दशावतारचरित्रम् - वामनावतारः पञ्चमः

भक्त्याभिषिक्तः प्रह्लादः स्वयं देवेन विष्णुना ।
विदधे धर्ममर्यादां दितिजानां विभूतये ॥१॥
विकासहेतुर्गुणिनां मित्राभ्युदयकारिणः ।
प्रभातस्येव तस्य श्रीर्निदेषाभिमताभवत॥२॥
कालेन दैत्यमातङ्गाः संजातनिजदुर्मदाः ।
तच्छासनाङ्कुशाकर्षक्लेशलेशं न सेहिरे ॥३॥
राज्येऽभिषिच्य प्रह्लादः पात्रं पुत्रं विरोचनम् ।
भेजे सन्तोषसाम्राज्ये निःसङ्ख्यसुखसम्पदम् ॥४॥
कालेनासुरराज्येऽथ दैत्यदोषासहिष्णुना ।
त्यक्ते विरोचनेनापि तत्सुतोऽभूद्विभुर्बलिः ॥५॥
विक्रमप्रभवा संयत्सम्पन्नाभिनवोदया ।
सहस्रगुणतामेति धर्मेणाप्यायिता यदि ॥६॥
मार्गणापूरणासक्तिविस्तीर्णगुणसन्ततिः ।
स्वचापतुल्यस्त्रैलोक्यमजयल्लीलया बलिः ॥७॥
ससत्त्वतातिगाम्भीर्यं तेजः स्फूर्जितमूर्जितम् ।
तत्तस्य भूषणमभूद्दूषणं यन्महोदधेः ॥८॥
न बाणदानपूर्णेन शत्रुणा याचकेन च ।
प्रधने मार्गणे तस्य पुनः पाणिः प्रसारितः ॥९॥
क्षीणदोषस्य तस्याद्यैर्भाविभिर्वा दिनैरिव ।
न ग्रीष्मान्तदिनाभस्य महत्त्वेऽनुकृतं परैः ॥१०॥
शासनोल्लासितस्तस्य भ्रूलिसासाभ्रविभ्रमः ।
चकार सुरहंसानां सहसैव विवासनम् ॥११॥
विपपन्नविभवोत्पन्नदैन्याः शून्यवनाश्रयाः ।
गुणाप्तजनरागेण तेन विस्मारिताः सुराः ॥१२॥
अतपत्तपनो भूत्वा सोमो भूत्वासृजत्सुधाम् ।
उवाह हव्यं भूत्वाग्निर्वायुर्भूत्वा ववौ स्वयम् ॥१३॥
स दधार धरां धीरः शेषात्मा सचराचरम् ।
विधिर्भूत्वासृजद्विश्वं कुर्वन्सर्वामरक्रियाः ॥१४॥
मौलौ कमलजन्यस्तां हेममालामुवाह सः ।
सन्ध्यामिव जगद्वन्द्यां प्रतापार्कोदयाग्रजाम् ॥१५॥
तस्यातपत्रैर्यात्रासु गन्धर्वगणगीतिभिः ।
ननृतुः षट्सहस्राणि सुरवारमृगीदृशाम् ॥१६॥
तं सभाम्भोजिनीराजहंसं सिंहासनस्थितम् ।
सेवाप्ताः सप्तलोकेशमसुरेन्द्राः सिषेविरे ॥१७॥
तारकस्त्रिशिराः वृत्रः शम्बरस्तुरगाननः ।
विप्रचित्तिर्द्रुमः सुन्दः सुबन्धुर्बन्धुरन्धकः ॥१८॥
वातापिर्नमुचिर्जम्भः सुम्भः शम्भुर्जलोद्भवः ।
मायावी महिषः क्रौञ्चः कैटभो मधुरिल्वलः ॥१९॥
राहुर्गजासुराद्यश्च तत्सभासभ्यतां ययुः ॥२०॥
स बभौ जाह्नवीधूतव्यजनेनोपवीजितः ।
सेवाप्तेनेव लोलांशुकलापेन हिमत्विषा ॥२१॥
बिम्बितानन्तसामन्तलोकमौक्तिकशोभिना ।
स हारेण हरेश्चक्रे विश्वरूपप्रतिक्रियान॥२२॥
मणिकङ्कणकेयूरकिरणैः सोऽदिशद्दिशाम् ।
दरिद्र्यद्रावणोन्निद्रां सृष्टिं रत्नमयीमिव ॥२३॥
मौलौ तस्य सितोष्णीषपल्लवश्चपलाञ्चलः ।
शुशुभे भुवनाक्रान्तिहर्षहास इव श्रियः ॥२४॥
वज्रदन्तः प्रतीहारस्तस्याग्रे विदधे दिशः ।
हेमवेत्रांशुभिः पिङ्गः भ्रूभङ्गैरिव निश्चलाः ॥२५॥
सभां निःस्पन्दनिःशब्दां स कृत्वाङ्गुलिसंज्ञया ।
प्रसादप्रणयोत्साही दैत्यराजं व्यजिज्ञपत॥२६॥

पततिविनयपूते यस्य यस्य त्वदीयः
शिरसि नखमयूखोत्केसरः पादपद्मः ।
उपविशति सहर्षा तत्र तत्रातपत्र
व्यजनतिलकहासा हारझङ्कारिणी श्रीः ॥२७॥

एते बहिः प्रतीक्षन्ते देव सेवार्थिनस्तव ।
शक्रभ्रंशनिरालम्बाः सिद्धगन्धर्वकिन्नराः ॥२८॥
दृशं देहि प्रसादार्द्रां प्रणमत्येष मातलिः ।
प्रवेशप्रतिषेधोऽस्य नारदेन निवारितः ॥२९॥
एष विज्ञापयत्यग्रे हयग्रीवो हयाधिपः ।
उच्चैःश्रवाः श्रीसहजः कस्यां धुरि निधीयताम् ॥३०॥
आज्ञामर्थयते देव गजाध्यक्षो गजासुरः ।
क्वास्तामैरावणो गन्धं सहते नान्यदन्तिनाम् ॥३१॥
भार्गवस्य गिरालब्धतत्तुल्याभ्यर्चनासनः ।
मान्यतामवधानेन प्रस्तुताशीर्बृहस्पतिः ॥३२॥
विज्ञप्त्यवसराकाङ्क्षी राहुर्बहुमतस्तव ।
कमलाकेलिसदनं वदनाब्जं निरीक्षते ॥३३॥
प्रभोरभिमुखः कृत्वा क्षणं विज्ञापनमिति ।
परिवृताननोऽग्रस्थान्प्रतीहारोऽब्रवीत्पुनः ॥३४॥

रम्भे स्तम्भय विभ्रमभ्रमकरीं निर्ह्लादिनीं मेखलां
गीतं संवृणु चित्रसेन चतुरं स्वैरं पुनर्गास्यसि ।
आशीर्न प्रतिषिध्यते कुरुत तां सङ्क्षिप्य सप्तर्षयो
राहुर्दैत्यमहत्तमः प्रकुरुते विज्ञप्तिमग्रे प्रभोः ॥३५॥

द्रष्टा स्वर्गपुरे धृतः क्षितितले दत्तोऽधिकारी क्षमः
पाताले विहितश्च तत्समुचितास्तत्रैव विज्ञप्तयः ।
देवः सम्प्रति निवृत्तिप्रणयिनीं निश्चिन्ततां सेवते
पर्याप्तां सुखसुप्तसप्तभवनव्यापारपारङ्गमः ॥३६॥

इत्युक्ते वज्रदन्तेन तद्भ्रूनिर्दिष्टवेत्रिभिः ।
कृते सम्भ्रामे निःशब्दे भ्रूलेखाङ्गुलिसंज्ञया ॥३७॥
बलिः स्तोकनमन्मौलिरभिनन्द्य बृहस्पतिम् ।
तन्मानालोकनोत्साहादुच्चैरुच्चारिताशिषम् ॥३८॥
कृत्वा दृक्संविभागेन प्रणतानां कृतार्थताम् ।
विभज्याभिमताज्ञाभिः प्रणयं शासनार्थिनाम् ॥३९॥
स प्रसादादरस्निग्धस्मितदिग्धाधरद्युतिः ।
चक्रे श्रवणसन्नद्धं राहोरभिमुखं मुखम् ॥४०॥
क्षणं कुण्डलयोस्तस्य चण्डरश्मिशशित्विषोः ।
राहुसन्दर्शनत्रासादिवाभूत्कम्पविप्लवः ॥४१॥
उच्यतामिति तेनोक्तः प्राह राहुरदेहताम् ।
दंष्ट्रांशुपटलस्पर्शपटेनाच्छादयन्निव ॥४२॥
जीर्णत्वादतिवृद्धानां क्लेशाय चिरजीवितम् ।
सर्वभाववियोगेन सदा येषामनिर्वृतिः ॥४३॥
रम्यं किं त्वेकमेवास्ति विस्तीर्णस्यायुषः फलम् ।
दृश्यते यत्क्वचित्किंचित्सोत्कर्षचरिताद्भुतम् ॥४४॥
सर्गारम्भदिने जातैर्नास्माभिर्दृष्टमीदृशम् ।
तदैश्वर्यं त्वदैश्वर्यप्रभावस्योपमाक्षयम् ॥४५॥
इयं श्रीरपरिश्रान्ता प्रभावोऽयं भुजोद्भवः ।
इयं शक्तिर्यशः सिक्ता कस्यान्यस्य यथा तव ॥४६॥
सर्गारम्भान्निसर्गेण नैव दृष्टो न च श्रुतः ।
अदर्पसम्पत्प्रणयी निर्लोभविभवो जनः ॥४७॥
नतिर्मूर्ध्नि श्रुतं श्रोत्रे हृदये सत्त्वमुज्ज्वलम् ।
मौलिकुण्डलहारास्ते पुनरुक्तं विभूषणम् ॥४८॥
यशः सप्तसु लोकेषु श्रीराश्रितगृहेषु च ।
प्रोषितारातिचित्तेषु प्रतापाग्निस्त्वयार्पितः ॥४९॥
श्रुतमाश्रितवात्सल्यं कस्य वा सदृशं तव ।
प्रभोः प्रापयतो भृत्यान्भ्रुवैव भुवनेशताम् ॥५०॥

त्वत्पादाब्जप्रणामे नखकिरणमिलन्मौलिपट्टेन बद्धे
जम्भेनोत्तम्भिता भूः सरभवनवती शातकौम्भाद्रिभर्तुः ।
पातालं तालकेतोः सकलमुपनतं तारकेणाहृता भूः
कौवेरः कोष एव प्रविशति नमुचेर्वेश्म युष्मद्विलब्धः ॥५१॥

प्रसादभूमयः सर्वे दैत्यास्ते भुजशालिनः ।
महोत्साहात्स्वयं राहुरबाहुः क्वोपयुज्यते ॥५२॥
अहं हि हितमात्रैकचिन्तालब्धप्रजागरः ।
त्वत्पितामहमुख्यानां भोगभागी निरर्गलः ॥५३॥
अत्यन्तस्थविरः कायापायसङ्कुचितोद्यमः ।
चित्तग्रहं न जानेऽहं तारुण्यतरलस्य ते ॥५४॥
तुहिनातपतुल्योऽयं वीणापटहसंनिभः ।
स सङ्गः श्लिष्टतामेति वृद्धस्य तरुणस्य च ॥५५॥

केशोत्तालनमङ्गभङ्गवलनं भ्रूविभ्रमोल्लासनं
यत्तत्कत्थनमप्रसङ्गहसनं दन्तप्रभादर्शनम् ।
उत्सिक्तैः प्रकटीकृतं विटनटैः कौटिल्यनात्यायितं
यूनां वृद्धमतिद्विषामभिमतं प्रायः प्रभूणामिदम् ॥५६॥

भवानभिमुखायातैर्भृत्यै अभिमुखीकृतः ।
उत्सङ्गवर्धितमपि त्वां न जानामि सेवितुम् ॥५७॥
कोषप्रवेशकुशलाः सकलां कमलश्रियम् ।
मधुपा मधुरालापनिपुणा एव भुञ्जते ॥५८॥

अङ्के वृद्धिमुपागतं शिशुतया सर्वाङ्गमालिङ्गितं
मत्स्यः श्रीपरिरम्भनिर्भरतरं व्याकोशकोषोन्मुखैः ।
आशाप्तैः परिपीयमानमनिशं निःस्पन्दमिन्दिन्दिरैर्
दूरादेष निमेषशून्यनयनः पद्मं समुद्वीक्षते ॥५९॥

दैवेन पक्षपातोऽयं कृतः कायव्ययाय मे ।
त्वत्कृतः पक्षपातस्तु न मयाप्तः शरीरदः ॥६०॥
ऐन्द्रं वारुणमाग्नेयं याम्यं सौम्यं च पावनम् ।
प्राजापात्यं च कुर्वाणः कर्म सर्वं त्वमास्थितः ॥६१॥
आस्तां शरीरविरहक्लेशप्रशमनं मम ।
त्वद्विभूतिप्रभावेऽस्मिन्प्रकृतं हारितं मया ॥६२॥
पीयूषपानपैशुन्यमन्युशल्यानुबन्धिनः ।
विधिना मम निर्दिष्टो चन्द्रार्कौ जातु भोजनम् ॥६३॥
भवद्भ्रूभङ्गसिंहेन त्रासितो हरिणाश्रयः ।
न वेद्मि विद्यते क्वेन्दुर्विद्रुताश्च क्व भास्करः ॥६४॥
चिरसेवापरिश्रान्तः क्षीणवृत्तिर्निरुद्यमः ।
विशेषलाभत्यक्ताशः स्वेनैवार्थेन तुष्यति ॥६५॥
तस्मान्ममानुरोधेन क्रियतामर्कचन्द्रयोः ।
त्वदादेशविमुक्तैव निर्विघ्ना गगने गतिः ॥६६॥
इत्युक्ते राहुणा नासान्यस्ताङ्गुलितलः क्षणम् ।
अलुलोके बलिः क्षोणीं वैलक्ष्यक्षामलोचनः ॥६७॥
सोऽवदन्मुखमुद्यम्य शनैर्मुकुलितस्मितम् ।
दिशन्दिक्षु प्रसादार्द्रां दृष्टिं चन्द्रमयीमिव ॥६८॥
मदाज्ञाप्रतिषिद्धोऽपि स्वाधिकारोऽर्कचन्द्रयोः ।
अधुना निर्विबन्धेन वज्रदन्त विमुच्यताम् ॥६९॥
इति शासनमम्लानप्रसादप्रभवं विभोः ।
प्रतीहारः समादाय वेत्रिमण्डलमादिशत॥७०॥
अत्रान्तरे समासन्नस्नानावसरसूचकः ।
उदभूद्भुवनव्याप्तिमुखरः शाङ्खनिःस्वनः ॥७१॥

राहोराश्रितवत्सलः फलवतीं कृत्वार्थनां मानदः
सर्वाशापरिपूरकः प्रणयिनामुन्निद्रकल्पद्रुमः ।
वेत्रिव्रातनिवेद्यमानविनमत्सामन्तचूडामणि
व्याकीर्णांशुविचित्रितादुदचलत्सिंहासनाग्राद्बलिः ॥७२॥

अथ कीर्तिसुधाधौतसुकृतः स्नपनं विधिम् ।
विधाय प्रययौ श्रीमान्दानस्थानभुवं बलिः ॥७३॥
तत्र त्रिवेदीविद्वद्भ्यः काञ्चनप्रचयान्बहून।
मेरुभ्रमोपविष्टाभ्रानदभ्रान्प्रत्यपादयत॥७४॥
मुहुर्विप्रार्प्यमाणानां हयानां हेममालिनाम् ।
स्खलत्खलीनफेनौघैर्यशः सिक्तेव भूरभूत॥७५॥
दन्तिदानक्षणे तत्र घटासंघट्टघट्टिताः ।
संश्लिष्टघण्टाटङ्कारैर्ययुर्मुखरतां दिशः ॥७६॥
रत्नभारानताश्चेरुर्यस्यां यस्यां दिशि द्विजाः ।
सन्तः सन्तोषिताश्चक्रुस्तस्यै तस्यै नमो नमः ॥७७॥

तस्याग्रे रोहिणाद्रेः शिरसि धृतमहारत्नसम्पूर्णपात्रः
कैलासः शक्रशैलः सह बहलतरैः कल्पवृक्षैः सदेहैः ।
भूमिश्चिन्तामणिः श्रीर्विविधनिधिगणः कामधेनुः सुधाब्धिः
भूक्षेपाज्ञाविलासे प्रचरणचतुरा दानकाले बभूवुः ॥७८॥

सम्पूर्णेष्वर्थिसार्थेषु याचकाभावदुःखिनः ।
विश्रान्तपाणेश्चिन्तान्तर्मुहूर्तमभवद्बलेः ॥७९॥

दानोद्यमेऽर्थिविरहाद्विपुलां विभूतिं
स क्षिप्रमूषरमहीमिव मन्यमानः ।
दृष्टिं मुहुर्दिशि प्रदिदेश दीर्घाम्
अस्तोकलोककरुणामृतवृष्टिमिष्टाम् ॥८०॥

सर्वार्थानर्थिसार्थेभ्यः परिकल्प्याविकल्पयोः ।
निजजीवितदानेन बलिश्चक्रे मनोरथम् ॥८१॥
अथ त्यक्तजलासङ्गः प्रसन्नगगनद्युतिः ।
प्रतिबद्धः शरत्कालः श्रीकान्तः समुपाययौ ॥८२॥
मयूरा मौनिनोऽरण्ये ययुर्दैन्यनिलीनताम् ।
शरत्कालेन बलिना सुरा इव हृतश्रियः ॥८३॥
ववुर्देवकदम्बेषु यातेषु विशरारुताम् ।
द्युलोकशोकनिःश्वासा इव सप्तच्छदानिलाः ॥८४॥
तीव्रशूरप्रतापेन नष्टमाना समाययौ ।
विलुप्तावरणोत्साहा हीनतां सुरवाहिनी ॥८५॥
सदा नवप्रभोल्लासं बभौ भ्राजिष्णुतारकम् ।
शरन्निशासु विपुलं दैत्यैश्वर्यमिवाम्बरम् ॥८६॥
लोकपालवियोगिन्यः ककुभः काशपाण्डुराः ।
फुल्लैः कमलकह्लारैः कृतशय्या इवाबभुः ॥८७॥
शुशुभे शैलशीर्षेषु नक्तं दीप्तौषधिव्रजः ।
नश्यतामिव मेघानां विद्युल्लेखाचयश्च्युतः ॥८८॥
भग्ने प्रभौ सहस्राक्षे पयोदास्त्यक्तकार्मुकाः ।
ययुस्तीव्रव्रतेनेव तनुतां भस्मपाण्डुराः ॥८९॥
बलिराज्योपमे तीव्रप्रतापे शरदुद्भवे ।
नाक्रान्तिः शक्रचापस्य भ्रष्टस्यादृश्यत क्वचित॥९०॥
ययुः शुकमृगापाते कलमक्षेत्रपङ्क्तयः ।
विधवा इव तारुण्ये कृच्छ्रसंरक्षणीयताम् ॥९१॥
काशेन्दुहंसकुमुदैर्महीव्योमसरिद्दिशः ।
दानोदितैरिव बलेर्यशोभिः शुभ्रतां ययुः ॥९२॥
अथास्मिन्समये जग्मुः सुराः शरणमच्युतम् ।
निवारितार्चा बलिना बलिना बलिना जिताः ॥९३॥
घनावमानसन्तप्ता मानलोपाप्तलाघवाः ।
प्रकाशाशाप्रणयिनः शारदा इव वासराः ॥९४॥
ते क्षीरोदधिमासाद्य ददृशुः शेषशायिनम् ।
सप्रसादं सकमलं शरदारम्भसंनिभम् ॥९५॥
समुच्छ्वसत्फणाग्रस्य फुल्लफेनाम्बुधेरिव ।
शेषस्योपरि पर्यङ्कबन्धेन सुखमास्थितम् ॥९६॥
प्रभाभिरामं श्रीकान्तं पीताम्बरमनोहरम् ।
प्रभातमिव लोकानां कल्याणोदयकारणम् ॥९७॥
तं प्रणम्य सहस्राक्षप्रमुखास्त्रिदिवौकसः ।
धृतिसञ्जीवनं प्रापुस्तत्प्रसादावलोकनम् ॥९८॥
प्रवासव्यसनोद्विग्नान्भगवान्भूतभावनः ।
तान्विभाव्याभवत्क्षिप्रं वैलक्ष्यविनताननः ॥९९॥
शनैश्चिन्ताविषावेशप्रशमासङ्गिनीं गिरम् ।
उज्जगारामृतोद्गारगुर्वी गरुडलाञ्छनः ॥१००॥
चिरप्रवासनिःश्रीकशोकशल्यशलाकया ।
चिन्तया व्यथिता यूयं सततं प्रथमानया ॥१०१॥
दैत्यदौरात्म्यसंजाता सह्या सर्वात्मना विपत।
ते कथं भाजनं भूतेर्ये सहन्ते न दुर्दशाम् ॥१०२॥

सुखलवदशाहर्षक्लैब्ये खलः खलु खेलते
स्खलति भजते क्लेशलेशे विषादविषूचिकाम् ।
भवति न सतां दर्पोद्दामा न दैन्यमयी मतिर्
दुरभिभवता गम्भीराणां सुखेष्वसुखेषु च ॥१०३॥

त्यक्त्वा श्रीदुर्जनान्दैत्यान्साधून्युष्मानुपैष्यति ।
स्थिरा सतां न विपदः खलानामिव सम्पदः ॥१०४॥
वित्ते त्यागः क्षमा शक्तौ दुःखे दैन्यविहीनता ।
निर्दम्भता सदाचारे स्वभावोऽयं महात्मनाम् ॥१०५॥

स्वाम्ये पेशलता गुणे विनतता हर्षे निरुत्सेकता
मन्त्रे संवृतता श्रुते सुमतिता वित्तोदये त्यागिता ।
साधौ सादरता खले विमुखता पापे परं भीरुता
दुःखे क्लेशसहिष्णुता च महतां कल्याणमाकाङ्क्षति ॥१०६॥

उक्ते हिते भगवता पद्मनाभेन भूतये ।
सुरास्तमूचिरे बाला इव वात्सल्यलालिताः ॥१०७॥
देव त्वय्यपि सन्नद्धे हितचिन्तासु नः परम् ।
इयती कर्मवैचित्र्याद्दुर्वारा दुःखसन्ततिः ॥१०८॥
जीवामः क्लिष्टसंश्लिष्टा निश्चेष्टा नष्टवृत्तयः ।
वनान्तविवरालीनाः शिशिरे मधुपा इव ॥१०९॥
बलिना वयमाक्रान्ताः प्राक्तनेनेव कर्मणा ।
त्वत्प्रभावोद्भवां भोक्तुं विभूतिं न लभामहे ॥११०॥
बलिप्रभावादस्तोकैस्त्रिलोकी लोककण्टकैः ।
इयं त्वद्भुजगुप्तापि लुण्ठ्यते दैत्यदस्युभिः ॥१११॥
सा नन्दनोद्यानवती हृता तेनामरावती ।
वने विनोदयत्यस्मान्मनोरथपथागताः ॥११२॥
वने स्वर्गपुरीमेव चिन्तयन्त्यः सुराङ्गनाः ।
काङ्क्षन्त्युत्कण्ठया निद्रां स्वप्नसन्दर्शनाशयाः ॥११३॥
अग्रे समग्रसैन्यानां बलिसंश्रयनिर्भयः ।
अहो बाहुविहीनोऽपि राहुराहवमीहते ॥११४॥
दैवेनेवार्पिताक्रान्तिर्बलिनाश्चर्यकारिणा ।
सहस्राक्षस्य निर्बन्धादन्धकः श्रीनिबन्धकः ॥११५॥
जृम्भते तारकः कामं त्रिदशश्रीप्रतारकः ।
दुःशीलः स बलेः शक्त्या लीलातरलतारकः ॥११६॥
गजासुर कथायाते स्पर्धाबन्धे मदान्धधीः ।
बलेरग्रे गणपतेरेकदन्तस्य लज्जते ॥११७॥
शोचन्सिंहनखोत्खातं हिरण्यकशिपुं रुरुः ।
असन्निधानुशयो हरिणा योद्धुमिच्छति ॥११८॥
सहस्रदोष्णा बाणेन बालेन बलिसूनुना ।
गुहवाहमयूरोऽपि नीतः क्रीडाशिखण्डिताम् ॥११९॥
वह्निवाहशुकस्तेन न्यस्तः काञ्चनपञ्जरे ।
गुहोपवनवापीषु राजहंसाश्च वारुणाः ॥१२०॥
सोऽपि प्रतापशिखिना युगपत्संयुगोन्मुखः ।
अचिरात्त्रिपुरप्लोषं रौद्रो बाणः करिष्यति ॥१२१॥
शम्बरोऽम्बरचित्राभं दर्शयत्यद्भुतं रणे ।
यदस्य शत्रुहृदये शक्तिर्व्रजति शूलताम् ॥१२२॥
यान्ति निष्फलतामेव तेषूपायाः प्रकल्पिताः ।
उपकाराः कृतघ्नेषु सज्जनेष्विव मन्यवः ॥१२३॥
समतां सामविमुखः सामस्वनविधायिनः ।
स तवाप्यश्वशीर्षस्य हयग्रीवः समीहते ॥१२४॥
सुरसर्वस्वहारिभ्यस्तेभ्यः किं वा प्रदीयते ।
मेरुरत्नाकरवती कोषो येषां जगत्त्रयी ॥१२५॥
बलिशासनवश्यानां भेदो नास्ति सुरद्विषाम् ।
आलिङ्गति हयग्रीवं निर्वैरो महिषासुरः ॥१२६॥
भवद्भ्रूभङ्ग एवैकस्तेषां दण्डः क्षयक्षमः ।
सोऽप्यस्मद्भाग्यलेशेन मन्ये विस्मारितस्तव ॥१२७॥
बलिः करोति भगवन्लोकपालक्रियाः स्वयम् ।
लोके द्रष्टासि निःशेषे शेषे शेषे नु केवलम् ॥१२८॥
इत्युक्ते त्रिदशैरूचे विचार्य चिरमच्युतः ।
सुराणां विभवभ्रंशं बलेश्च गुणगौरवम् ॥१२९॥
बलिः पुण्यप्रवृत्तत्वान्नोच्छेद्यः सत्त्वसागरः ।
चिरं क्लेशार्दिता यूयमिति दोलायते मनः ॥१३०॥
विचार्यमाणस्तु बलेर्नात्मदोषः प्रदृश्यते ।
दैत्यदुर्जनसङ्गेन स गतश्चिन्तनीयताम् ॥१३१॥

शमयति यशः क्लेशं सूते दिशत्यशिवां दशां
जनयति जनोद्वेगायासं नयत्युपहास्यताम् ।
भ्रमयति मतिं मानं हन्ति क्षिणोति च जीवितं
गिलति सकलं कल्याणानां कुलं खलसङ्गमः ॥१३२॥

सर्वात्मना गुणनिधिर्न वध्यः सुकृती बलिः ।
किं त्वस्य विभवभ्रंशं करोमि भवतां हितम् ॥१३३॥
हितक्रियासु युष्माकं न कार्यं गणयाम्यहम् ।
गम्यतां त्यज्यतां चिन्ता यतिष्ये कुशलाय वः ॥१३४॥
इत्युक्ते विश्वगुरुणा तं प्रणम्य ययुः सुराः ।
अचिन्तयच्च तत्कार्यं भगवान्गरुडध्वजः ॥१३५॥
अत्रान्तरे भृगुसुतः षाड्गुण्यज्ञानलोचनः ।
शुक्रः प्रोवाच वात्सल्यान्निर्जनावसरे बलिम् ॥१३६॥
औचित्याभरणं चित्तं सत्याभरणमाननम् ।
गुणाभरणमैश्वर्यं भुवनाभरणस्य ते ॥१३७॥
लोके त्वत्सदृशी लक्ष्मीर्न श्रुता न विलोकिता ।
शक्यानुकर्तुं लेशेन या न पूर्वैर्न चापरैः ॥१३८॥
गुणक्षये पलायन्ते धीवराणामिव क्षणात।
एताश्चपलचारिण्यश्चमर्य इव सम्पदः ॥१३९॥
क्षीयते श्रीः प्रमादेन शरत्कालेन निम्नगा ।
ग्रीष्मागमेन रजनी कृष्णपक्षेण चन्द्रिका ॥१४०॥

नीतेरश्रवणं हिते विहसनं धूर्तव्रजावर्जनं
दोषे व्याकरणं गुणेऽप्यगणनं छिद्रच्छलालोकनम् ।
लोकानां विनिपातलक्षणमिदं श्रीभोगनिर्वासनं
साधूनां दलनं खलेषु ललनं मित्रादिसन्दूषणम् ॥१४१॥

दोषा अपि न बाधन्ते विचारविमलीकृतः ।
गुणा अप्यगुणायन्ते गाढग्रहगणीकृताः ॥१४२॥
न शरीरविकाराय स्वल्पमात्राहृतं विषम् ।
देहं चन्दनलेपोऽपि निविडः पीडयत्यलम् ॥१४३॥
गुणरत्नावलीमध्ये सारभूतं गुणद्वयम् ।
तवैतद्दोषतां यातमतिनिर्बन्धसेवया ॥१४४॥
श्लाघ्यमाश्रितवात्सल्यं दानं च श्रीविभूषणम् ।
विभवायासतां नीतं भवतात्यन्तवर्धितम् ॥१४५॥
कुर्यादाश्रितवात्सल्यात्पक्षपातं न दुर्जने ।
कृष्णपक्षाश्रयेणैव पक्षे पक्षे क्षयो विधुः ॥१४६॥
चित्रं चारित्रचित्रं ते दिग्भित्तिलिखितं महत।
दैत्यदुर्जनवात्सल्यधूमेन मलीनीकृतम् ॥१४७॥

भूतैर्दुर्व्यसनं धृतेरसहनं मानोन्नतेर्याचनं
प्रीतेर्विस्मरणं तनोर्निकषणं नीतेरसन्मन्त्रणम् ।
कीर्तेर्लोभधनं स्थितेः प्रवसनं वृत्तेरसञ्चिन्तनं
शक्तेर्दुर्जनपक्षपातकरणं निःशेषनिर्मूलनम् ॥१४८॥

अतिप्रदाननिर्बन्धः सर्वस्वक्षपणक्षमः ।
छिनत्त्यन्यार्थवैफल्याद्धर्मवृक्षं क्रियाफलम् ॥१४९॥
सर्वोपजीव्यं सर्वस्वं सकृद्येन व्ययीकृतम् ।
पुनः सर्वार्थिदानस्य तेन मूलक्षयः कृतः ॥१५०॥
वित्तायत्तः सदा धर्मः कामो वित्तनिबन्धनः ।
वित्तायत्तानि चित्तानि वित्तं जीवितवर्धनम् ॥१५१॥
धनं रूपमवैक्लव्यं धनं कुलमसङ्कुलम् ।
धनं यौवनमम्लानं धनमायुर्निरामयम् ॥१५२॥
रूपं वेषैर्बलं भृत्यैरुत्तमैर्मानमर्थिभिः ।
महाकुलविवाहैश्च कुलं क्रीणाति वित्तवान॥१५३॥

भिषग्भैषज्याभ्यां तरति धनवान्रोगविपदं
धनेनान्धश्चक्षुर्युत इव चरत्यर्पितकरः ।
धनैः सत्कारार्चां जगति गतजीवोऽपि लभते
धनेन प्राप्नोति प्रगुणगुरुमाराध्य सुगतिम् ॥१५४॥

श्राद्धोत्सवलसद्बन्धुर्जीवतीव शवः श्रिया ।
भोज्योपचारविरहाद्बन्धूनां निर्धनो मृतः ॥१५५॥
क्लेशलभ्यं धनं येन क्षपितं नातिमात्रया ।
कुलमानगुणाचारनिधनं तेन रक्षितम् ॥१५६॥
गुणा धनेन लभ्यन्ते न गुणैर्लभ्यते धनम् ।
धनी गुणवतां सेव्ये गुणी न धनिनां क्वचित॥१५७॥
सेव्यन्तेऽर्थार्थिभिर्भूया जयजीवेति वादिभिः ।
स्याच्चेन्न धनसम्बन्धः कः सेव्यः कश्च सेवकः ॥१५८॥
सदृशे पुरुषत्वेऽपि तुल्यपादकरोदरे ।
एकः प्रभुः परो दासः इति वित्तविजृम्भितम् ॥१५९॥
सर्वे धनमदान्धस्य प्रातः प्रातर्धनाशया ।
सेवां विधातुं धावन्ति विविधाराधनोद्यमैः ॥१६०॥
सिद्धौ वेतालवद्यस्य भोग्यस्तस्यैव भूपतिः ।
शेषाः शीतातपश्रान्ताः दिनान्ते यान्ति निष्फलाः ॥१६१॥

दिशति कथमप्यन्तस्तारां दृशं मदमन्थरां
वदति विरलं देवोऽस्मीति प्रमूढ्मदो नृपः ।
प्रणमति च तं भीत्या भृत्यस्तदुत्तरकातरस्
तदिदमखिलं दानादानं धनोपनिबन्धनम् ॥१६२॥

क्षीणे धने गुणे ग्लाने म्लाने माने गते जने ।
कलत्रमपि वैमुख्यमचिराद्याति निश्चितम् ॥१६३॥
धनवैक्लव्यवैराग्यादपक्वाः प्रव्रजन्ति ये ।
धनोपायव्रतं तेषां धने ध्यानं धने जपः ॥१६४॥
पुंसां निवृत्तवित्तानां प्रवृत्ते वित्तयाचने ।
उत्तानपाणिदीनानां मन्ये मरणमुत्तमम् ॥१६५॥
जीवत्यर्थक्षये नीचो यां चापचयवञ्चनैः ।
कुलाभिमानमूकानां साधूनां नास्ति जीवितम् ॥१६६॥

अप्रस्तावस्तुतिभिरनिशं कर्णशूलं करोति
स्वं दारिद्र्यं वदति वसनं दर्शयत्वेव जीर्णम् ।
छायाभूतश्चलति न पुनः पार्श्वयोर्नापि पश्चान्
निःस्वः खेदं दिशति धनिनां व्याधिवद्दुश्चिकित्स्यः ॥१६७॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन रक्ष्यं मानार्थिभिर्धनम् ।
महाव्ययपरिष्कारैर्विशेषेण नरेश्वरैः ॥१६८॥
अश्वमेधस्त्वयारब्धः क्रतुः सर्वस्वदक्षिणः ।
एवमेव त्वमुद्दामवर्षी यज्ञे विशेषतः ॥१६९॥
दृश्यन्ते दुर्निमित्तानि प्रवृत्तानि समन्ततः ।
दैत्यानां यैः कुवृत्तानां निवृत्तिः सूच्यते श्रिया ॥१७०॥
इत्युक्तं कविना श्रुत्वा बभाषे तं शनैर्बलिः ।
सत्त्वोदधिः सृजन्दन्तकान्त्या चन्द्रकलामिव ॥१७१॥
युक्तं कल्याणसंयुक्तमुक्तमुन्मुक्तसंशयम् ।
भगवन्भवता सर्वमखर्वप्रतिभोद्भवम् ॥१७२॥
न जातु मे भुजच्छायाविश्रान्तिसुखशायिषु ।
अपत्येष्विव दैत्येषु पक्षपातो निवर्तते ॥१७३॥
चिराश्रितपरित्यागे मतिर्यस्य प्रवर्तते ।
भूमिर्भारं वहन्ती तं मन्ये मज्जति लज्जिता ॥१७४॥
स्वजनद्रोहरौद्रस्य चिताग्नेरिव भीषणा ।
भूतिः सर्वजनोद्वेगकारिणी क्वोपयुज्यते ॥१७५॥

आशाप्ताश्रितपक्षपातविकला या शक्तिरुज्जृम्भते
दीर्घा वेतसवल्लरीव विफला कस्योपकाराय सा ।
वन्द्यश्चन्दनपादपः पृथुभुजच्छायाश्रया यस्य ते
सन्तापं प्रविहाय शीतलतया सर्पाः सुखं शेरते ॥१७६॥

प्रदानफलशून्याभिः किमेताभिर्विभूतिभिः ।
दृश्यते यासु भग्नाशाविमुखं मुखमर्थिनाम् ॥१७७॥
आयाति धातुरादेशात्तदादिष्टं पलायते ।
न त्यागेन न भोगेन क्षीयते रक्ष्यते धनम् ॥१७८॥
निर्बन्धादपि लुब्धेन निरुद्धं बद्धमुष्टिना ।
निर्यात्यलक्षितं क्षिप्रं मत्स्यपुच्छोपमं धनम् ॥१७९॥
कुर्वन्ति सुधियो यत्नादेतदर्थं धनार्जनम् ।
आर्तोपकारसन्तोषः कदाचिल्लभ्यते धनात॥१८०॥
क्षणेन वृद्धिं व्रजतां क्षणात्क्षयमुपेयुषाम् ।
धनानां च धनानां च केन विज्ञायते गतिः ॥१८१॥

गुप्तं विनष्टं प्रकटं विनष्टं
कीर्णं विनष्टं मिलितं विनष्टम् ।
स्वयं विनष्टं परतो विनष्टं
दीनार्तदत्तं द्रविणं न नष्टम् ॥१८२॥

मृत्पाषाणगुणैः सुवर्णमणिभिः शुक्त्यस्थिभिर्मौक्तिकैर्
लोके मूढतमे धनं धनमिति व्यक्त्या प्रसिद्धिं गतैः ।
यः कोषः क्रियते न तस्य रुचिरं पश्यामि किञ्चित्फलं
निःशेषाश्रितभृत्यबान्धवसुहृद्दीनार्थिदानं विना ॥१८३॥

त्यक्ता मर्त्यभुवं स्थितस्य विजने मेरोः सुवर्णश्रियं
विश्रान्तां स्वशरीर एव वहतः किं निष्फलेनायुषा ।
एकस्योन्नतिरेव सत्ववसतेर्विन्ध्यस्य बन्ध्या न सा
दत्त्वा या किल तामनन्यमहिमा शेते सुखं भूसमः ॥१८४॥

इत्युक्तं बलिना श्रुत्वा चिन्तयन्भवितव्यताम् ।
किञ्चिदालक्ष्यः शुक्रश्चक्रे नतं शिरः ॥१८५॥
अथाश्वमेधासम्भारः प्रावर्तत महान्बलेः ।
पुनः प्रदानदक्षस्य दक्षस्येवापरिक्षयः ॥१८६॥
ततः प्रजापतिगणे प्राप्ते सप्तर्षिभिः सह ।
अभूत्सुरर्षिभिर्जुष्टं ब्रह्मलोकनिभः सदः ॥१८७॥
तस्मिन्क्रतौ महादानपरिपूर्णेऽर्थिमण्डले ।
बभूव याचकाभावाद्बलेश्चिन्तैव केवलम् ॥१८८॥

अत्रान्तरे दैत्यजयासहिष्णुर्
विष्णुस्त्रैलोकीकुशलप्रवृत्तः ।
देवस्तनुं स्वां बलिवञ्चनाय
विश्वाकृतिर्वामनतां निनाय ॥१८९॥

धृतैव चित्ते लघुतां करोति
या धैर्यमानाहरणैकभूमिः ।
सा दुर्दशेवातिशयेन याच्ञा
न कस्य मानाक्षतिमातनोति ॥१९०॥

श्यामः शिशुः कुञ्चितकृष्णकेशस्
त्रिदण्डिकालङ्कृतपाणिपद्मः ।
सकङ्कणः कुण्डलवान्किरीटी
स ब्रह्मराज्यप्रतिमश्चकाशे ॥१९१॥

स मञ्जुसामस्वरसारेणोद्यद्
दन्तांशुसूत्रत्रयसंनिवेशम् ।
यज्ञोपवीतं धवलं दधानः
शनैर्बलेर्यज्ञमहीमवाप ॥१९२॥

स वेत्रिभिस्तत्र सुदुर्लभार्थि
सन्दर्शनात्यादरविस्मयेन ।
असंनिरुद्धः प्रसभं प्रविश्य
वृतं मुनीद्रैर्बलिमालुलोक ॥१९३॥

बलिश्च तं पद्मदलायताक्षं
विलोक्य लक्ष्मीनिलयं प्रहृष्टः ।
अदापयत्तस्य सुर्वणपीठं
समुन्नतं मानमिवादरेण ॥१९४॥

सामस्वरेणाशिषमभ्युदीर्य
क्षणं स विश्रम्य जगाद धीरः ।
सन्दर्शयन्दन्तरुचान्तरस्थ
जगत्त्रयश्चान्द्रमिव प्रकाशम् ॥१९५॥

इन्द्रस्य चन्द्रस्य चतुर्मुखस्य
रुद्रस्य दक्षस्य मनोश्च यज्ञाः ।
पुरा बभूवुर्न बभूव कश्चिद्
आश्चर्यकृत्त्वत्सदृशस्तु यज्ञः ॥१९६॥

अहो महात्मा सुकृती जगत्स्य्
जातस्त्वमेवाद्भुतसत्त्वसिन्धुः ।
यश्चारुरत्नाश्वगजेन्द्रचन्द्र
लक्ष्मीप्रदानेष्वपि निष्प्रकम्पः ॥१९७॥

धवस्त्रिलोक्यास्तिलकः कुलस्य
सर्वस्वदानेष्वतिमुक्तहस्तः ।
दत्त्वाप्यशोकः सरलः प्रकृत्या
त्वं श्रीफलोऽप्यर्थिषु कल्पवृक्षः ॥१९८॥

इत्युक्तमत्यर्थसुधास्वभावं
तेनान्तरस्थामृतसिन्धुनेव ।
श्रुत्वा बलिः प्रीतिविकासिताक्षस्
तमस्यधादागतपक्षपातः ॥१९९॥

अल्पं वयः स्वल्पशरीरतेयम्
अनल्पकल्पः प्रतिभाविकल्पः ।
कर्णानुकूलं च वचस्तवैतत्
कस्याद्भुतार्थं न मनः करोति ॥२००॥

हर्षं वर्षति दर्शनं नयनयोः सूतं श्रुतौ वाक्सुधां
चित्तं चन्दनपेशलश्च सहसा स्नेहः परं लिम्पति ।
बध्नन्त्यन्यमनस्कतामपि गुणा भाग्यैर्भवत्सगमः
सञ्जातः सुकृताय मे सुमहते कीर्तिप्ररोहाय च ॥२०१॥

निरर्गलं सम्प्रति कथ्यतां तद्
यदीप्सितं प्रीतिपदोपयुक्तम् ।
सर्वस्वमेतन्मम जीवितं वा
न नाम किञ्चिद्भवतेऽस्त्यदेयम् ॥२०२॥

इति प्रयन्तात्प्रथमादरेण
सोऽभ्यर्थितः सर्वपरिग्रहाय ।
दैत्याधिपेनप्रथ्मानमान
महोदया च प्रणयात्तमूचे ॥२०३॥

त्वद्दर्शनात्प्रीतिसुधानिधानात्
परं किमस्मादुपयुज्यते मे ।
न नाम बन्ध्यं क्रियते वचस्ते
पदत्रयी देहि वसुन्धरायाः ॥२०४॥

श्रुत्वैवमाश्चर्यकरं वचस्तद्
बलिः सर्वलक्ष्यमिवाबभाषे ।
अहो भवान्सङ्कुचितार्थवादी
विडम्बनायैव मम प्रवृत्तः ॥२०५॥

अहं प्रदाता त्वमुदारशीलः
प्रतिग्रहीतात्र पदत्रयी किम् ।
प्रदीयते यद्यवमानलीला
विनिर्मिता नर्ममयी स्मिताय ॥२०६॥

गृहाण सर्वं मम विद्यते यत्
त्वद्दर्शनानन्दसमुद्भवस्य ।
मनः प्रसादस्य हि सत्यमस्य
न तुल्यमूल्या सकला त्रिलोकी ॥२०७॥

इत्यर्थितः पूर्णपरिग्रहाय
पुनः प्रयत्नाद्बलिनापि देवः ।
यदाग्रहीन्नाभ्यधिकं तदास्मै
पदत्रयीमेव बलिर्दिदेश ॥२०८॥

प्रतिग्रहाग्रावसरेऽथ विष्णोर्
उत्तानहस्ताम्बुरुहेऽम्बुधाराम् ।
सुवर्णभृङ्गगारमुखात्पतन्तीम्
अस्तम्भयद्दैत्यहिताय शुक्रः ॥२०९॥

तं शुक्रवक्रक्रममाकलय्य
चक्री त्रिलोक्याक्रमणाभिकामः ।
स्तोकस्मिताङ्ककुशतूलिकाग्र
भेदेन चक्रे कविमेकनेत्रम् ॥२१०॥

विश्वाकृतिर्दानजलं गृहीत्वा
लोकत्रयाक्रान्तिविवर्धमानः ।
बभौ जगन्मण्डपमानदण्ड
शोभाभिरामोदितदण्डपादः ॥२११॥

त्रैलोक्याक्रान्तिलीलाप्रविसृतवपुषः श्रीपतेर्दण्डपादः
प्रौढौत्क्षेपोग्रवेगोल्लसदतुलबलोद्भ्रान्तकल्पान्तवातः ।
निःशेषाशाप्रबन्धप्रचलतभुवनाखण्डनाकाण्डकल्प
भ्रश्यद्ब्रह्माण्डरक्षानिहितमरकतस्तम्भशोभां बभार ॥२१२॥

प्रवर्धमानस्य विलम्बिहार
पर्यन्तसक्तस्तरणिर्मिउहूर्तम् ।
विष्णोर् बभौ नाभिभवाब्जचुम्बी
कुर्वन्मुहुर्लोहितरत्नशङ्काम् ॥२१३॥

प्राप्तेऽत्र विष्णोश्चरणारविन्दे
विरञ्चिलोकं त्रिदशाभिनन्द्ये ।
पादार्घ्यदानावसरेऽब्जजन्मा
कमण्डलुं निर्जलमालुलोके ॥२१४॥

धर्मे द्रुते तत्क्षणमम्बुभावं
यातेऽथ पाद्ये कमलासनेन ।
भक्त्या प्रदत्तं बलिकीर्तिशुभ्रा
तरङ्गभङ्गैरुदियाय गङ्गा ॥२१५॥

किं विष्णोः पदपद्मस्फुटनखकिरणश्रेणिरच्छोच्छलन्ती
विश्वव्याप्तिप्रजातोर्जितविजयलसद्वैजयन्ती सिता किम् ।
किं स्वर्गश्रीप्रहर्षोचितहसितरुचिः प्रोन्मिषत्संशयानाम्
इत्युच्चैः खेचराणां चिरममरसरित्सम्भ्रमेऽभूत्प्रवादः ॥२१६॥

एकक्रमावृतसमस्तजगत्त्रयस्य
शेषक्रमद्वितयदानविशुद्धिधीरः ।
निर्व्याजधर्मधवलः स्थिरसत्त्वसत्यस्
तत्याज दैत्यतिलकः सकलां त्रिलोकीम् ॥२१७॥

तस्याथ शक्त्यसमयप्रतिपन्नसर्व
त्यागस्य दीर्घगुणपाशनियन्त्रितस्य ।
धीरस्य सप्तमतलान्तसुतालनाम्नि
पातालधाम्नि भगवान्स्थितिमादिदेश ॥२१८॥

जातो जगत्युचितकृद्बलिरेक एव
तस्यैव सप्तभुवनाभरणं यशांसि ।
येनातिदानविततद्रविणावशेष
शुद्धिकृता स्वतनुबन्धसमर्पणेन ॥२१९॥

अश्रद्धया कुहकदम्भभरेण यद्यत्
पित्र्यक्रतुव्रतजपादि करोति लोकः ।
तत्तद्बलेर्नियमसङ्कलितात्मवृत्तेर्
वृत्त्यै विचार्य परिकल्पितमच्युतेन ॥२२०॥

साश्चर्यं युधि शौर्यमप्रतिहतं तत्खण्डिताखण्डलं
याच्ञोत्तानकरः कृतः स भगवान्दानेन लक्ष्मीपतिः ।
ऐश्वर्यं स्वकराप्तसप्तभुवनं लब्धाब्धिपारं यशः
सर्वं दुर्जनसङ्गमेन सहसा स्पष्टं विनष्टं बलेः ॥२२१॥

सशरशवरत्रासत्वङ्गन्मृगीतरलाः श्रियः
सुखमपि कपिप्रेङ्खद्वल्लीदलाञ्चलचञ्चलम् ।
प्रतिदिनमियं भुङ्क्ते जन्तोरभावविधायिनी
प्रसभपतिता भावं भावं भवे भवितव्यता ॥२२२॥

इति स भगवान्विष्णुः कर्तं सुराश्रयिणीं श्रियं
बलिभुजतरुच्छायाहीनान्विधाय महासुरान।
अपि खलजनासङ्गाद्भूमेर्गतस्य तलं बलेः
प्रणयरचितां पुण्ये कीर्तिं निनाय समुन्नतिम् ॥२२३॥

इति श्रीव्यासदासापराख्यक्षेमेन्द्रविरचिते दशावतारचरिते
वामनावतारः पञ्चमः
॥५॥