गेन विविग्नवक्त्रं
दृष्ट्वामरा व्योमचरास्तमूचुः ।
जगद्गुरुं त्वं गिरिरेष धर्तुं
प्रभो प्रसीदात्र शुभं न शक्तः ॥३९॥

ततः सनिष्कम्पमवाप्य देशं
वज्रासनाख्यं विकसद्विवेकः ।
अनुत्तरज्ञाननिधानमाप्तुं
धीरः स्थिरध्यानधुरन्धरोऽभूत॥४०॥

जात्यैव मारः शमनिश्चलानां
वैराग्यवैरेण विकारकारी ।
तस्येन्दुकान्त्येव कृताः समाधि
भङ्गाय कान्ताः स समादिदेश ॥४१॥

कटाक्षैः कुर्वाणाः कुवलयकुलं कान्तिविकलं
सृजन्त्यः पादाब्जैः स्थलकमलमालामलिनताम् ।
दिशन्त्यः शीतांशोर्मुखरुचिभिरायासमसमं
ययुस्तास्तस्याग्रे धृतदृढसमाधेर्विफलताम् ॥४२॥

अथागतैर्दुःसहमारसैन्यैः
शस्त्राश्मवह्निद्रुमपांसुवर्षैः ।
क्षिप्तैरनल्पप्रकरैः कुमारः
पुष्पैरिवाकीर्णतनुर्बभूव ॥४३॥

स्वयं समुत्सृष्टशरे स्मरेऽपि
याते विलक्षे घनदैन्यसैन्ये ।
वज्रासनध्यानधृतिः स सम्यक्
सम्बुद्धतां सर्वविदाससाद ॥४४॥

ब्रह्मप्रधानैस्त्रिदशैः प्रदत्तं
पात्रं समादाय सचीवरं च ।
संसारमुक्त्यै सुरमर्त्यनाग
सङ्घस्य सद्धर्ममथादिदेश ॥४५॥

हयं समादाय चिरेण सूते
शून्यासनं शाक्यपुरं प्रविष्टे ।
जनस्य सान्तापुरमण्डलस्य
समुद्ययौ तीव्रविषादनादः ॥४६॥

महीपतिः पुत्रवियोगतप्तः
प्रसुप्तजीवा क्षणमोहनिद्राम् ।
निद्रामिवासाद्य घनानुबन्धां
निःस्पन्दवृत्तिर्न विवेद किञ्चित॥४७॥

अवाप्तसंज्ञं सुचिरात्तमूचुर्
नभश्चरा मुञ्च विचार्य मोहम् ।
राजन्सुतस्ते सुगतत्वमाप्तः
सुरासुरैर्वन्दितपादपद्मः ॥४८॥

ततः क्षितीशस्त्रिजगत्प्रसिद्धं
ज्ञात्वापि तं जैनवने जिनेन्द्रम् ।
द्रष्टुं ययौ हर्षसुधानिधानं
सामात्यमित्रस्वजनः ससैन्यः ॥४९॥

तदाश्रमोपान्तमहीमवाप्य
वनं विलोक्य प्रशमाभिरामम् ।
शुद्धोदनं स्यन्दनपार्श्वसंस्थम्
उदायिनं बान्धवमित्युवाच ॥५०॥

क्रव्यादोऽपि न भुञ्जते परतनुद्रोहेण हिंसाशनं
क्रूराणामपि वैरवह्निविरहान्न क्रोधदिग्धं मनः ।
व्यालुम्पन्ति न तु स्वयं निपतितादन्यत्फलं वानरा
निर्दोषावरणं वनं भगवतः शम्भोः प्रसादादिम् ॥५१॥

अक्षोभनिर्भरजलाः सरितो वहन्ति
निर्विप्लवा विरजसः सुखयन्ति वाताः ।
सध्यानमौनमुनितां दधतीव वृक्षा
निश्चेतनेष्वपि बत प्रसृता प्रशान्तिः ॥५२॥

उक्त्वेति भूपरिवृढः शमसन्निधानं
प्राप्याश्रमाग्र्यमवरुह्य रथात्प्रहृष्टः ।
दूराद्ददर्श सुरसिद्धनरोरगाणां
रागादिदोषशमने सुगतं प्रवृत्तम् ॥५३॥

मुनिर्गतप्रततकाञ्चनपद्मपृष्ठ
पद्मासनस्थमविसंस्थुलधामधीरम् ।
मेरुं सदेहमिव चन्द्रसहस्रकान्ति
पूरैर्नवामृतचितैः कृतरूपकायम् ॥५४॥

सद्धर्मकायमुपदेशदिशा दिशन्तं
ज्ञानार्करश्मिहृतमोहमहान्धकारम् ।
सिंहोन्नतांसयुगमुन्नतबाहुनेत्रं
बालप्रवालतरुपल्लवलोहितौष्ठम् ॥५५॥

लावण्यराशिवदनं सरलोरुनासं
निर्भूषणश्रवणपाशविशेषशोभम् ।
तं निर्जितस्मरमुदारगणं प्रणम्य
लेभे प्रतिप्रणतिमानघनप्रमोदम् ॥५६॥

शक्रादिभिः सुरवरैरपि बिम्बसार
मुख्यैश्च भूमिपतिभिर्गुरुगौरवेण ।
नागैश्च नम्रवदनैरभिनन्द्यमानः
शुद्धोदनः कनकविष्टरमाससाद ॥५७॥

आनन्दबन्धुमवलोक्य तथागतेन्दुं
चित्तप्रसादमसमं समवाप्य भूपः ।
तं प्राप्य हर्षसहजाश्रुनिरुद्धदृष्टिस्
तद्दर्शनामृतरसे सुतरामतृप्तः ॥५८॥

देव प्रकामकरुणार्द्रदृशा सहर्ष
निःशेषदोषरहिता विहिता त्रिलोकी ।
कस्मादहो निजजनस्य कृतस्त्वयायं
संमोहकृद्विरहशोकदशोपदेशः ॥५९॥

नीत्वा क्षपां स्फटिकहर्म्यतले सुखेन
शय्यासु चीनवसनद्युतिसम्मितासु ।
शेषे कथं हरिणसंहतिदन्तदष्ट
शिष्टार्धशष्पपरुषासु वनस्थलीषु ॥६०॥

तच्चन्द्रकान्ति मणिशुक्तिषु सक्तशैत्यं
पीत्वा पयः कथमहो पिबसि त्वमद्य ।
ग्रीष्मोष्ममूढमहिषद्विरदावगाह
क्लिद्यद्यत्करीषकलुषोदरतिक्तमम्भः ॥६१॥

कस्मादेष विहारतामुपगतः कण्ठः कठोरेण किं
संवीतं मृगचर्मणानिलचलच्चीनांशुकार्हं वपुः ।
किं ते रत्नकिरीटधाम्नि च जटाजुटो निबद्धादरः
क्रूरक्लेशसखी सुखेषु विमुखी केनोपदिष्टा स्थितिः ॥६२॥

इत्यार्जवाज्जनपत्तौ जनकाभिमानात्
पुत्रोचितं सदसि रागमयं ब्रुवाणे ।
स्नेहोपलिप्तरजसा मलिनस्वभावं
तं तापसं भवभिषग्भगवान्बभाषे ॥६३॥

किं जीवावधिबन्धनैर्गुणगणेनाराधितैर्बन्धुभिर्
ये यान्त्यन्त्यदिने क्षणाश्रुपतनप्रत्यायनापात्रताम् ।
सद्धर्माधिगमः क्रियाव्युपरमः सत्सङ्गमः संयमः
पर्यन्तेऽप्यचलऽ विरक्तमनसामेते सतां बान्धवाः ॥६४॥

आकृष्याटविकैः परिअरपहृता सामन्तसीमान्तभूर्
ईर्ष्यार्ता मरणोद्यता प्रियतमा मुख्यस्तुरङ्गो मृतः ।
मन्त्री द्रोहसमुद्यतोऽतिबलवानित्यात्तचिन्ताशतैर्
भूपालैः किल कोमलेऽपि शयने निद्रादरिद्रः सदा ॥६५॥

आशापाशनिवेशबन्धनपृथुग्रन्थिव्यथावर्जितस्
तृष्णातापनिवृत्तिशीतलतनुर्मानावमानोज्झितः ।
रागद्वेषविषप्रशान्तिसुखितश्चिन्ताविहीने वने
पाषाणे घनदर्भसूचिनिचिते शेते सुखं निवृत्तः ॥६६॥

भोगी नित्यमजीर्णभोजनरुचा जिह्वां सदा दर्शयन्
वैद्यं पृच्छति तद्भयादभिमतं नाश्नाति तृष्णातुरः ।
भुक्त्वा स्वल्पकमपरयत्नपतितं मूलं फलं वा जलं
पीत्वा जातुरुजं जनेश भजते कांचिन्न निष्किञ्चनः ॥६७॥

शय्यास्तास्तनुतूलपेशलतलाः सा हेमहर्म्यस्थितिस्
ताः केयूरकिरीटहाररचनास्ते कुञ्जरास्ते हयाः ।
भोगास्तेऽभिमता न कस्य सुखदाः किन्त्वक्षिपक्ष्माञ्चल
च्छेदे सर्वमनन्त्यगण्यवशगं दृश्यं न किंचित्क्वचित॥६८॥

ग्रीष्मे हारतुषारचन्दनचयश्चीनांशुकं चन्द्रिका
शीते राङ्कवकुङ्कुमाङ्कतरुणीपीनस्तनालिङ्गनम् ।
रात्रौ वेणुरवोग्रवाररमणीगीतं दिने सत्सभा
यस्यैतत्क्रियते स कस्य नृपते कायः कृतघ्नः स्थिरः ॥६९॥

नैराश्ये शमशीतचित्तसुखिनां नानन्दनं चन्दनं
कारुण्याभरणाभिरामहृदये हारेण भारेण किम् ।
रत्नालङ्करणादिकं गुरुगिरामाकर्णनं कर्णयोर्
नेष्टं शीलदुकूलशीलनवतां चित्राम्बराडम्बरम् ॥७०॥

राजन्सन्त्यज्य मोहदुर्ग्रहमिमं स्नेहव्यथां मा कृथाः
संसारस्य विचारय प्रचलतां मा मज्ज जन्माम्बुधौ ।
नित्यापूर्वजनोद्भवे भवपथे प्रस्थानपान्थभ्रम
क्षिप्रालापसमागमप्रणयिनां को बान्धवः कः परः ॥७१॥

इत्युक्त्वा भगवान्नृपस्य विदधे प्राबोधिनीं बोधनां
दीप्तज्ञाननिशातवज्रशिखया कायाभिमानाभिधाम् ।
भित्त्वा विंशतितुङ्गशृङ्गगहनं स्थूलाचलं याकरतो
संसारावरणप्रहाणकलनावैमल्यलीनं मनः ॥७२॥

शाक्यानामथ तत्र मैत्रमनसां सप्ताधिकाः कोटयः
सप्त प्राप्तविवेकपूर्वकुशलश्चित्तप्रसादात्परम् ।
स्रोतः प्राप्तसकृत्समागमफलान्यागामिकार्हत्पदान्य्
आपुः सर्वजनाशयक्षयधिया सर्वज्ञसन्दर्शनात॥७३॥

अथ स भगवान्कृत्वा सर्वं जगज्जिनभास्करस्
तिमिररहितं ज्ञानालोकैः क्रमाद्गुणिबान्धवः ।
सद्धर्माख्यं निधाय परं वपुस्
तरणशरणं संसाराब्धावभूत्पुनरच्युतः ॥७४॥

इति श्रीव्यासदासापराख्यक्षेमेन्द्रविरचिते
दशावतारचरिते बुद्धावतारो नवमः
॥९॥