श्रीभगवानुवाच ।
देहान्तरगतिं स्वस्य परलोकगति तथा ॥
वक्ष्यामि नृपशार्दूल मत्तः श्रृणु समाहितः ॥१॥
भुक्तं पीत यदस्त्यत्र तद्रसादामबन्धनम् ॥
स्थूलदेहस्य लिङ्गस्य तेन जीवनधारणम् ॥२॥
व्याधिना जरया वापि पीड्यते जाठरोऽनलः ॥
श्रलेष्मणा तेन भुक्तान्नं पीतं वा न पचत्यलम् ॥३॥
भुक्तपीतरसाभावादाशु शुष्यन्ति धातवः ॥
भुक्तपीतरसेनैव देहं लिम्पंति नित्यशः ॥४॥
समीकरोति यस्मात्तत्समानो वायुरुच्यते ॥
इदानीं तद्रसाभावादामबन्धनहानितः ॥५॥
परिपक्वरसत्वेन यथाम्रं वृन्ततः फलम् ॥
स्वयमेव पतत्याशु तथा लिंगं तनोर्व्रजेत् ॥६॥
ततः स्थानादपाकृष्य ह्रषीकाणां च वासनाः ॥
आध्यात्मिकाभूतानिह्रत्पद्मे चैकता गताः ॥७॥
तदोर्ध्वगः प्राणवायुः संयुक्तो नववायुभिः ॥
ऊर्ध्वोच्छावासी भवत्येष तथा तेनैकता गतः ॥८॥
चक्षुषो वाथ मूर्ध्नो वा नाडी मार्ग समाश्रितः ॥
विद्याकर्मसमायुक्तो वासनाभिश्च संयुक्तः ॥९॥
प्रज्ञात्मानं समाश्रित्य विज्ञानात्मोपसर्पति ॥
यथा कुम्भो नीयमानो देशाद्देशान्तरं प्रतिः ॥१०॥
स्वपूर्ण एव सर्वत्र स आकाशोऽपि तत्र तु ॥
घटाकाशाख्यतां याति तद्वल्लिंग परात्मनः ॥११॥
पुनर्देहान्तरं याति यथाकर्मानुसारतः ॥
आमोक्षात्संचरत्येंव मत्यस्यः कूलद्वयं यथा ॥१२॥
पापभोगाय चेद्गच्छेद्यमदूतैरधिष्ठितः ॥
यातनादेहमाश्रित्य नरकानेव केवलम् ॥१३॥
इष्टापूर्तादिकर्माणि योऽनुतिष्ठिति सर्वदा ॥
पितृलोकं व्रजत्येष धूममाश्रित्य बर्हिषः ॥१४॥
धूमाद्रात्रिस्ततः कृष्णपक्षस्तस्माच्च दक्षिणम् ॥
अयनं च ततो लोकं पितृणां च ततः परम् ॥
चन्द्रलोके दिव्यदेहं प्राप्यं भुंक्ते परांश्रियम् ॥१५॥
तत्र चन्द्रमसा सोऽसौ यावत्कर्मफलं वसेत् ॥
तथैव कर्मशेषेण यथैतत्पुनराव्रजेत् ॥१६॥
वपुर्विहाय जीवत्वमासाद्याकाशमेति सः ॥
आकाशाद्वायुमागत्य वायोरंभो व्रजत्यथ ॥१७॥
अद्भ्यो मेघं समासाद्य ततो वृष्टिर्भवेदसौ ॥
ततो धान्यानि भक्ष्याणि जायते कर्मचोदितः ॥१८॥
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वायदेहिनः ॥
स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम् ॥१९॥
ततोन्नत्वं समासाद्य पितृभ्यां भुज्यते परम् ॥
ततः शुक्रं रजश्चैव भूत्वा गर्भोऽभिधार्यते ॥२०॥
ततः कर्मानुसारेण भवेत्स्त्रीपुन्नपुंसकम् ॥
एवं जीवगतिः प्रोक्ता मुक्तिं तस्य वदामि ते ॥२१॥
यस्तु शान्त्यादियुक्त सन्सदा विद्यारतो भवेत् ॥
स याति देवयानेन ब्रह्मलोकावधिं नरः ॥२२॥
अर्चिर्भूत्वा दिनं प्राप्य शुक्लपक्षमतो व्रजेत् ॥
उत्तरायणमासाद्य संवत्सरमथो व्रजेत् ॥२३॥
आदित्यचन्द्रलोकौ तु विद्युल्लोकमतः परम् ॥
अथ दिव्यः पुमान्कश्चिद्ब्रह्महालोकादिहैति ॥२४॥
दिव्ये वपुषि संधाय जीवमेवं नयत्यसौ ॥
ब्रह्मलोके दिव्यदेहे भुक्त्वा भोगान्यथेप्सितान् ॥२५॥
तत्रोषित्वा चिरं कालं ब्रह्मणा सह मुच्यते ॥
शुद्धब्रह्मरतो यस्तु न स यात्येव कुत्रचित् ॥२६॥
तस्य प्राण विलीयन्ते जले सैन्धवखिल्यवत् ॥
स्वप्नदृष्टा यथा सृष्टिः प्रबुद्धस्य विलीयते ॥२७॥
ब्रह्मज्ञानवतस्तद्वद्विलीयन्ते तदैव ते ॥
विद्याकर्मविहीनो यस्तृतीयं स्थानमेति सः ॥२८॥
भुक्त्वाऽस्त्र नरकान्घोरान्महारौरवरौरवान् ॥
पश्चात्प्राक्तनशेषेण क्षुद्रजन्तुर्भवेदसौ ॥२९॥
यूकामशकदंशादिजन्मासौ लभते भुवि ॥
एवं जीवगतिः प्रोक्ता किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥३०॥
श्रीराम उवाच ।
भगवन्यत्त्वया प्रोक्तं फलं तज्ज्ञानकर्मणोः ॥
ब्रह्मलोके चन्द्रलोके भुंक्ते भोगानिति प्रभो ॥३१॥
गन्धर्वादिषु लोकेषु कथं भोगः समीरितः ॥
देवत्वं प्राप्नुयात्कश्चित्कश्चिदिन्द्रत्वमेति च ॥३२॥
एतत्कर्मफलं वास्तु विद्याफलमथापि वा ॥
तद्ब्रूहि गिरिजाकान्त तत्र मे संशयो महान् ॥३३॥
श्रीभगवानुवाच ।
तद्विद्याकमर्णोरेवानुसारेन फलं भवेत् ॥
युवा च सुन्दरः शूरो नीरोगी बलवान्भवेत् ॥३४॥
सप्तद्वीपां वसुमती भुंक्ते निष्कण्टकं यदि ॥
स प्रोक्तो मानुषानन्दस्तस्माच्छतगुणो मतः ॥३५॥
मनुष्यस्तपसा युक्तो गन्धर्वो जायतेऽस्य तु ॥
तस्माच्छतगुणो देवगन्धर्वस्य न संशयः ॥३६॥
एवं शतगुणानन्द उत्तरोत्तरतो भवेत् ॥
पितृणां चिरलोकानामज्ञातसुरसंपदाम् ॥३७॥
देवतानामथेन्द्रस्य गुरोस्तद्वत्प्रजापतेः ॥
एवं ब्रह्मण आनन्दः पुरः स्यादुत्तरोत्तरः ॥३८॥
ज्ञानाधिक्यात्सुखाधिक्यं नान्यदस्ति सुरालये ॥
श्रोत्रियोऽवृजिनो*कामहतो यश्च द्विजो भवेत् ॥३९॥
तस्याप्येवं समाख्याता आनन्दाश्चोत्तरोत्तरम् ॥
आत्मज्ञानात्परं नास्ति तस्माद्दशरतात्मज ॥४०॥
ब्राह्मणः कर्मभिर्नैव वर्धते नैव हीयते ॥
न लिप्यते पापकेन कर्मणा ज्ञानवान्यदि ॥४१॥
तस्मात्सर्वाधिको विप्रो ज्ञानवानेव जायते ॥
ज्ञात्वा यः कुरुते कर्म तस्याक्षय्यफलं भवेत् ॥४२॥
यत्फलं लभते मर्त्यः कोटिब्राह्मणभोजनैः ॥
तत्फलं समवाप्नोति ज्ञानिनं यस्तु भोजयेत् ॥४३॥
ज्ञानिभ्यो दीयते यच्च तत्कोटिगुणितं भवेत् ॥
ज्ञानवन्तं द्विजं यस्तु द्विषते च नराधमः ॥
स शुष्यमाणो म्रियते यस्मादीश्वर एव सः ॥४४॥
उपासको न यात्येव यस्मात्पुनरधोगतिम् ॥
उपासनरतो भूत्त्वा तस्मादास्व सुखी नृप ॥४५॥
इति श्रीपद्मपुराणे उपरिभागे शिवगीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे शिवराघवसंवादे जीवगत्यादिनिरूपणं नामैकादशोऽध्यायः ॥११॥