प्रत्यक्षसूत्रं - श्लोक ५१ ते ७५

विच्छिन्न इति बुद्धिः स्यादधिष्ठानमपेक्ष्य च ।
शब्दे त्वाधिक्यविच्छेदो भ्रान्त्यैवोक्तावसम्भवात् ॥५१॥
पुरुषेन्द्रियशब्दौ च व्यवधानेन कल्पितौ ।
पुरुषो लौकिको वा स्याद्यौ वाsस्मिन् साधयिष्यते ॥५२॥
विक्रिया ज्ञानरूपाsस्य न नित्यत्वे विरोत्स्यते ( १ ) ।
बुद्धिजन्मेति चाप्याह जायमानप्रमाणताम् ॥५३॥
व्यापारः कारकाणां हि दृष्टो जन्माsतिरेकतः ।
प्रमाणेsपि तथा मा भूदिति जन्म विवक्ष्यते ॥५४॥
न हि तत क्षणमप्यास्ते ! जायते बाsप्रमात्मकम् ।
येनाsर्थग्रहणे पश्चादू व्याप्रियेतेन्द्रियादिवत् ’ ॥५५॥
तेन जन्मैव विषये बुद्धेर्व्यापार इष्यते ।
तदेव च प्रमारूपं तद्वती करणं च धीः ॥५६॥
जन्म चाsव्यतिरेकेण भाष्यकारेण वर्णितम् ।
तच्च भूतभविष्यत्त्वात् कृतं बुद्धेर्विशेषणम् ॥५७॥
यदा sप्यौलूक्यासिद्धान्तात् समवायस्य जन्मता ।
बुद्धिस्तत्रेन्द्रियाधीना ( १ ) तेन प्रत्यत्तमश्नुते ॥५८॥
प्रमाणफलभावश्च यथेष्टं परिकल्प्यताम् ।
सर्वथाsप्यनिमित्तत्वं विद्यमानोपलम्भनात् ॥५९॥
यद्वेन्द्रियं प्रमाणं स्यात्, तस्य वाsर्थेन सङ्गतिः ।
मनसो वेन्द्रियैर्योग, आत्मना, सर्व एव वा ॥६०॥
तदा ज्ञानं फलं, तत्र व्यापाराच्च प्रमाणता ।
व्यापारो न यदा तेषां तदा नोत्पद्यते फलम् ॥६१॥
न च सर्वात्मनाsक्षेण सम्बन्धोsर्थस्य विद्यते ।
येन सर्वाsर्थबोधःस्यात्तत्प्रमाणाsभिधायिनाम् ॥६२॥
प्राप्तिमात्रं हि सम्बन्धो नेन्द्रियस्याsभ्योपेयते ।
मा भूत्कारणमात्रेण त्वचा रूपाsवधारणम् ॥६३॥
यथा प्रमाणनिष्पत्तौ योग्यत्वादिन्द्रियाsर्थयोः ।
नियता सङ्गातिर्हेतुः फलेsप्येवं भविष्यति ॥६४॥
योगस्य द्व्याश्रयत्वेsपि भवत्यन्यतराश्रयः ।
व्यपदेशोsथ वाsप्यक्षं तत्रा ( १ ) sसाधारणं भवेत् ॥६५॥
‘ संय़ोगे त्वात्पमनसोः स्याच्चेद्विषयभिन्नता ।
प्रमाणफलयो ’ र्नाsसावर्थे हि व्यापृतं द्वयम् ॥६६॥
अथाsप्याश्रय इष्टस्ते न योगाद्विषयान्तरम् ।
आत्मस्थत्वेन विज्ञानं न भिन्न ( १ ) विषयं ततः ॥६७॥
प्रकृष्ट साधनत्वाच्च प्रत्यासत्तेः स एव नः ।
करणं तेन नाsन्यत्र कारके स्यात् प्रमाणता ॥६८॥
प्रमाणे सर्वसंयोगे दोषो नैकोsपि विद्यते ।
प्रमाणं त्विन्द्रियं यस्य तस्यैको विषयः स्फुटः ॥६९॥
प्रमाणफलते बुद्ध्योर्विशेषणविशेष्ययोः ।
यदा तदापि पूर्वोक्ता भिन्नार्थत्वनिराक्रिया ॥७०॥
‘ विशेषणे तु बोद्धव्ये यदालोचनमात्रकम् ।
प्रसूते निश्चयं पश्चत्तस्य प्रामाण्यकल्पना ॥७१॥
निश्चयस्तु फलं तत्र ’ ‘ नाsसावालोचितो पदा ।
तदा नैव प्रमाणत्वं स्यादर्थाsनवधारणात् ’ ॥७२॥
हानादिबुद्धिफलता प्रमाणं चेद्विशेष्यधीः ।
उपकारादिसंस्मृत्या व्यवायश्चेदियं ( १ ) फलम् ॥७३॥
विषयैकत्वमिच्छंस्तु यः प्रमाणं फलं वदेत् ।
साध्यसाधनयोर्भेदो लौकिकस्तेन बाधितः ॥७४॥
छेदने खदिरप्राप्ते पलाशे न च्छिदा यथा ।
तथैव परशोर्लोके च्छिदया सह नैकता ॥७५॥