प्रकरण तिसरे
ययांचेनि बोभाटें । आत्मयाची झोंप लोट ।
पूर्ण तरी ऋण न फिटे । जें चेणेंचि निंद कीं ॥१॥
यांच्या बोभाट्याने जाई अज्ञानरात्र संपूर्ण ।
जागृति सुप्तिच केवल म्हणुनि तथापी फिटे न वाणिऋण ॥१॥
येर्‍हवीं परादिका चौघी । जीवमोक्षाच्या उपेगीं ।
अविद्येसवें आंगीं । वेंचती कीर ॥२॥
मोक्षाच्या उपयोगीं येती सत्याचि परादिक वाणी ।
घेऊनि अविद्येप्रति चारहि जाती लयासि निर्वाणीं ॥२॥
देहासवें हातपाये । जाती मनासवें इंद्रियें ।
कां सूर्यासवें जाये । किरणजाळ ॥३॥
देहासवें करचरण मनासवें इंद्रियें लया जाती ।
किंवा अस्ता जातां रविकिरणें लुप्त त्यासवें होती ॥३॥
नातरि निद्रेचिये अवधी । स्वप्नें मरती आधीं ।
तेंवि अविद्येचे संबंधी । आटती इया ॥४॥
किंवा सुप्तिबरोबर स्वप्नेंही तिजसवें लया जाती ।
तैशा चारी वाणी नष्ट अविद्येसवेंचि त्या होती ॥४॥
मृतें लोहें होती । ते रसरूपें जिती ।
जळोनी इंधनें येती । वन्हिदशे ॥५॥
लोहदि दग्ध होतां रसरूपें धातु राहती मागें ।
लांकूड जळुनि जातां पावे तें अग्निची दशा अवघें ॥५॥
लवण अंगें विरे । परि स्वादें जळीं उरे ।
नीद मरोनि जागरें । जीइजे नीद ॥६॥
मीठ जळमधिं विरलें तथापि खारटपणा न सोडी तें ।
निद्रा सरली तरिही जागृतिचा वेष धरुनि ती उरते ॥६॥
तेविं अविद्येसवें । चौघी वेचती जीवें ।
तत्वज्ञानाचेनि नांवें । उठतीच या ॥७॥
तैशा वाणी चारी देति अविद्येसवेंचि जिव अपुला ।
परि तत्त्वज्ञानाच्या रूपें येताति त्याचि उदयाला ॥७॥
हा तत्त्वज्ञानाचा दिवा । मरोनि इहीं लावावा ।
तरि हाही सीण ल्यावा । बोधरूपेंचि ॥८॥
स्वप्राण अर्पुनीयां यांनीं ज्ञानप्रदीप लावियला ।
त्याचा परिणाम असा बोधरूपानें तयासि शिण झाला ॥८॥
येउनी स्वप्न मेळवी । गेलिया आपणपां दावी ।
दोन्ही दिठी नांदवी । नीद जैसी ॥९॥
येउनि स्वप्ना घडवी जाउनि दावी स्वकीय रूपाला ।
यापरि दोहीं रूपें निद्रा दावी जनानुभूतीला ॥९॥
जिती अविद्या ऐसी । अन्यथा बोधातें गिवसी ।
तेचि यथाबाधेंसी । निमाली उठी ॥१०॥
तेवीं जिवंत असतां देई जीवासि अन्यथा ज्ञान ।
देई यथार्थ बोधा हीच अविद्या स्वजीव देऊन ॥१०॥
परि जीती ना मेली । अविद्या हे जाकली ।
बंधमोक्षीं घाली । बांधोनियां ॥११॥
यापरि जिवंत अथवा मेलि असो ती जिवास बंध करी ।
अज्ञानबोधपाशीं बांधुनि जीवा न सोडी ही मकरी ॥११॥
मोक्षचि बंध होये । तरि मोक्ष शब्द कां साहे ।
अज्ञानाघरिं त्राये । वाउगी याची ॥१२॥
बंध म्हणावा मोक्षहि तरि त्याला मोक्ष नांव हें फोल ।
अज्ञानाचे गांवीं बंधन दोघेहि होति समतोल ॥१२॥
बागुलाचेनि मरणें । तोषावें कीं बाळपणें ।
येरां तों नाहीं मा कोणें । मृत्यु मानावा ॥१३॥
बागुलबावा मेला हें ऐकुनि हर्ष होय बाळाला ।
प्रौढा नाहिंच तो मग कवण पुसे तो जिवंत कीं मेला ॥१३॥
घटाचें नाहींपण । फुटलियाची नागवण ।
मानितसे तो जाण । म्हणों ये काई ॥१४॥
हानी वाटे ज्याला ऐकुनि फुटला असे घटाभाव ।
शोभेल काय सांगा ऐशा पुरुषासि सुज्ञ हें नांव ॥१४॥
म्हणोनि बंधचि तंव वावो । मा मोक्षा के प्रस्तावो ।
मरोनि केला ठावो । अविद्या तया ॥१५॥
यास्तव बंधचि मिथ्या असतां वदे केविं ठाव मोक्षाला ।
मरुनि स्वयें अविद्यादेवींनें ठाव दीधला त्याला ॥१५॥
आणि ज्ञान बंध ऐसें । शिवसूत्राचेनि मिसें ।
म्हणितलें असे । सदाशिवें ॥१६॥
ज्ञानचि बंध असे या पाशानें जीव बांधिला जातो ।
या अमुच्या म्हणण्याला शिवसूत्रीं साक्ष देतसे शिव तो ॥१६॥
आणि वैकुंठिंचेहि सुजाणें । ज्ञानपाशीं सत्त्वगुणें ।
बांधिजे हें बोलणें । बहु केलें ॥१७॥
तैसा वैकुंठींचा राणाही अर्जुनासि उपदेशी ।
ज्ञानचि बंध म्हणोनी सांपडतो जीव सत्त्वगुणपाशीं ॥१७॥
परि शिवें कां श्रीवल्लभें । बोलिलें येणेंचि लोभें ।
मानूं तें नोहे हें लाभे । न बोलतांही ॥१८॥
परि या मतासि अमुच्या श्रीहरिहरसाक्षिची गरज नाहीं ।
ही गोष्ट सिद्ध करिती केवळ अमुची विचारदृष्टीही ॥१८॥
जें आत्मज्ञान निखळ । तेंहि घे ज्ञानाचें बळ ।
तैं सूर्य चिंती सबळ । तैसें नव्हे ॥१९॥
ज्ञानस्वरूप आत्मा जाणाया ज्ञान साह्य जरि मागे ।
तरि स्वप्रकाशचिंता नित्य करावी रवीसही लागे ॥१९॥
ज्ञानें श्लाघत आहे । तै ज्ञानपण घाडिलें वायए ।
दीप वांचूनि दिवा लाहे । तै आंग भुललाचि कीं ॥२०॥
ज्ञानें विशेषता जरि आत्म्या तज्ज्ञान होय तें वांया ।
भूलचि ती जरि वांछी अन्य दिवा एक दीप पाहाया ॥२०॥
आपणपें आपणापासीं । नेणता देशोदेशीं ।
आपणपें गिंवसी । हें कीर होय ॥२१॥
नेणुनि अपणा जाई देशोदेशीं स्वतांसि हुडकाया ।
तरि सांपडे कसा तो कोण न हांसे बघूनि मूढा या ॥२१॥
परि बहुतां कां दिया । आपणापें आठवलिया ।
म्हणे मी यया । कैसा रिझों ॥२२॥
परि बहुतां दिवसांनी अपुला आठवा स्वतांसि जैं होतो ।
तेव्हां हा मी म्हणुनी अपुल्या मनिं हर्ष जेविं पावे तो ॥२२॥
तैसा ज्ञानरूप आत्मा । ज्ञानेंचि आपुली प्रभा ।
करितसे सोहं मा । ऐसा बंध ॥२३॥
ज्ञानस्वरूप आत्मा तैसा ज्ञानेंचि भासवी अपणा ।
हा मी नव्हेचि तो मी म्हणतो जीवासि हाचि बद्धपणा ॥२३॥
जें ज्ञान स्वयें बुडे । म्हणौनि भारी नावडे ।
ज्ञानें मोक्ष घडे । तें निमालेनि ॥२४॥
मुळच्या ज्ञानावरती ओझें पडतां विशेष ज्ञानाचें ।
तो भार नावडे त्या मोक्ष घडे काढितां पटल त्याचें ॥२४॥
म्हणौनि परादिका वाचा । तो श्रृंगार चौं आंगांचा ।
एवं अविद्या जीवाचा । जीवात्व त्यागी ॥२५॥
म्हणुनि परादिक वाचा चतुरंगी दागिना अविद्येचा ।
एक अविद्यामूलक जीवत्वग्रहण त्यागही त्याचा ॥२५॥
आंगाचेनि इंधनें उदासु । उठोनि ज्ञानग्निप्रवेशु ।
करी तेथें भस्मलेशु । बोधाचा उरे ॥२६॥
हो‍उनि उदास देहेंधनिं करि बोधानलीं प्रवेशातें ।
जाणिव दग्धपणाची दहनोत्तर जी उरेल भस्मचि तें ॥२६॥
जळीं जळावेगळ । कपूर न दिसे आडळ ।
परि हो‍उनि परिमळ । उरे जेंवि ॥२७॥
कापुर जळीं विराला यद्यपि नयना नसे न गोचर तो ।
तरि तत्सुगंधरूपें जैसा उदकामधेंचि तो उरतो ॥२७॥
आंगी लाविलिया विभूती । ते परमाणू झडती ।
परि पांडुरत्वें कांती । राहे जैसी ॥२८॥
अंगासि लाविल्यावरि परमाणू भस्मंचे जरी झडती ।
परि पांडुर रंगाची मागें उरली जसी दिसे कान्ती ॥२८॥
ना वोहळा आंगी जैसें । पाणी पाणीपणें नसे ।
तर्‍ही वोल्हासाचेनि मिसें । आथीच तें ॥२९॥
पाणी वाहुनि गेल्यानंतर ओढ्यामध्यें जरी न दिसे ।
पाण्याच्या रूपानें ओलाव्याचे मिषें तिथेंचि असे ॥२९॥
नातरी माध्यान्हकाळीं । छाया न दिसे वेगळी ।
परि असे पायातळीं । रिगोनियां ॥३०॥
अथवा ऐन दुपारीं छाया नयना जरी दिसत नाहीं ।
तरिही पुरुषाच्या ती पायातळिं पडुनि राहते पाहीं ॥३०॥
तैसें ग्रासूनि दुसरें । स्वरूपीं स्वरूपाकारें ।
आपुलेपणें उरे । बोध जो कां ॥३१॥
तैसें ग्रासुनि दुसरें साहे जो उर्वरीत अवशिष्ट ।
त्या बोधा वाणीचें ऋण म्हणती ब्रह्मावादि जे शिष्ट ॥३१॥
तें ऋणशेष वाचा इया । न फेडवेचि मरोनियां ।
तें पायां पडोनि मियां । सोडविलें ॥३२॥
ऐसें वाणीचें ऋण मेल्यानेंही अशक्यची फिटणें ।
तें गुरुपदकमलाला फेडीलें मी नमूनि पूर्णपणें ॥३२॥
म्हणोनि परा पश्यंती । मध्यमा हन भारती ।
या निस्तरलिया लागती । ज्ञानी अज्ञानीचि ॥३३॥
ज्ञानी वा अज्ञानी निस्तरण्या लागती परादिक या ।
चारी वाणी तोंवरि जोंवरि गुरुच्या न वोळगे पाया ॥३३॥
॥ प्रकरण तिसरे समाप्त ॥